Ieuan Gwyllt, Ei Fywyd, Ei Lafur/Rhagarweiniad
| ← Cynnwysiad | Ieuan Gwyllt, Ei Fywyd, Ei Lafur gan John Eiddion Jones |
Ei Fywyd → |
IEUAN GWYLLT.
BYWYD AC ATHRYLITH
Y DIWEDDAR BARCH. JOHN ROBERTS (IEUAN GWYLLT).
PENNOD I.
RHAGARWEINIAD.
MAE cael bod yn feithrinfa i un gŵr o athrylith, ac enwogrwydd mewn daioni, yn anrhydedd ag y gall unrhyw gymydogaeth fod yn falch o hono; ond y mae yn dygwydd weithiau fod ambell i gymydogaeth yn cael y fraint o fod yn feithrinfa i amryw wŷr o athrylith tua'r un adeg. Yn esiampl o hyn, gallwn gyfeirio at ran o Eifionydd yn Sir Gaernarfon, lle y bu yr enwogion barddonol Dewi Wyn, Robert ap Gwilym Ddu o Eifion, ac Eben Fardd yn cydoesi, ac a elwir yn fynych yn "wlad y beirdd." Dygwyddodd yn gyffelyb i Penllwyn yn Sir Aberteifi yn ystod y deugain neu yr hanner can' mlynedd diweddaf; ac nid yn fynych y ceir mewn unrhyw gymydogaeth, yn enwedig un mor wledig, fod cynifer o ddynion mor ragorol wedi codi ynddi, mewn cyfnod mor agos i'w gilydd, ag a adawsant gymaint o'u hargraff ar eu hoes, ac y mae yn dda genym ychwanegu, er daioni. Hyd yr ydym wedi cael allan, nid oes genym hanes am neb o hynodrwydd neillduol wedi codi o'r gymydogaeth hon cyn hyny. Symudodd Lewis Morris (Llewelyn Ddu o Fôn) yno trwy briodi, a phreswyliai yn Mhenbryn y barcud, Dyffryn Melindwr, am y rhan ddiweddaf o'i oes, o 1749 hyd 1765, a chladdwyd ef yn eglwys y plwyf, sef Llanbadarnfawr. Ond wedi hyny cawn enwau y Parch. L. Edwards, D.D., o'r Bala, ynghyd a'r Parch. Thomas Edwards, ei frawd, gŵr da ac o ddylanwad mawr ; y Parch. John Williams, Llandrillo, Llywydd Cymdeithasfa y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngogledd Cymru am 1879; a'r tri brawd, sef gwrthddrych ein hanes, y Parch. Robert Roberts, Llundain, a'r Parch. Isaac Roberts, gŵr ieuanc hoffus ac addawol iawn; hefyd, y Proffeswr John Rhys, Rhydychain, o Bonterwyd, a'r Parch. J. Cynddylan Jones, Caerdydd, o Gapel Dewi, a nifer eraill heb ddyfod mor amlwg. O'r rhai hyn y mae tri yn ymddyrchafu yn uwch o'u hysgwyddau i fyny yn eangder eu defnyddioldeb, a dylanwad eu hathrylith; sef, y Parch. Dr. Edwards, mewn llenyddiaeth a duwinyddiaeth; John Rhys, Ysw., mewn ieithyddiaeth; ac Ieuan Gwyllt mewn cerddoriaeth, ac yn benaf cerddoriaeth gysegredig. Yn sicr, gall Penllwyn fod yn falch o'i henwogion, ac ymffrostio ynddynt.
Saif Penllwyn oddeutu pum' milldir i'r dwyrain o dref Aberystwyth, ar y brif-ffordd o Aberystwyth i Lanidloes. O'r tu cefn iddo, tua'r dwyrain a'r gogledd-ddwyrain, y mae bryniau uchel cyfres y Plunlumon. Cychwyna yr afon Rheidol o lyn Llygad y Rheidol yn agos.i gopa uchaf y Plunlumon, ac wedi amgylchu ychydig, rhed tua'r dehau am bellder maith, hyd nes y cyferfydd â'r Mynach islaw Pont ar Fynach; yna try trwy ddyffryn cul tua'r gorllewin, ac wedi gadael y mynyddoedd o'i hol, derbynia y Melindwr, yr hon a ymarllwys iddi o ddyffryn coediog y Melindwr; ac yna ymddolena yn brydferth trwy ddyffryn agored tua'r môr. Saif Penllwyn yn agos i gyfuniad y Melindwr a'r Rheidol. Ac y mae yr olygfa yn y fan hon yn ardderchog, y bryniau uchel o'r tu cefn yn ymlethru yn drumau graddol y naill uwchlaw y llall ar bob llaw, a'r ddau ddyffryn, y Melindwr a'r Rheidol, ar ol ymwthio allan i gyfarfod eu gilydd, megys, o ganol y mynyddoedd, ac wedi ymuno yn graddol ymledu tua'r gorllewin. Yn y dyffryn oddeutu y pentref, ceir y prydferth a'r swynol; ond wrth fyned i fyny tua'r mynyddoedd ceir y mawreddog a'r rhamantus a'r aruthrol. Nid oes dim neillduolrwydd yn y pentref, os gellid ei alw ar yr enw hwnw; gelwir yr eglwys wrth yr enw Capel Bangor, ac nid ydym yn deall fod dim hynod i'w ddyweyd am dani. Y mae yma gapel prydferth a helaeth gan y Methodistiaid Calfinaidd, a adeiladwyd gyntaf yn y flwyddyn 1790, yr ail waith yn 1821, a'r drydedd waith yn 1850, a medda fynwent helaeth, yn yr hon y mae cofgolofn brydferth i'r Parch. Thomas Edwards, er fod ei gorff yn gorwedd yn mynwent Capel Bangor. Y mae yma ysgoldŷ helaeth mewn cysylltiad â'r capel, yn yr hwn y cedwid ysgol ddyddiol sydd wedi bod o oes i oes yn feithrinfa i lawer o wŷr enwog, a'r hon sydd yn awr dan ofal y Bwrdd Ysgol. Ardal amaethyddol hollol ydyw, ond yn uwch i fyny y mae mwngloddiau plwm enwog y Goginan.
Tueddwyd ni i ofyn, Beth, tybed, allai fod yn rhoddi cyfrif dros fod cynifer o wŷr grymus wedi codi mewn lle fel hyn mewn cyfnod neillduol? Nis gellir priodoli hyn yn unig i agwedd naturiol y lle, oblegyd y mae golygfeydd natur wedi bod yno yn debyg yr un fath o oes i oes; er, ar yr un pryd, y tybiwn fod golygfeydd natur yn meddu rhyw ddylanwad ar ddullwedd meddwl dyn. Diammeu fod dynion o athrylith yn cael eu creu felly gan y Brenin mawr; pan ddelo "cyflawnder yr amser" i alw am danynt, ei fod Ef yn eu darparu ac yn eu cymhwyso i wneyd eu gwaith. Ond cymhwysir hwy drwy foddion,―rhaid i athrylith gael moddion i'w meithrin a'i thynu allan, er ei chymhwyso i'w gwaith. Fel rheol gyffredin, ceir fod ôl dwylaw dynion neillduol ar ddynion enwog, wedi bod yn rhoi cychwyniad iddynt ac agor eu meddyliau. Ac nid dynion cyffredin fydd y rhai hyny ychwaith;—nid pob un sydd yn sydd yn meddu y "ddawn" i hyfforddi a chychwyn meddwl yr ieuanc yn briodol, ac nid pob un dysgedig. Y mae medru rhoi cyfeiriad grymus i'r meddwl ieuanc, a deffroi ynddo yr ymdeimlad o hono ei hunan a'i nerth, yn ddawn" ar ei phen ei hunan, nad oes llawer o'r hil ddynol yn ei meddu. Gwyn fyd y gymydogaeth sydd yn meddu y cyfryw. Dichon nad ydynt yn rhai enwog eu hunain, ond yn gweithio yn ddystaw a disylw, o wir bleser gyda'r gwaith; ond nid oes prophwyd all ragfynegu canlyniadau y fath lafur gwerthfawr. Nid oes dadl nad oes llawer talent ac athrylith wedi eu claddu, heb byth adgyfodi, o ddiffyg rhyw law gyfarwydd i roddi bywyd ynddynt. O herwydd hyn teimlasom awyddfryd cryf i gael edrych ychydig o'r tu cefn i'r enwogion a enwyd, i edrych a fu yno rywrai felly yn meithrin yn Mhenllwyn—yn "dadau naturiol yn y ffydd" i'r ieuenctyd. Yr oedd yr Ysgol Sabbothol mewn bri mawr yno, a diammeu i'r ardal hon, yn gystal ag eraill, deimlo oddiwrth y cynhyrfiad grymus a roddwyd i'r Ysgol trwy lafur y Parch. Owen Jones, Gelli, pan yn ddyn ieuanc yn Aberystwyth. Ac wrth wneyd ymholiad ynghylch yr hen bobl, caem fod yno hen weddiwr neillduol o'r enw Thomas Abel, a blaenor o'r enw Lewis Edwards yn ddyn rhagorol, ynghyd ag eraill o wŷr da ond heb fod o neillduolrwydd mawr. O'r diwedd daethom o hyd i ychydig o hanes John Davies, saer, Melin Rhiwarthen, yr hwn a fu yn cadw ysgol i ddysgu Gramadeg Cymraeg, ac a ystyrid y gramadegwr goreu yn yr holl ardaloedd, ac a fyddai yn flaenllaw mewn dosbarthiadau darllen, ac yr oedd hefyd yn ddyn o feddwl cryf anghyffredin. Mae yn ddiammeu iddo ef wneyd llawer er diwyllio meddyliau ei gymydogion. A'r un adeg yr oedd Evan Rhobert y "Gogrwr," ac y mae efe yn teilyngu helaethach sylw oddiwrthym, ar fwy nag un ystyriaeth.
"Gogrwr," hyny yw gwneuthurwr gograu, oedd wrth ei alwedigaeth, a gallem dybied mai nid rhyw lawer o elw ellid wneyd oddiwrth yr alwedigaeth hono, oblegid hysbysir ni mai mewn amgylchiadau hynod o isel yr oedd yn byw, a chyda'i wraig "Bet," ys dywedid, yn ceisio magu ei blant. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1784. Nid oes genym hanes pa bryd y daeth at grefydd, ac nid heb dipyn o helbulon a phrofedigaethau y dilynodd hi, oblegid yr oedd yn dipyn o brofedigaeth iddo ymollwng gyda'r ddiod feddwol. Ar ei briodas gwnaed gweithdŷ John Davies y saer yn dŷ iddo ef a'i wraig breswylio ynddo. Bu ar ei feddwl bregethu amryw droion, ac os byddai rhywun arall yn meddwl pregethu, byddai yntau, hefyd yn teimlo yr un ysbryd; ond dygwyddai yn rhyfedd iawn, pan ddeuai yr ysbryd hwn arno, ac iddo yntau fod ar ei brawf, syrthiai i'w demtasiwn, a rhoddai hyny ben ar y mater, ac ymddyg ai yntau yn lled dda hyd nes y deuai yr un cynhyrfiad eilwaith. O'r diwedd dewiswyd ef yn flaenor, ac ni bu son am bregethu mwy. Tua'r adeg y daeth Cymedroldeb a Dirwest i'r wlad, ymddengys y cynnelid cyfarfodydd pryd y gallai dynion arwyddo ardystiad i fod yn gymedrolwyr, a derbyn y "garden goch" (red card), neu i fod yn llwyrymwrthodwyr, a derbyn y "garden wèn." Mewn un cyfarfod felly yn Mhenllwyn, lle yr areithid yn wresog, a than wres yr areithyddiaeth daeth Evan Rhobert ymlaen a chymerodd y "garden goch" yn arwydd o gymedroldeb, a mawr oedd llawenydd ei deulu o'i weled yn dyfod hyd hyny; ond fel yr oedd y cyfarfod yn myned ymlaen, gwresogodd yntau, a daeth drachefn ymlaen a chymerodd y "garden wèn" yn arwyddo llwyrymwrthodiad; ac ar ei ddyfodiad, dywedai y Parch. Edward Jones, Aberystwyth, yr hwn oedd un o'r siaradwyr, "Yn awr am danat ti, Ianto bach, neu byth," a chadwodd ei ymrwymiad am ei oes. Mae yn debyg fod hyn wedi dygwydd cyn ei ddewisiad i fod yn flaenor. Yr Evan Rhobert hwn oedd tad Ieuan Gwyllt. Dyn lled wyllt ei dymher ydoedd, ond er hyny yr oedd yn meddu llawer o rinweddau. Byddai ganddo barch mawr i'r Sabboth, ac i dŷ Dduw,—yr oedd hyn yn ddwfn ynddo; a rhoddai ef a'i wraig addysg grefyddol drwyadl i'w plant ar yr aelwyd gartref. Yr ydoedd yn gryn dipyn o rigymwr, ac hefyd yn ganwr da, ac y mae yn lled debyg ei fod yn deall rhyw gymaint o elfenau cerddoriaeth. Bu yn ddechreuwr canu am dymmor, ac y mae yn debyg mai yn nghapel Sion y bu hyny, o leiaf nid yn Mhenllwyn. Ond heblaw hyn oll, yr oedd yn "ddoctor" yn yr athrawiaeth, ac yn awdurdod; ac yr oedd ynddo hefyd ryw attyniad naturiol at yr ieuainc, i roddi cwestiynau iddynt, ac egluro iddynt elfenau gwybodaeth, ac yr oedd ganddo lawer iawn o hanesion i'w hadrodd wrthynt. Golygfa ddyddorol, ond nid anghyffredin, fyddai gweled Evan Rhobert yn cerdded ar hyd y ffordd, a nifer o rai ieuainc yn ei ganlyn, gan ymwthio ato a gwrando arno; ac os collai un rywbeth o'i sylwadau, trwy fethu clywed neu fethu deall, gellid gweled hwnw yn troi ato ac yn gofyn yn awyddus, "Beth oeddit ti yn ei 'weyd, Evan ?" Byddai yn fynych yn dadleu yn boethlyd yn yr Ysgol Sabbothol.[1] Yr oedd yr argraff a adawai ar feddyliau dynion ieuainc yn annileadwy. "Yr oedd Mr. Richard (y Parch. Ebenezer Richard) un tro pan oeddwn yn fachgenyn bychan yn llettya yn nhŷ fy nhad a mam. A boreu drannoeth, cyn i Mr. Richard ymadael, daeth Evan Rhobert yno, yr hyn nid oedd beth anarferol, gan ei fod yn byw heb fod ymhell, ac yn hoff o ymddyddan â fy nhad, ac o adrodd i minnau rai o'r hanesion difyr oedd ganddo yn drysor dihyspydd, am yr hen bregethwyr ac am y byd yn gyffredinol. Yr Evan Rhobert hwn oedd tad Ieuan Gwyllt a Mr. Robert Roberts; ac o ran gallu naturiol yr oedd yn gymaint dyn ag un o'i feibion. O'r hyn lleiaf, yn nesaf at fy nhad a fy mam, nid oes neb yr wyf fi dan fwy o rwymau iddo am addysg grefyddol, oblegid byddai ganddo bob amser ryw gwestiynau i'w gofyn i mi, yr hyn a alwai yn posio, yr hwn air yn ol Dr. Pughe sydd Gymraeg ddiledryw. Y boreu hwnw, gofynodd i Mr. Richard fy holi, gan feddwl mae yn debyg y byddai yn anhawdd cael cwestiwn na fedrwn ei ateb. Ond os hyny oedd ei ddysgwyliad, cafodd siomedigaeth enbyd, oblegid ni ddaeth ei ddysgybl trwy yr arholiad yn ogoneddus mewn un modd."[2] Pan yn gadeirydd i ddarlith Ieuan Gwyllt ar Gerddoriaeth, "Sylwai y cadeirydd (y Parch. Dr. Edwards) ychydig ar y cysylltiad oedd rhyngddo ef a thad y darlithydd, mai iddo ef yr oedd i briodoli llawer o'r awydd a ddaeth i'w feddwl am wybodaeth; byddai bob amser yn gofyn cwestiwn pan y cyfarfyddai âg ef, ac yn ymroddgar iawn fel blaenor yn yr eglwys y perthynai y cadeirydd iddi."[3] Bu farw Evan Rhobert Mawrth 20, 1844, ychydig cyn cyrhaedd ei driugain mlwydd oed. Yr oedd yma rywbeth heblaw gwybodaeth a nerth meddwl;—gallu i gyrhaedd meddwl yr ieuanc, ac i roddi cychwyniad iddo, ac y mae cael dynion yn meddu y gallu hwn o werth anmhrisiadwy mewn cymydogaeth. Yr oedd Evan Rhobert, mae yn amlwg, yn meddu y "ddawn" i ddysgu plant yn helaeth, ac os cafodd y Dr. Edwards y fath fendith drwyddo, pa faint a gafodd y plant oeddynt yn cael eu dwyn i fyny ganddo ar yr aelwyd gartref?
Yr oedd Elizabeth (neu Bet) Rhobert yn ieuangach na’i gŵr o tuag wyth mlynedd a hanner, a ganwyd hi Awst 6, 1792. Yr oedd hi yn ferch i ŵr o'r enw Sion Llwyd, yr hwn oedd yntau yn ei ddydd yn bregethwr gyda'r Methodistiaid Calfinaidd.[4] Dynes gref ydoedd, yn gantores ragorol, ac o duedd grefyddol iawn, ac ymhob modd yn ymgeledd gymhwys i Evan Rhobert a'i deulu. Yr oedd hefyd yn meddu craffder meddyliol, ac fel gwraig rinweddol yn arfer "craffu ar ffyrdd tylwyth ei thŷ;" a chawn iddi ddywedyd gyda golwg ar ei dau fachgen John a Robert"Robyn bach fydd y pregethwr mawr, ond John fydd pregethwr yr hen wragedd." Cafodd hi fyw i weled tri o'i phlant yn dechreu pregethu, a'r hynaf o honynt wedi cyrhaedd gradd helaeth o ddylanwad ac enwogrwydd. Bu farw Rhagfyr 30, 1860, yn 67 oed.
Bu i Evan Rhobert ac Elizabeth ei wraig bump o feibion ac un ferch. Ganwyd Elizabeth eu merch Mawrth 28, 1820, ac y mae yn awr yn fyw, yn wraig weddw yn Mhenllwyn, yr unig un o'r plant sydd yn parhâu hyd heddyw, a chanddi un ferch. Am John, gwrthddrych ein hanes, cawn roi hanes mwy helaeth eto. Ganwyd ef Rhagfyr 27, 1822. William, yr ail fab, a anwyd Tachwedd 10, 1826, ac a fu farw Medi 2, 1851, yn y bummed flwydd ar hugain o'i oedran; a hwn, meddir, oedd y mwyaf addawol o'r plant oll. Yn 1828 ganwyd baban bychan prydferth iawn, yr hwn a alwyd yn Robert, ac a fu farw yn flwydd oed. Robert arall a anwyd Tachwedd 10, 1831, ac a ddaeth yn adnabyddus fel y Parch. Robert Roberts, Aberteifi, wedi hyny o Carneddi, ac yn ddiweddaf o Wilton Square, Llundain. Hyderwn yr ysgrifenir ei hanes yntau. Ond rhag ofn i un hanesyn a glywsom am dano fyned ar goll, ni a gymerwn ryddid i'w ddodi yma. Bu Robert am amser maith yn gweithio yn ngwaith mŵn y Goginan; ond un dystaw, tawedog ydoedd, ac anfynych y dywedai air wrth neb. Pan yn dechreu pregethu, yr oedd y Parch. Edward Jones, Aberystwyth, yn un o'r rhai a ddaethant dros y Cyfarfod Misol i ofyn llais yr eglwys arno ac ymddyddan âg ef. Ar ol holi cryn dipyn arno, gofynodd Mr. Jones, "A ydych chwi yn meddwl eich bod wedi bod o fendith i rywun yn y gwaith acw er pan ydych yno?" Atebai Robert yn bwyllog, "Wn i ddim, syr;" ac wedi moment o ystyriaeth chwanegai, "Ond 'rwy'n meddwl y gallaf ddyweyd cymaint a hyn, syr, 'Ni lygrasom ni neb."" Gŵr neillduol ydoedd, a hynod ddarllengar a llafurus, a'i bregethau yn arddangos meddwl cryf-bwyd rhy gryf i'r lliaws; ond byddai ganddo ambell i flash oedd mor ddysglaer, fel nas gallai neb oedd yn bresennol beidio gweled ei llewyrch. Bu farw Awst 1, 1878, yn y seithfed flwyddyn a deugain o'i oedran. Ganwyd Isaac, yr ieuangaf, Mai 27, 1836. Gŵr ieuanc a hoffid yn fawr oedd yntau, a dysgwylid llawer oddiwrtho, ac y mae genym adgof byw am dano yn fyfyriwr yn y Bala. Llafuriai dan lawer o wendid a nychdod, a bu farw Mai 30, 1864, yn wyth mlwydd ar hugain oed. Fel hyn difianasant oll, ac yn gynnar mewn cymhariaeth, yn nghanol eu dyddiau. Rhoddid argraff ar ein meddwl, wrth edrych arnynt, eu bod wedi etifeddu cyfansoddiad lled wydn a chryf wrth naturiaeth; ond o herwydd rhywbeth-dichon mai diffyg cynnaliaeth ddigonol yn moreu oes, yr oedd y cyfansoddiad hwnw heb ddigon o sylfaen a nerth i ddal y llafur, ac yn enwedig y pwys meddyliol a osodid arno, ac mewn canlyniad ei fod yn agored i nychdod maith neu ymosodiadau afiechyd. Fel yr oedd, teimlem fod eu cyfansoddiad yn dal llafur ac ymosodiadau fuasent wedi llethu llawer un â llai o wydnwch a chryfder ynddo. Dichon fod yr amgylchiadau hyn wedi bod yn foddion i flaenllymu eu meddyliau hwy, ond ar yr un pryd yn byrhâu eu hoes, ac yn eu tori i'r bedd yn nghanol eu defnyddioldeb.
Diammeu fod Evan Rhobert, trwy ei gwestiynau a'i hanesion, wedi bod yn foddion cychwyniad i lawer meddwl, ond cafodd yn ei deulu ddefnyddiau i roddi mwy o'i ddelw ei hunan arnynt nag a allai gael yn unlle arall. Yr oeddynt oll yn meddu meddyliau cryfion, ac wedi eu gwreiddio a'u seilio yn yr athrawiaeth, ac yn meddu chwaeth gref at gerddoriaeth. Ond yr hynotaf o honynt, a'r un a ennillodd iddo ei hunan safle o fwyaf o ddylanwad, ac a adawodd ei argraff ddyfnaf ar ei oes a'i genedl, oedd gwrthddrych ein hanes:—IEUAN GWYLLT.
Nodiadau
[golygu]- ↑ Adroddodd y Dr. Edwards wrthym fod Ysgol Sabbothol yn cael ei chynnal yn Rhiwarthen. Ar y pryd yr oedd ysgolfeistr yn Mhenllwyn, yr hwn a fuasai ar ryw dro yn Llundain. Un Sabboth aeth yn ddadl rhwng Evan Rhobert a hwnw yn y dosbarth ynghylch ystyr rhyw adnod, yr hon ddadl a barhaodd hyd ddiwedd yr Ysgol, ac arosodd y ddau ar ol i'w gorphen. Oddiwrth ddadlu am ystyr yr adnod, aethant i daeru pa un oedd yn gwybod mwyaf, a'r modd y profid hyny oedd pwy oedd wedi gweled mwyaf o lyfrau. "Bum i yn y Gogledd," meddai Evan Rhobert, a gwelais lyfrgell hwn a hwn, a hwn a hwn," &c. "Pw! beth yw hyny?" meddai y llall; "bum i yn Llundain, lle y mae tai mawrion yn llawn o lyfrau !" Nid oedd y Dr. Edwards ond plentyn bychan gyda'i dad ar y pryd, ond gadawodd y sylw argraff ddofn ar ei gof.
- ↑ Adgofion gan y Parch. Dr. Edwards, Bala. Goleuad, Medi 4, 1875
- ↑ Bala, Mawrth 2, 1857. O'r adroddiad yn yr Amserau.
- ↑ Yr ydym yn rhoddi hyn ar awdurdod Mrs. Pugh, chwaer Ieuan Gwyllt. Yn y Drysorfa am 1836, tu dal. 252, y mae rhestr o bregethwyr a gweinidogion Sir Aberteifi, y rhai oeddynt wedi meirw a'r rhai oeddent yn fyw, ond nid yw Sion Llwyd yn cael ei en wi. Dichon, er hyny, fod y dystiolaeth hon o eiddo Mrs. Pugh yn wir, oblegid oddiar y cof, y mae yn debyg, y gwnaed y rhestr hono. Deallwn hefyd fod awydd mawr i bregethu wedi bod ar Isaac, mab Sion Llwyd, yr hwn a breswyliai am dymmor yn nhŷ capel Penllwyn, ond ni chyrhaeddodd y nod. Yr oedd pregethu yn y gwaed