Huw Huws neu y Llafurwr Cymreig/Pennod VIII
| ← Pennod VII | Huw Huws neu y Llafurwr Cymreig gan Lewis William Lewis (Llew Llwyfo) |
Pennod IX → |
PENNOD VIII.
Balchder, ar fyrder a fydd
Yn nod o oes annedwydd.
—O GRONFA'R AWDWR.
Aeth dwy flynedd heibio—"fel chwedl"—yn llawn o amrywiaeth—cymysg o dda a drwg, achosion llawenychu a galaru, pryderu a gobeithio yn amgylchiadau William Huws a'i deulu. Byddai weithiau yn cael gwaith cyson am fisoedd, ac adegau eraill heb waith am wythnosau olynol. Yr oedd hyn yn eu cadw mewn tlodi parhaus, ac yn analluogi William i roddi yr addysg, na'r ymborth, na'r dillad, a ddymunai roddi i'w dair geneth.
Yr oedd Mari, erbyn hyn, wedi myned yn afiach hollol, ac argoelion darfodedigaeth cyflym arni. Yr oedd ei hawydd am fwyd yn parhau, a bu gorfod i'w mham, lawer adeg, ei thwyllo gyda golwg ar lawer tamaid, trwy amddifadu ei hun o hono, ac ar yr un pryd gadael i Mari gredu nad oedd hi yn cael dim mwy na'i chyfran ei hun. Ond nid oedd yr ymborth yn ymddangos yn meithrin dim arni. Daeth yn fwy gwelw, yn fwy diegni, ac egwan. Ond, er hyny, ni chlywyd hi byth yn achwyn, nac yn grwgnach. Daeth e Bibl yn fwy gwerthfawr yn ei golwg, a mynych y clywid hi yn adrodd adnodau melus hyd yn nod yn ngweledigaethau breuddwydion y cyfnos
Ond er fod sylwi ar afiechyd a dadfeiliad eu merch hynaf yn peri gofid calon i William a Marged Huws, eto, yr oedd sylwi ar y cyfnewidiad yn nhymer ac ysbryd Lowri, yr ail eneth, yn ganmil chwerwach iddynt. Ni waethygwyd fawr ddim ar iechyd Lowri; ond tyfodd yn gyflym, a daeth yn dálach na chyffredin o'i hoedran; ac yr oedd harddwch ei pherson yn destyn sylw mynych y sawl a'i gwelai. Oherwydd nad allai ei rhieni dalu am ysgol iddi hi a'i chwaer leiaf, Sarah, yr oedd hi yn mýnu rhyddid i dreulio llawer o'i hamser ar hyd yr heolydd, a thua'r porthladd, a ffurfiodd gydnabyddiaeth ag amryw enethod, rhai mwy, a rhai llai, na hi,—genethod nad ŵyr neb yn iawn pa fodd y maent yn byw. Dylanwadodd cwmniaeth ac ymddyddanion y rhai hyny yn niweidiol ar feddwl y Lowri ieuanc, a phan ddychwelai adref yn yr hwyr, archollid calonau ei rhieni wrth glywed ei hymadroddion isel, ei hatebion chwyrn, a'i geiriau chwerwon wrth ei chwaer glaf. Cymerodd balchder hefyd feddiant o'i chalon. Clywodd, lawer gwaith, ddynion gwagsaw, wrth fyned heibio iddi ar yr heol, yn sylwi ar ei harddwch; a daeth i drachwantu gwisgoedd, ac i ddyheu am wychder.
Dyna gychwyniad peryglus ofnadwy i eneth ieuanc. Ni phallodd William Huws a chynghori a rhybuddio ei eneth, ac efe a offrymodd lawer gweddi ddirgel ar ei rhan. Collodd ei mham hefyd lawer o ddagrau wrth ymddyddan â hi, a gobeithiasant ill dau y byddai i olwyn Rhagluniaeth droi yn fuan, dwyn iddynt well moddion i ddarbod ar gyfer eu plaut, ac y dychwelid Lowri i gyflwr gwell o ran ei hysbryd pan gaffai hi ddillad newydd cyfaddas i fyned i Addoliad Dwyfol ac i'r Ysgol Sul.
Yr oedd y lodes leiaf—Sarah—yn llawn serch a thynerwch, ac yn dangos pryder dwys yn nghylch ei chwaer hynaf, a'r ufudd-dod llwyraf i'w rhieni.
Aeth blwyddyn arall heibio, fel yna, heb i ddim neillduol iawn ddygwydd yn amgylchiadau tylwyth y Cymro gonest a gweithgar, oddigerth fod Mari yn myned yn wanach wanach—Lowri yn tyfu'n falchach falchach, a Sarah yn cynyddu mewn lledneisrwydd a serch.
Un noson oer, tua gwyliau'r Nadolig, yr oedd y teulu, oddigerth Lowri, yn yswatio o gwmpas tân bychan,—rhy fychan i gadw yr oerni allan o'r ystafell wael. "Pa le mae Lowri?" gofynodd y tad.
Ocheneidiodd y fam, a dywedodd "Welais i moni hi er y bore!"
Gallesid gweled gwyneb William Huws yn cael ei ddirdynu megis gan boen ingol wrth glywed hyny; a threiglodd deigryn gloyw dros rudd welw Mari, fel gwlithyn perlawg ar rudd lili benisel.
Aeth awr ar ol awr heibio, ac ni ddychwelodd Lowri. Diffoddodd y tewyn olaf o dân, a danfonwyd Sarah i'w gwely, ac ni ddychwelodd Lowri. Gwelodd y rhieni fod Mari yn edrych yn wanach a mwy lluddiedig nag arferol, a pherswadiwyd hithau hefyd i fyned i orphwyso; hi a aeth, ac ni ddychwelodd Lowri. Clywyd yr awrlais mawr yn y clochdy cyfagos yn taraw unarddeg, ac ni ddychwelodd Lowri. Ond am haner awr wedi unarddeg, hi ddaeth i mewn.
Pe buasai drychiolaeth wedi ymddangos i William a Marged Huws, ni fuasai modd iddynt ddangos arwyddion mwy o syndod a braw nag y gwnaethant wrth weled eu hail ferch yn dyfod i fewn yr adeg hono. Yn lle ei hen fonet gwael, yr oedd ganddi fonet newydd am ei phen, a rhubanau amryliw ynddo; a shawl felyngoch deneu am ei hysgwyddau. Syllasant ill trioedd ar eu gilydd, am enyd, mewn dystawrwydd poenus. O'r diwedd, beiddiodd Lowri ddywedyd, "P'am'r ydach ch'i'n rhythu arna' i fel yna?"
"O! Lowri," ebe'r fam, —"p'le buost ti mor hir? A beth ydyw'r dillad yna sydd am danat ti!"
Gwelwyd arwydd gwan o gywilydd ar wyneb yr eneth, ac yr oedd gwg a gwrid fel yn ceisio meistroli eu gilydd i gael ymddangos ar ei gwedd, yn arwydd fod Dyledswydd a Gwrthryfel yn ymryson am orsedd ei chalon. Ond Gwrthryfel a drechodd. Gorchfygodd yr eneth ei theimlad, a dywedodd "Pa'm y rhaid i chwi edrach mor ddig am mod I wedi cael pethau na fedrwch ch'i mo'u rhoi i mi !"
Sefydlodd William Hughes ei lygaid yn graff ar ei ferch, a daliodd i edrych arni nes yr ymdaenodd gwrid dwfn dros ei gwyneb. Yna dywedodd y tad, "Lowri, eistedd! Yrwan, dywed, ymh'le y buost ti?"
Yn y Partheneon!"
"Beth! yn y Partheneon!--fy ngeneth I'n myn'd i le pechadurus felly! O, Lowri!-a wyt ti am dynu gwarth ar dy dad a'th fam yn ein henaint, ac am ddamnio dy hun!"
"Toes dim drwg yno,—dim ond pobol yn canu, yn chwareu, ac yn dawnsio."
"O! fy ngeneth anwyl I!-gochel y fath le! Ac ymh'le y cefaist ti'r dillad yna?"
"Gin ferch ifanc ffeind a ch'weuthog sy'n dweyd wrtha I bob amser nad oes dim rheswm i mi fod mor aflêr: hi dalodd am y bonét a'r shawl, a hi a aeth a fi i'r play."
Ni wyddai y rhieni beth i'w wneud—pa un ai wylo, ai ceryddu, ai cynghori, ai beth. O'r diwedd, dywedodd William Huws,—"Lowri! ni cheiff y dillad yna fod yn y ty yma am fynud hwy. Tyn nhw, ac mi fynaf eu llosgi'r foment yma!"
Fflachiodd digofaint gwrthryfelgar yn llygaid yr eneth. "Tyn nhw!" ebe'r tad. Ond nacaodd y ferch.
"Tyn nhw!" efe a ddywedodd drachefn.
"Na wnaf!" gwaeddodd yr eneth, a chododd ar ei thraed, "Mi af i ffwrdd cyn g'naf hyny! Mae pawb yn dweyd nad ydyw I ddim yn ffit i fod yma. Mi gaf well parch, gwell bwyd, gwell gwely, a gwell dillad, gin bobol er'ill! Rosaf fi ddim yma'n hwy!" a ffwrdd a hi allan.
Yr oedd y tad a'r fam wedi eu syfrdanu, fel pe buasai taranfollt wedi eu taraw a'u difuddio o reswm a theimlad. Ond daethant i'w pwyll yn fuan. Cododd William Huws; dododd ei het am ei ben, ac aeth allan i'r heolydd, lle y bu yn chwilio am ei ferch hyd doriad y wawr.