Lewsyn yr Heliwr (nofel)/Y Faner Goch

← "Gwaed, neu Fara!"

Lewsyn yr Heliwr (nofel) gan Lewis Davies (Lewis Glyn Cynon)

Y Ffoadur

VII.—Y FANER GOCH

UN bore dydd Gwener tesog ym Mehefin, 1831, cychwynnodd Beti Hendrebolon ar gefn ei chaseg gyda'i basged ar ei braich i Hirwaun i werthu, yn ol ei harfer, ymenyn yr wythnos, o ddrws i ddrws, yn y pentref poblog hwnnw. Gan fod y pellter yn rhy w chwe milltir, a bod brys arni ddychwelyd mewn pryd erbyn y deuai prynwr yr ŵyn heibio i'r fferm yn y prynhawn, gosododd waith boreol y tyddyn i'r naill ochr cyn saith o'r gloch, a chyda bod y dydd awr yn henach, arweiniodd ei hanifail allan o waun y Bryncul ar gyfer Pantgarw i gyrchu yr heol fawr a'i dygai i ben ei thaith.

Pan wrth ysgwar "Y Lamb," gwclai ffntai fechan o chwarelwyr y cerrig calch yn ymddiddan â'i gilydd yn eiddgar iawn, a dallodd oddiar y siarad bod cynnwrf gwaedlyd wedi digwydd ym Merthyr y diwrnod cyn hynny, a bod bywydau lawer wedi eu colli. Aeth yn ei blaen gan ddiolch fod Penderyn o leiaf yn rhydd o'r fath bethau adfydus, ond gan ei bod yn adnabod pawb ymron a'i cyfarfu ar y ffordd, nid hir y bu cyn deall bod y cythrwfl hwn yn waeth na'r un a brofodd yr ardal erioed o'r blaen. Siaredid gan rai am y si fod rhyw Ddic Penderyn yn ddwfn yn yr helbul, ond gan na wyddai hi am neb o'r enw o fewn cylch ei hadnabyddiaeth, nid oedd o gymaint pwys ganddi am dano, ond pan ddywedwyd gan arall mai Lewsyn yr Heliwr oedd yn " blaenori y mob," neidiodd ei chalon i'w gwddf ar unwaith. Onid oedd yr unig Lewsyn a wyddai hi amdano ym Merthyr ers peth amser? ac onid " blaenori " oedd yr hyn a wnai efe ar bob rhyw bryd ac ymhob rhyw fan?

O barhau ei thaith heibio Pontprenllwyd a Threbanog, ceisiodd Beti feddwl mwy am bris ei nwyddau a gofynion ei chwsmeriaid nag am Ferthyr a'i thrafferthion; ond er ei holl ymdrech i anghofio'r cythrwfl, codai y gwallt "a'r haul arno" o flaen ei llygaid o hyd. Yr osgedd annibynnol a edmygai gymaint yng Ngwern Pawl gynt a welai hi eto ym Merthyr yn arwain y werin i wneud yr hyn a ewyllysiai ei pherchennog.

Pan ar fin cyrraedd pentref Hirwaun, clywai groch waeddi anarferol yn yr hwn yr unid seiniau digofus a chwerthiniad uchel yn un bonllef mawr.

Pan ddaeth i olwg Pont Nantybwlch, gwelai feirch y coach mawr yn carlamu i'w chyfarfod, a'u chwys yn ewynnu i'r llawr. Rhyw ganllath yn ol ar yr heol 'roedd y dorf yn rhedeg yn ol a blaen gan waeddi a thaflu eu breichiau o gylch fel hanner gwallgofiaid. Yr oedd yn amlwg bod yno gyffro mawr, er na wyddai yr eneth ar y pryd beth a'i hachosai. Ond pan y sylwodd ar nen y coach, buan y gwelodd yr hyn a'i perai, canys yno yr oedd y guard—Sais cyhyrrog a adnabyddai hi yn dda, o'i weled yn fynych—yn ymgodymu â rhyw ddeuddyn lawer llai eu maint nag oedd efe. Llwyddodd y guard i daflu un ohonynt i lawr dros ben yr olwyn i'r heol yn gynnar yn yr ornest, ond glynnai y llall ynddo,—a hyn achosai firi y dorf,—am gryn amser.

Parhau yr oedd y ddau i wthio ei gilydd ar y nen hyd nes yn nhro yr heol, a'r cerbyd eto yn teithio yn gyflym y bu agos i'r naill a'r llall golli eu traed. Yna, yn sydyn, cafodd y guard mawr fantais ar ei wrthwynebydd, a chyda thafliad chwyrn bwriodd y bychan yn glir o nen y coach i fôn y clawdd. Cyn gynted ag y cafodd hwnnw y llawr, neidiodd ar ei draed drachefn, ac wedi bygwth â'i ddwrn i gyfeiriad y cerbyd oedd, erbyn hyn, ymhell oddiwrtho, trodd yn ei ol i gyfarfod y dorf, ac yna y gwelodd Beti, i'w mawr syndod, nad oedd efe namyn Shams Harris, ei hen gyfoed o Wern Pawl.

Y gwir oedd fod gweithwyr Hirwaun wedi codi mewn cydymdeimlad â therfysgwyr Merthyr ac wedi arfaethu cymeryd meddiant tawel o'r coachmawr y bore hwnnw, pan y newidiai geffylau wrth y Cardiff Arms. Ond yr oedd y gyrrwr, rywfodd, wedi deall eu hamcan, ac felly, wedi rhuthro yn y blaen i gyfeiriad Glynnêdd heb y newid arferol, a phan y carlamwyd drwy y twr gweithwyr ar yr ysgwar, neidiodd y ddau a nodwyd i fyny i'r coach i'w rwystro i ddianc. Dyna barodd yr ysgarmes rhyngddynt a'r guard ar dô y cerbyd, yr hyn y bu Beti yn llygad dyst o hono ar ei dyfodiad at y bont.

Buasai hynny ei hun yn ddigon i'w gwneud hi yn ofnus, ond ychwanegwyd yn ddirfawr at ei braw o weled yn dyfod i'w chyfarfod y dorf ddig yn cael ei harwain gan un a ddaliai i fyny faner lydan. Oddiwrth y faner hon diferai gwaed neu ryw hylif coch arall, ac yn nwylaw amryw o'r dorf yr oedd drylliau, hen gleddyfau, pladuriau ac eirf eraill.

Pan o fewn ychydig iddi, trodd dyn y faner goch yn ei ol, a throdd y rhan fwyaf o'r dorf i'w ddilyn, ond daeth un ymlaen ati, a chan gydio yn ei basged, a waeddodd mewn rhyw gellwair ofnadwy,—"'Menyn neu waed, myn asgwrn i!" Llewygodd Beti ymron ar hyn, ond daeth Shams ymlaen ac a ddywedodd wrth y dyhiryn,— "Rhag dy gywilydd di, Dai! nid wmladd â menywod y'n ni. Dera mlâ'n, ti gai amgenach gwaith nag ala ofan ar ferched o hyn i 'fory!" Ni wyddai Beti ar y pryd hwnnw mai ceisio aralleirio brawddeg ddychrynllyd Lewsyn ym Merthyr,— "Gwaed, neu fara!" oedd y Dai hwn, ac ymhen amser ar ol yr amgylchiad, rhyddhaodd ef o fwriad câs yn ei herbyn.

Ond ar y foment honno yr oedd ei ofn yn fawr arni, ac ni wyddai yn iawn am beth amser pa un ai troi yn ol i Ystradfellte a wnai neu ddilyn y bobl yn eu holau i'r pentref. Eu dilyn a wnaeth, fodd bynnag, ac erbyn iddi gyrraedd y lle agored o flaen y Cardiff Arms, gwelodd fod yno gynnwrf mawr, a bod rhai cannoedd o'r gweithwyr arfog wedi ymgynnull o dan y faner waedlyd. Nid ymddangosai bod yno neb neilltuol yn arwain y terfysgwyr, er bod rhai ohonynt wedi mynnu agoriad i siop Philip Taylor yn ymyl, a dwyn yr holl bylor oedd yn y stôrdy. Gyda bod y rhai hyn wedi trolio'r gasgen gyda gwaeddi mawr, i sgwâr y Cardiff, wele hen ŵr yn rhedeg atynt o gyfeiriad y Rhigos gan ddweyd fod "cannoedd, os nad miloedd, o sowldiwrs 'Bertawa' yn dod i fyny trwy Gwm Nedd y foment honno." Sobrodd hynny y dorf i raddau, ac ni wyddent yn iawn ar y cyntaf beth i'w wneud yn wyneb y newydd diweddaraf hwn. Gwelwyd na allent ymladd â'r ' miloedd sowldiwrs," ac felly penderfynwyd eu gadael i basio trwy Hirwaun yn dawel, a'u dilyn bob cam i Ferthyr, i'w dal rhwng y ddeudan yn hwyr y dydd.

Yn y cyfamser, chwiliwyd am geffyl cyflym, fel y gellid rhoddi gwybod i wŷr Merthyr fod y "miloedd" o Abertawe ar eu ffordd tuag atynt, ac er syndod mawr i bawb, mynnodd Nani Moses, gwraig briod o'r lle, fod yn negesydd drostynt. Neidiodd Nani ar gefn y ceffyl, gan farchogaeth yn null gŵr neu wâs, heb na chyfrwy na dim odditani, a ffwrdd a hi ar garlam drwy heol y Felin a Chwmsmintan i roi ei gwybodaeth mewn pryd. Pan ddaeth sowldiwrs Abertawe i'r golwg, gwelwyd nad oedd y fintai gant mewn rhif, a chyfrif yr oll, a digllon iawn oedd y Brocs,^[1] wedi colli ohonynt y coach mawr eisoes, yn y meddwl hawdded gwaith fuasai rhwystro y milwyr i fyned ymhellach na Hirwaun.

Ond bellach yr oedd yn rhy ddiweddar. Brysiodd yr Yeomanry oedd wedi cyfarfod y coach gwyllt eisoes, ac wedi cael hysbysrwydd o'r hyn a'u harhosai ar Hirwaun, drwy y lle at the charge, gan dynnu i'r un cyfeiriad ag a gymerodd Nani ychydig funudau o'u blaen. Gwelai hi hwynt ym mhob tro heol fel pe yn ennill arni, ond daliodd i garlamu yr oll o'r ffordd, a llwyddodd i gadw ar y blaen nes cwrdd o honi â Lewsyn a'i wŷr uwchben Penrheolgerrig. Gwaeddodd ei neges atynt mewn un frawddeg llesmeiriol, ac yna helpiwyd hi oddiar gefn ei march gan ugain o ddwylaw edmygwyr.

Dilynodd terfysgwyr Hirwaun y milwyr yn araf, ond erbyn iddynt gyrraedd pen Mynydd Merthyr, yr oedd yr Yeomanry eisoes wedi eu gorthrechu a'u harfau yn llaw Lewsyn a'i lu. Pan geisiodd yr Uch-gapten Price siarad â'r blaenor ar y mynydd, a dangos afresymoldeb anturiaeth y gweithwyr, daliodd Wil Jones Fawr ei bladur uwch ei ben, a chan waeddi yn ei barabl mantachog, "Down Achms!" gorfodwyd y swyddog i roddi carn ei gledd yn llaw yr Heliwr o Benderyn.

Wedi i Beti ymweled â rhai o'i chwsmeriaid agosaf, a chael y mwyafrif ohonynt allan o'u tai, penderfynodd ddwyn y rhelyw o'i nwyddau yn ol i Hendrebolon hyd amser mwy cyfaddas i'w gwerthu. Yr oedd yr holl wlad erbyn hyn yn ferw drwyddi oherwydd y digwyddiadau ym Merthyr, ac ar Hirwaun, ac ni fynnai neb siarad am ddim arall.

Gyda chalon drom yr arweiniodd Beti yr hen gaseg i'r ystabl ar ei dychweliad, ond ceisiodd serch hynny ymddangos yn ysgafn ei hysbryd ar ei mynediad i'r tŷ at ei brodyr.

Yno yr oedd prynwr yr ŵyn yn adrodd wrthynt yr hyn a wyddai efe am yr helynt. Ymhlith pethau eraill, dywedai mai Lewsyn yr Heliwr o Benderyn oedd y blaenor; ac yn wir, mai efe ollyngodd waed gyntaf ar y palmant ym Merthyr, ac mai efe a barhâi i arwain y mob, er ei fod wedi ei glwyfo yn ei wyneb y diwrnod cyntaf.

Dywedodd hefyd fod milwyr o Abertawe ac Aberhonddu wedi ceisio cyrraedd Merthyr i gynorthwyo yr Highlanders yno, ond mai methiant fu y ddau gais, am i Lewsyn ddiarfogi y fintai gyntaf ar Fynydd Merthyr, ac i Ddic Penderyn darfu ceffylau mintai Aberhonddu trwy ollwng cawod o gerrig ar eu pennau yng nghraig Cilsanws. Ond y peth olaf a glywsai y gŵr dieithr oedd bod y mob eisoes wedi dechreu edifarhau am eu rhyfyg a bod llawer ohonynt erbyn hyn yn gwrthod ufuddhau i Lewsyn, ac na fyddai'n hir cyn y byddai efe ei hun yn ffoi am ei einioes rhagddynt.

Yna adroddodd Beti y modd y digwyddodd iddi hithau ar Hirwaun, a bu yn hyawdl dros ben am yr ornest rhwng y guard mawr a Shams ar nen y coach, ond gofalodd beidio yngan enw Lewsyn o gwbl, am y gwyddai, ond yn rhy dda, am yr atgasedd tuag ato oedd ym mynwes ei brodyr. Ac yn ategiad i'w hystori dangosodd wacter ei phwrs am nad oedd prynwyr i'w hymenyn y diwrnod rhyfedd hwnnw.

Yna, gan gymeryd arni ollwng yr helynt o'i meddwl yn llwyr, dechreuodd siarad am oruchwylion cyffredin y fferm, fel pe bai y rheiny yn fil pwysicach yn ei barn.

"Wyth swllt y pen am yr ŵyn!" ebe hi wrth ei brodyr yn gellweirus, " dylasech fod wedi cael wyth a chwech yn y man lleiaf!" Gwenodd prynwr yr ŵyn arni yn faddeugar, am y gwyddai yn dda nad oedd ond yn siarad iaith "prynu a gwerthu," a gwenodd hithau yn ol yn yr un ysbryd hael. Ond pan yn y llaethdy yn godro wrthi ei hun, daeth pethau sobr bywyd eilwaith drosti fel ton, a chan godi oddiar ei hystôl a phwyso ei phen ar ysgwydd yr hen fuwch, hi a wylodd fel pe bai popeth yn y byd wedi troi yn siom ac yn wermod iddi.

Nodiadau

1. Llysenw adnabyddus ar frodorion Hirwaun.