Llewelyn Parri (nofel)/Pennod VII

← Pennod VI

Llewelyn Parri (nofel) gan Lewis William Lewis (Llew Llwyfo)

Pennod VIII →

PENNOD VII.

"Glywsoch chwi'r newydd am Harri Huws?" Gofynai dyn ieuanc i un arall, tra'n eistedd wrth dân siriol mewn parlwr cynhes.

"Harri Huws? Y dyn ieuanc hwnw a eisteddai gyferbyn a ni'r noson o'r blaen?"

"Ië, hwnw."

"Naddo, beth am dano?"

"Cefais nodyn gyda'r pôst heddyw, oddi wrth gyfaill, yr hwn a'm hysbysiai fod y truan gwr Harri Huws wedi marw mewn cyflwr ofnadwy. Tybir ei fod wedi cael y delirium tremens, mewn canlyniad iddo fyned ar ei sbri am wythnos. Y mae arnaf ofn mai difyrwch y noson honno a wnaeth iddo ddechreu yfed, o herwydd fe 'i ystyrid yn un o'r gwyr ieuainc sobraf yn yr holl gymydogaeth; ac yr oedd hefyd yn ŵr priod, a chanddo dri o blant. Cyn gynted ag y bydd rhywun yn dechreu mwynhau ei hun, fe fydd rhyw newyddion fel hyn yn myned ar led, nes gwneyd i un braidd a chashau'r gwirod am byth."

"Ydych chwi, gan hyny, yn dechreu cofleidio syniadau eich mam bellach?" gofynai'r gŵr ieuanc arall, mewn tôn gellweirus.

"Mi wnawn hyny oni bai dau beth—fy hoffder o ddiferyn bach, a'm penderfyniad o beidio cymeryd gormod byth mwy."

"Clywais ryw lanc yn dweyd rhywbeth tebyg i hynyna naw diwrnod yn ol, a'r noson gyntaf ar ol gnweyd yr ymffrost, fe 'i gwelwyd yn chwilsan feddw yn canu ac yn rafio yn waeth na phawb o'i gwmpas."

"Peidiwch bod mor bigog," meddai'r gwr ieuanc a siaradodd gyntaf.

Dichon fod y darllenydd yn lled-dybied pwy a allai'r ddeuddyn ieuainc fod. Llewelyn a Walter oeddynt. Yr Harri Huws y cyfeirient ato oedd un o'r cymdeithion a'u hudodd hwy i gartref Bili Vaughan nos Nadolig. Cael ei hudo ar ei waethaf ddarfu i Harri Huws hefyd, gan hen gyfeillion iddo, y rhai a gymerent arnynt fod yn awyddus am dalu parch iddo mewn anrhydedd i'w lwyddiant mewn Eisteddfod a gymerodd le ychydig ddyddiau yn ol.

Dyn call, parchus, o ffraethineb mawr, a thipyn o brydydd lleol pur ddel oedd Harri Huws. Bu fyw hefo 'i wraig yn y modd mwyaf dedwydd am flynyddoedd, ac erioed ni chafwyd achlysur i air croes basio rhyngddynt hyd yr adeg hon.

Dyma'r tro cyntaf erioed i Harri dreio am wobr mewn Eisteddfod; ac er ei fawr lawenydd, enillodd bum' punt. Nid rhyfedd, gan hyny, oedd iddo gymeryd ei berswadio i dreulio awr ddifyr yn nghyfeillach dynion a ystyrid yn respectable, a'r rhai hyny'n cymeryd arnynt gadw'r swper mewn anrhydedd i'r amgylchiad o'i lwyddiant llenyddol ef. Trôdd ei ben yn llwyr yn swyn y ddïod y noson honno, a bloeddiai fel dyn o'i go' pan ganodd Llewelyn ar ôl swper.

Dygwyd Harri Huws i fynu yn holl symledd crefydd y tad a'r fam mwyaf duwiol yn y pentref lle 'i magwyd. Collodd ei rieni'n fore; ond sylwai pawb fod argraphiadau dyfnion wedi eu gwneyd ar ei galon, gan gynghorion ei dad a'i fam. Yr oedd yn un o emau prydferthaf yr Ysgol Sul yn y lle; a gwnaed ef yn aelod o eglwys Crist pan yn ieuanc iawn.

Ymdrechodd lawer, yn ngwyneb anfanteision, i fod yn ysgolaig da, a llwyddodd. Aeth trwy'r tutor heb gymhorth athraw; a chyn bod yn ugain oed, efe oedd y rhifyddwr goreu o fewn pum' milltir o gwmpas.

Pan yn ddwy-ar-ugain oed, syrthiodd mewn cariad a genethig brydferth, merch i dyddyn o fewn milltir i ddinas B———, a charai hi a holl frwdfrydedd cariadlanc dwy-ar-ugain oed. Priododd hi, ac ar farwolaeth ei thad a'i mam, aeth y cwpl ieuanc i fyw i'r hen dyddyn.

Nis gallai dim fyned tu hwnt i wirionedd a phurdeb eu cariad a'u dedwyddwch. Symbylid pob un o'r ddau gan yr unrhyw syniadau, a'r unrhyw dueddiadau, ac ni cheisiai yr un o honynt ei lesiant ei ei hun, ond y naill eiddo'r llall.

Yn mhen y flwyddyn ganwyd iddynt fab, a mawr oedd y llawenydd a ddangoswyd ar yr achlysur dyddorol.

Wedi i ddwy flwydd arall fyned heibio, anrhegwyd Harri Huws drachefn â merch. Prin y gellid dweyd fod y llawenydd cyntaf yn fwy na'r ail.

Gwenai Rhagluniaeth ar y teulu dedwydd; nid oedd yr un cwmwl yn hofran yn awyr eu hamgylchiadau bydol, ond preswyliai digonolrwydd a llawenydd yn wastad ger eu bron. Chwyddai'r arian yn y coffr yn raddol; a gwenieithai'r cwpl tawel iddynt eu hunain y caent ddwyn eu plant i fyny yn barchus, a gosod yn eu dwylaw alwedigaethau a sicrhâi iddynt fywiolaethau cysurus.

Ganwyd mab arall iddynt. Yr oedd Mrs. Huws, un noson, yn canu i yru'r baban hwnw i gysgu, pan ddaeth Harri i'r tŷ, a'i wyneb yn bradychu math o lawenydd na welodd y wraig mo'i debyg ar wedd ei gŵr erioed o'r blaen. Daliai bapur newydd yn ei law, a chyn dweyd yr un gair wrth ei wraig, aeth yn mlaen i ddarllen yr hyn a barodd y fath lawenydd iddo:

Gwobr o £5, am y cywydd goreu ar——— Deg o ymgeiswyr. Y goreu oedd Clywedog, sef Mr. Henry Hughes, ger B———."

"Dyna i ti,'ngeneth i," meddai Harri, gan daraw cusan ar wefus ei wraig. "Enill pum' punt y tro cyntaf erioed i mi dreio am wobr!"

"Da iawn wir," meddai hithau. "Ond yr wyf fi'n meddwl yn sicr dy fod wedi gwneyd mwy o ddrwg i dy iechyd na wna pum' punt o les, ar ol studio. Mae cleisiau duon dan dy lygaid, byth er's pan rois di dy ben at brydyddu."

"Pw! fe gilia y rhei'ny i ffwrdd fel ia o flaen gwenau haul, ar ol i'r pwnc yma fyn'd trosodd, ac i minau fod yn fuddugol fel hyn."

Eisteddodd Harri i lawr yn nghanol ei deulu hoff, ac ystyriai ei hun yn frenin bach. Teimlai fod cwpan ei hapusrwydd yn llawn hyd yr ymylau. Bwytaodd ei ymborth parotoedig—llyncodd ei wydriad arferol o whiskey, ac estynodd ei bibell i ddechreu ysmocio catiad neu ddau.

Aeth y wraig i barotoi'r plant i'w gwelyau. Dywedodd y ddau hynaf eu pader mewn llais addolgar, ac aethant i orwedd yn dawel. Adroddai Harri Huws rai o helyntion y dydd, ac elai'r wraig yn mlaen i drwsio par o hosanau cochddu'r ddafad iddo.

Teimlai Harri ryw syched mwy nag arferol—estynodd y botel a gadwai yn nghongl y cwpbwrdd, a dechreuodd ail lenwi'r gwydr. Ni welwyd mono'n gwneyd hyny erioed o'r blaen; a theimlodd ei wraig yn ddwys yn awr, wrth ei weled yn tori ar ei reol. Gwelodd Harri ei phryder, a meddyliodd unwaith am roi'r gwirod yn ol yn y botel heb ei brofi. Ond rhag ofn y buasai hyny yn weithred annewr ac annynol, cododd y gwydryn at ei wefusau, a llyncodd y cynwysiad yn fuddugol.

Dyna'r tro cyntaf iddo yfed dau wydriad y naill ar ol y llall. Wyddom ni ddim pwy roddai ei air bellach na fydd iddo droi'n feddwyn. Dyna fel yr ydym ni yn gweled braidd bob dyn cymedrol yn myned yn y diwedd.

Nos Nadolig, aeth Harri Huws i'r dref. Yfodd dri gwydriad o whiskey, ac arosodd yno braidd yn hwy nag y bwriadai. Ar ei ffordd adref, efe a gyfarfyddodd â'r cymdeithion ieuainc hyny, â pha rai y mae'r darllenydd eisoes yn lled gydnabyddus. Dangosai rhai o honynt eu hunain yn falch am fod un o'u cymydogion hwy wedi enill yn yr eisteddfod; ac wedi cyfhwrdd â'r tant hwnw yn malchder Harri Huws, perswadiasant ef i fyned gyda hwynt i'r swper.

Nid aeth ef adref ar ol i'r swper fyned trosodd. Yr oedd yn feddw! Ni threuliodd Elin Huws noson hebddo ef er pan briodasant, hyd y tro hwn. Gall gwragedd tyner-galon Cymru gydymdeimlo â hi, a dychymygu'n well nag y gallwn ni ddesgrifio yr ingoedd a dreiddient trwy ei henaid wrth wylied yno tan doriad y wawr dranoeth am ddychweliad ei gŵr.

Aeth i'r dref i chwilio am dano wyth o'r gloch y boreu. Cafodd hyd iddo'n rafio yn mharlwr y White Horse. Er meddwed oedd, cywilyddiodd wrth weled ei wraig. Aeth adref gyda hi heb lawer o wrthwynebiad. Ond ni arosodd yno ddim hwy nag y gwaghäodd y botel whiskey. Aeth yn ei ol yn mhen ychydig oriau. Cafodd flas ar feddwi; a phwy a allai ei atal yn awr? Nid gwraig na phlant!

Bu'n feddw am chwe' diwrnod cyfain heb gyfarfod â'r un anhawsder i dalu am gymaint o ddiod ag a chwennychai. Yn mhen y chwe' diwrnod yr oedd ei arian i gyd wedi myned, rhwng gwario, tretio, a cholli.

Bore'r seithfed dydd o'r sbri, safai â gwyneb llwyd a dillad lleidiog, o flaen bar y White Horse. Yr oedd braidd ar dân o eisieu ychwaneg o ddïod, ac ni feddai yr un ffyrling i gael ychwaneg, ac ni roddai gwraig y gwestdy ddim iddo.

"Un glasiad o rum!" meddai, gan estyn ei law mewn awch ac awydd.

"Dim dafn 'chwaneg heb arian!" oedd yr ateb.

"Un glasiad, er mwyn Duw! talaf yfory gyn wired a'm geni."

"Dim diferyn! Heblaw hyny, Henry, yr wyf yn dweyd wrthych am gadw draw oddi wrth y tŷ yma. Nid oes arnom eisiau gwel'd eich gwyneb. Yr ydych yn gywilydd eich gweled. Felly, peidiwch a rhoi'ch troed dros drothwy'r drws yma, hyd nes sobri. Mae'n ddigon am garictor y tŷ i neb wel'd y fath furgyn yn y lle. Ewch allan!"

"Mae hona'n iaith go galed, Mrs. Martin," meddai Harri, "a finau wedi gwario cymaint yma. Ond dowch! peidiwch bod mor front! 'Drychwch ar fy llaw!—fel y mae'n crynu! Rhaid i mi gael rhywbeth i wneyd hon yn sâd yn ei hol, neu fe fydd wedi darfod am danaf!"

"Dywedais unwaith—ddwywaith—na chaech yr un dafn genyf fi; ac mi ddaliaf at fy ngair," meddai'r dafarnwraig drachefn. "Ac os nad ewch allan y mynud yma, mi alwaf y policeman i'ch rhoi'n ddigon sâff. Hwdiwch, John!" Galwai ar ei gŵr, yr hwn a ddigwyddodd fod yn pasio heibio" taflwch y llypryn dyn yna allan; ni chaiff neb lonydd ganddo."

"Holo, Huws!" ebe'r gwr—" beth sydd, was?"

"Eisiau un glasiad o rum ar goel-dyna'r cwbwl."

"Yr unig beth a gei di genyf fi yw gorchymyn i fyn'd allan"

"Rhaid i mi gael un; ac wedyn mi af allan," meddai'r meddwyn.

"Mae'n rhaid ê? Cei wel'd hyny yn y munud," ebe'r gŵr, gan agoshau at Harri gyd â golwg llidiog.

Gwelwyd cyfnewidiad yn cymeryd lle, nid yn unig yn ngwyneb, ond hefyd yn holl gorph Harri Huws y foment honno. Y llaw oedd ychydig eiliadau cynt yn ysgwyd fel deilen, oedd yn awr yn edrych mor ddisigl a chraig; cododd ei gorph i sythder cawr, ac ymwibiai ei lygaid mewn llidiogrwydd, ail i gadfarch. Erbyn hyn yr oedd Mr. Martin yn sefyll yn union yn ei wyneb.

"A wyt ti am adael y tŷ yma rhag blaen?" gofynai'n awdurdodol.

"Nid cyn cael glasiad o rum," oedd yr ateb.

"Felly, nid oes dim i'w wneyd ond dy gicio dros y drws, fel pel droed."

"Nid oes yma a fedr wneyd hyny!"

"Wel, os nad ei di, heb 'chwaneg o lol, mi dynaf dy groen oddiam dy gefn! Y brych gwirion! pwy sydd i gym'ryd dy dafod drwg di? Dos allan!"

"Peidiwch cyfhwrdd â mi, Mr. Martin!" meddai Harri, "mae'r diawl yn fy nghorddi, ac ni fyddai dim mwy genyf eich lladd nag edrych arnoch! Peidiwch fy nhemtio!

"Y ffwl!" llefai'r tafarnwr, gan gydio gafael yn ei goler, a cheisio 'i lusgo oddiwrth y bar. Prin yr oedd ei law wedi cyfhwrdd âg ef, nad oedd y meddwyn wedi neidio ar ei ymosodydd fel llewpart, a thaflodd ef ar y llawr gan roddi ysgrech hell. Plygai John Martin o dano fel brwynen, a chydiai Harri afael yn ei wddf, fel pe am ei dagu ar unwaith. Trodd y meddwyn egwan i fod yn ellyll o ran nerth. Fe'i trawsffurfiwyd, mewn mynyd, o fod yn ddyn cyffredin, i ymddwyn fel cythraul cythruddedig. Daliai ei elyn ar y llawr mor ddiysgog a phe buasai'r Wyddfa'n pwyso arno.

"Paid a lladd fy ngwr!" llefai Mrs. Martin, gan redeg allan i floeddio am geispwl.

"Martin!" meddai Harri; "mi ddywedais fod y diawl yn fy nghorddi. Mi fedrwn eich lladd rwan gyn hawsed a phoeri i'ch gwyneb. Ond os rhoddwch wydriad o ddïod i mi, gollyngaf chwi'n rhydd heb yr un niwed."

"Rhof!" Ilefai Martin. A chyn gynted ag y cafodd ei hun yn rhydd, neidiodd at y jar rum, a rhoddodd hi i Harri fel yr oedd. Rhuthrodd hwnw allan hefo 'i ysglyfaeth dan grochfloeddio; ac ni thynodd y llestr oddi wrth ei enau hyd nes ei gwaghau'n llwyr. Yn ffodus, nid oedd yno ond ychydig o wirod wedi ei adael, neu buasai'n yfed ei hun i farwolaeth ar y llecyn.

Wedi cael ei foddloni gyn belled a hyn, hwyliodd ei gamrau tua chartref. Ah! dai fodd i rywun redeg a rhybuddio 'i wraig o'i ddyfodiad, a'i gorfodi i ffoi! Y mae y diawl yn corddi'r dyn hefyd! Ond adref y mae'n myned. Cafodd hyd i'w wraig yn eistedd ar yr hen aelwyd, heb yr un tenyn o dân; y ddau blentyn lleiaf ar ei glin, a'r hogyn mwyaf yn crio nerth ei ben wrth ei hochr, gyda 'i law am ei gwddf. Yr oedd ffynnonau ei dagrau hi wedi sychu er's dyddiau. Wele 'i gwr yn awr yn sefyll uwch ei phen. Nid fel yr arferai sefyll gynt, gyda gwên ar ei enau a chariad yn ei fynwes. Ni ddaeth i'r tŷ i fwynâu a chyfranu bendith i'w deulu, ond fel diafl i wasgar gwae yn eu mysg.

Neidia'r fam i fyny—cydia'r plant yn ei dillad—teimla pob un o honynt fod rhywbeth ofnadwy i ddisgyn arnynt. Tremia'r meddwyn arnynt fel pe trwy lygaid cythraul ysgyrnyga mor ddychrynllyd ag arch-ddiafl. Mae'n ofnadwy edrych arno!

"Am ba beth yr wyt ti'n crio yn y fan yna?" gofynai i'r bachgen.

Fedrai'r bychan mo 'i ateb gan faint ei fraw.

"Wnei di mo f' atebi?" gofynai'r tad annynol drachefn. "Mi ddysgaf i ti sut i siarad, ac mi ro'f ryw achos i ti i grio!" A chymerai afael yn ngwallt pen y bachgentarawodd ef yn ochr ei glust hefo 'i ddwrn cauedig dechreuodd fwrw cawod o felldithion a rhegfëydd am ei ben, a pharotoai ei hun i'w daflu allan trwy'r drws. Ond ar hyny, gwallgofwyd y fam wrth weled mab ei bru yn cael ei drin felly gan ei dad meddw—cipiodd glamp o gleiffon onnen fawr oedd yn agos i'w llaw, a tharawodd fraich ei gŵr nes ei gwneyd fel ffyst y dyrnwr!

Fuasai raid iddi ddim gwneyd hyny ychwaith. Pe yr arosasai am funud hwy, cawsai weled llaw ei gŵr yn ymollwng o wallt yr hogyn o honi ei hun, o herwydd yr oedd cyfnewidiad ofnadwy yn dechreu cymeryd lle ar y meddwyn. Cymerodd rhyw glefyd afael disymwth yn ei galon, ac attaliwyd ei wynt. Ah! ddarllenydd, beth pe gwelsit ti ei lygaid! fel y safasant yn ei ben mewn eiliad! Beth pe gwelsit welsit ti ei wyneb! fel yr arddangosai'r fath ddychryn nad allasai dim ond golwg ar uffern ei hun ei gynyrchu! Buasit yn gofyn mewn syndod, "Beth sydd ar y dyn?" Ah! eto: gwel ef yn rhoddi naid yn ol, fel pe bai sarph wrth ei draed;—gwel ei wyneb gwelwlas, fel pe ba'i angeu yn tremio yn ei wedd;—gwel ei ddwylaw dyrchafedig, fel pe ba'i yn ceisio cadw rhyw alanastr draw! Beth y mae yn ei weled? A yw uffern yn y golwg? Nid wyt ti'n gweled dim. Na—nid yw dy lygaid wedi eu hagor fel yr eiddo ef; a gobeithio Duw na chant byth ychwaith! Ond y mae ef yn gweled rhywbeth. Ydyw, y mae'n gweled mor wirioneddol ag sydd modd i ddim fod, neidr fawr yn dyfod trwy'r drws yna, a'i safn fawr yn agored a'i cholyn fforchog allan, mae'n ei gweled yn dyfod yn nes—nes—nes ato, ac y mae'n clywed ei chwythiad gwenwynig wrth iddi nesâu. Cilia yr adyn yn ol gymaint fyth ag a all, nes y mae'n ymgrwtian yn blygion yn nghongl bellaf y gegin, gan ddal ei ddwylaw i fyny i geisio cadw draw yr anghenfil dychymygedig. Yn awr, y mae'n gweled y sarph yn cymeryd ei naid arno! Y mae'n teimlo 'i thorchau llysnafaidd, oer, yn ymddolenu gylch ei wddf a'i aelodau! Oh'r waedd yna! Tybed na dderfydd hi byth a swnio yn dy glustiau? Yr oedd yn debyg i ysgrech ellyll colledig! Tybed mai dychymyg yw fod swn crechwen i'w glywed yn ysgubo trwy'r awyr? Y mae yn bur debyg i drwst diafliaid yn rhedeg â'u hysglyfaeth o fyd, er gwaethed yw, sydd eto'n rhy dda i feddwon o fath Harri Huws! Pa fodd bynag, nid oes yn aros yn y gongl yna, yn awr, ond corph marw y meddwyn!

Digon naturiol oedd i'r wybodaeth am ddiwedd truenus Harri Huws effeithio yn ddwys ar feddwl Llewelyn Parri. Llwyddodd yr amgylchiad i gael ganddo gasâu meddwdod yn fwy nag o'r blaen ond ni fynai er dim goleddu syniad ei fam, mai gwell yw cadw draw oddiwrth bob diferyn o ddïod feddwol. Yn ngwregys cymedroldeb y penderfynai weithio'i ffordd trwy'r byd.