Llewelyn Parri (nofel)/Pennod XXI
| ← Pennod XX | Llewelyn Parri (nofel) gan Lewis William Lewis (Llew Llwyfo) |
Pennod XXII → |
PENNOD XXI.
"A DDEUWCH chwi gyda mi i Gapel y Tabernacl heno?" gofynai Llewelyn Parri i'w wraig.
Codai Morfudd ei llygaid mawrion, gan edrych ar ei gŵr mewn syndod am ei fod yn gofyn peth mor ddyeithr.
"Beth sydd yno?" hi a ofynodd.
"Areithio ar ryw bwnc dyddorol. Yr wyf yn gobeithio y gwneiff clywed areithio da ryw les i mi," meddai Llewelyn.
"Deuaf, was, gyda phleser, er fod fy nillad yn bur garpiog." "Mae'n dda genyf glywed. Ac ni a gymerwn y plant yno hefyd."
Edrychai Llewelyn mor garedig ar Morfudd a'r plant, nes gwneyd iddi hi wylo o lawenydd. Yr oedd caredig- rwydd wedi bod yn beth mor ddyeithr iddi hi er's talm, nes y teimlai ei chalon yn ymchwyddo yn awr o serch adnewyddol.
Cerddai'r teulu tlawd, carpiog, i'r capel, yn nwylaw eu gilydd. Dechreuodd y cyfarfod. Synwyd Morfudd yn aruthr pan ddeallodd beth oedd y pwnc yr areithid arno. Buasai'n rhoddi llawer, pe yn ei meddiant, am gael gwybod pa un a oedd Llewelyn yn gydnabyddus â'r pwnc cyn myned i fewn.
Siaradodd dau neu dri yn gampus. Darluniwyd meddwdod yn ei holl erchylldra—desgrifiwyd cartref annedwydd y meddwyn—y wraig druenus a'r plant gwaelion esgeulusedig. Llifai'r dagrau i lawr gruddiau Llewelyn a'i wraig, yn gystal a channoedd eraill ag oeddynt yn y lle. Cyn diwedd y cyfarfod, apeliodd un gweinidog duwiol at y gynulleidfa liosog — yn enwedig rhai oeddynt yn arfer chwareu â'r demtasiwn, a'r rhai oeddynt wedi eu llithio eisoes, ond syrthio o afael gobaith. "Aroswch," meddai, "aroswch cyn myned yn mhellach, a thra y mae genych gyfle, ardystiwch i ysgwyd ymaith y cadwyni melldigedig sydd yn eich rhwymo mewn is-wasanaeth meddwol. Cymerwch drugaredd o honoch eich hunain, ac o'r rhai hai sy'n sy'n dibynu arnoch—o wragedd eich mynwes a phlant eich ymysgaroedd. Pa mor bell bynag yr ydych wedi myned y mae modd troi'n ol heno; ond nis gallaf addaw y bydd modd gwneyd hyny yfory. Ardystiwch yn awr, cyn yr elo'n rhy ddiweddar!"
Dygwyd llyfr yr ardystiad ar fwrdd parotoedig, a stwffiai hen ac ieuanc, tlawd a chyfoethog yn mlaen i roddi eu henwau ar lyfr Dirwest.
"Oes yma neb arall yn teimlo ar ei galon adael ei ffyrdd drygionus?" gofynai'r gweinidog. "A oes rhywun yn cloffi rhwng dau feddwl? yn petruso rhwng bywyd ac angeu? Cofiwch nad yw'r ardystiad yma yn gosod yr un caethiwed arnoch, ond yn eich gwneyd yn rhyddion——yn rhyddion oddiwrth beryglon, trueni, gwae, gwaradwydd, a cholledigaeth."
Cyfododd Llewelyn Parri yn arafaidd, ond penderfynol, a gadawodd ei wraig gan fyned at y bwrdd. Clywyd murmur cyffredinol yn rhedeg trwy'r holl dorf wrth ei weled; ond ni ddywedai Morfudd yr un gair, a gallasai rhywun feddwl wrth edrych arni, nad oedd yn teimlo y gradd lleiaf o lawenydd wrth weled ei gŵr yn myned i wneyd ammod cyhoeddus i ymadael am byth â phob math o ddïodydd meddwol. Gosododd Llewelyn ei enw ar y llyfr mewn llythyrenau breision, fel y gallai pawb a'i gwelai ei ddarllen. Ymwasgarodd y gynulleidfa, ac aeth pob un i'w le ei hun, a Llewelyn Parri a'i deulu yn eu mysg. Y gymdeithas newydd a'i bendithion oedd testun ymddyddan pawb ar y ffordd.
Fel yr elai Llewelyn Parri gartref, gyda 'i blant yn un llaw a Morfudd ar ei fraich arall, mynych oeddynt y llongyfarchiadau a wneid iddynt gan eu hen gydnabod. Ond ni siaradodd Morfudd yr un gair nes cyrhaedd y tŷ, yr hwn yr aeth iddo y noson hon gyda mwy o sirioldeb nag erioed o'r blaen. Teimlodd fod y perygl wedi ei basio—fod y cwmwl wedi cilio ymaith—fod ei gŵr a'i phlant wedi ei hadferu iddi.
"Llewelyn! anwyl Lewelyn!" dywedai'n ddystaw, gan dori allan i wylo.
"Fy anwyl Forfudd! fy ffyddlon, ymroddgar, garedig, wraig!" meddai yntau, yn dyner, gan roddi ei fraich o'i chwmpas.
Rhoddwyd y plant yn eu gorweddfa, a chysgasant yn ebrwydd. Eisteddai'r gŵr a'r wraig ar ddwy gadair a brynasant gyda chyfran o'r pum' punt a roddodd Mr. Powel i Morfudd.
"Y mae nos hir, ddu, annedwydd, wedi bod yn ein gorchuddio, fy Morfudd," meddai Llewelyn; "ond trwy gymhorth Duw, fe dyr y wawr arnom bellach. Buoch chwi yn wraig ffyddlon a mam dyner trwy bob trallod a chyni; ac o hyn allan, mi fyddaf finau yn dad ac yn ŵr teilwng o honoch chwi a'r plant anwyl. Achosais i chwi lawer o anghysur a chaledi, ond mi fyddaf, bellach, trwy gymhorth gras, yr hyn y dylwn fod."
Ymwasgai Morfudd yn nes ato, gan edrych yn ymddiriedgar yn ei wyneb, a dywedyd,
" Y mae rhywbeth o fy mewn yn dweyd wrthyf fod y gwaethaf wedi myned heibio—fod y dymestl wedi ei thawelu—fod y llifeiriaint wedi eu hatal. Y mae fy nghydwybod yn cyd-dystiolaethu â'r boneddigion a glywsom yn areithio, fod rheolau'r gymdeithas newydd yma yn gwbl effeithiol i sobri'r byd; ac yr wyf yn credu y bydd i fy anwyl Lewelyn, ar ol ymuno a'r fath gymdeithas, fod o hyn allan yn ddyn sobr."
"Yr wyf finau'n teimlo yr un peth yn union," ebe Llewelyn. "Yr wyf yn cofio dweyd wrth fy mam, pan oeddwn yn hogyn diofal, y buaswn yn ymwrthod am byth â'r dïodydd meddwol, pe y byddai i gymdeithas o'r fath yma gael ei sefydlu; ac yr wyf yn cofio i'r hen wraig ddweyd ei bod hi yn credu y byddai i Dduw roddi yn nghalonau rhyw bobl dda i sefydlu'r gyfryw gymdeithas. Ac yn awr dyma ei phrophwydoliaeth wedi ei chyflawni, a thyna Llewelyn Parri wedi ardystio Dirwestiaeth. Ymdrechais fy ngoreu lawer gwaith i fyw'n ddyn sobr yn nerth yr egwyddor o yfed yn gymedrol, ond gwyr pawb fel y methais—y mae fy nghwympiadau mynych, gwaradwyddus, yn hynod yn mysg meddwon yr oes;—dygais fy hun, a llusgais chwithau, i ddyfnder tlodi a thrueni. Ond fy ngwaith bellach fydd eich tynu yn ol at odreu mynydd dedwyddwch, lle y cawn ein llochesu gan gysgod y graig ddirwestol rhag holl ruthrau y gelyn Meddwdod. Boed i Dduw fy nerthu i gadw fy ardystiad!"
"Amen!" meddai Morfudd, gyd â'r difrifoldeb mwyaf. "Dowch, fy anwyl wr," hi a ychwanegodd, "ymostyngwn ar ein gliniau—cydnabyddwch eich troseddau y rhai a wnaethpwyd o'r blaen tywalltwn ein calonau o flaen Duw—diolchwn iddo am y llewyrch yma y mae wedi ei anfon atom, a gofynwn am ei ras a'i nerth i fyw rhagllaw er ei glod ac yn ei wasanaeth." Gafaelodd yn llaw ei gŵr, a phenliniodd y ddau ar y llawr noeth. Erioed ni ddyrchafwyd gweddi ddyfalach gan fodau dynol, ac erioed ni welwyd dagrau mwy diffuant yn treiglo i lawr gruddiau mab afradlon nag a dreiglai i lawr gruddiau Llewelyn Parri, wrth arllwys teimladau dyfnion ei enaid o flaen gorsedd gras y noson honno. Tywynodd gwawr o gariad Duw i'w enaid tra ar ei liniau, a chododd i fyny yn ddyn newydd.
Bore dranoeth, dywedodd Llewelyn wrth ei wraig,—
"Wel, fy Morfudd, nid yw'n ddigon i mi fod wedi ardystio llwyrymwrthodiad—mae'n rhaid i mi wneyd rhywbeth arall cyn y gallwn fyw—rhaid i mi weithio. Af allan yn awr i chwilio am rywbeth i'w wneyd."
Bwriad Llewelyn oedd myned at rai o gyfreithwyr y dref, i chwilio am le yn ysgrifenydd mewn swyddfa. Ar ei ffordd, efe a gyfarfyddodd âg un o'r boneddigion oedd yn cadw'r cyfarfod y noson flaenorol. Daeth at ein harwr, ysgydwodd law âg ef, a dywedodd,
"Yr oedd yn dda gan fy nghalon eich gweled yn dod yn mlaen neithiwr, Mr. Parri. Hyderaf y bydd i'r tro fod o fendith i chwi, eich teulu, a'r byd,"
"Gobeithio hyny yn wir!" ebe Llewelyn. "Y mae fy nheulu wedi cael dyoddef cymaint oddi wrth fy meddwdod i, fel y mae'n rhywyr i mi chwilio am rywbeth ag a'u cyfyd o'u cyflwr truenus presennol, ac a rydd radd o gysur iddynt eto."
"Pa beth yr ydych am ei wneyd? Pa oruchwyliaeth yr ydych am ei dilyn?"
"Allan ar feddwl chwilio am rywbeth y daethum," atebai Llewelyn. "Pa beth a gaf ni's gwn, ond yr wyf yn hyderu na edy rhagluniaeth fi yn hir heb rywbeth."
"Na wnaiff. Y mae genyf fi le i chwi am ychydig, os dymunwch ei gymeryd. Rhoddaf bum-swllt-ar-ugain yn yr wythnos i chwi, os ewch i fy swyddfa yn yr yard goed sydd yn y porthladd yna, i edrych ar ol fy llyfrau. Cewch fyn 'd yno heddyw, os mynwch, a thyna i chwi gyflog wythnos yn mlaen llaw, er mwyn i chwi allu ceisio pethau anghenrheidiol i chwi a'ch teulu am yr wythnos."
"Diolch yn fawr i chwi, syr!" ebe Llewelyn, a'i lygaid mawrion yn llenwi gan ddagrau. "Duw a dalo i chwi!" Prysurodd ein harwr gartref yn ei ol, i hysbysu'r newydd da i'w wraig, a rhoddodd y pump-ar-hugain iddi bob ffyrling. Yn mhen y mis, yr oedd Llewelyn Parri a'i deulu wedi symud o'r heol afiach y trigent ynddi, ac wedi cymeryd tŷ iddynt eu hunain mewn parth arall i'r dref. Dechreuasant hel tipyn o ddillad a dodrefn—daeth y plant i ymfywiogi a chwareu mor hoenus ag erioed, ac adferwyd cryfder a sirioldeb i gyfansoddiadau'r cyfan. Cyfodwyd cyflog Llewelyn i ddeg-ar-ugain gan ei feistr, mewn cydnabyddiaeth am ei dalent, ei ddiwydrwydd, a'i gallineb yn edrych ar ol ei fusnes. Aeth y sôn am dano ar hyd yr ardaloedd, a bu yr olwg ar y cyfnewidiad a wnaeth Dirwest arno ef a'i deulu, yn foddion i gymhell dwsingau o feddwon i ardystio.
Cymhellwyd Llewelyn i draddodi araeth Ddirwestol mewn cyfarfod oedd i gael ei gynal yn yr awyr agored. Gwrthododd addaw areithio, ond addawodd wneyd sylw byr ar ei fywyd ei hun. Gwelwyd cannoedd o lygaid gwlybion yn y gynulleidfa, wrth iddo fyned yn mlaen i siarad yn debyg i hyn:
"Fy nghyfeillion, os oes arnoch eisiau profi beth yw afiechyd, gwallgofrwydd, gwaradwydd, tlodi, a thrueni, byddwch feddwon fel y bum i. Os oes arnoch eisiau wybod beth yw hoender, tawelwch, parch, llawnder, a dedwyddwch, ardystiwch eich cymeradwyaeth o egwyddorion y gymdeithas Ddirwestol. Os oes arnoch eisiau prawf byw o ddrygedd meddwdod a daioni Dirwest, edrychwch arnaf fi. Bum yn dlawd a darostyngedig, a llusgwyd fi trwy byllau budraf llygredigaeth a gwarth. Bu braidd i mi golli pob peth sy'n gwneyd bywyd dyn ar y ddaear yn werth ei gadw. Dyoddefodd fy ngwraig a'm plant—gyrais fam dduwiol i'r bedd mewn gofid, ac y mae genyf chwaer yn awr nad wyr neb pa un ai byw ai marw a wna o herwydd iddi ddyoddef oddi wrth feddwdod ei brawd—Llewelyn Parri. Duw yn unig a ŵyr pa mor bell yn ffyrdd pechod yr aethym. Torwyd y naill ar ol y llall, llinynau tyneraf cyfeillgarwch, y rhai a arferent fy rhwymo wrth y byd, ac a wnelent fywyd yn felus i mi,—aeth fy enw yn ogan a gwawd i blant y dref, a bum yn frychyn o'r math duaf ar gymeriad dynoliaeth. Buaswn yn aberthu byd er mwyn gallu dileu o goffadwriaeth yr holl bechodau a gyflawnais yn ngwallgofrwydd fy meddwdod. Ond gobeithio eu bod wedi cael eu dileu o lyfrau'r nef. Yr wyf yn edifarhau am yr hyn a wnaethum, ac yn penderfynu gwneyd iawn am fy muchedd flaenorol (sef iawn i ddynion, nid i Dduw), trwy fyw yn sobr rhagllaw. Mi a ymddarostyngaf mewn dystawrwydd dan law y nef, gan wneyd fy nyledswydd i Dduw a dyn. Cenais yn iach am byth i gwmpeini drwg—i gymedroldeb—i feddwdod—i chwareudai—i dafarnau o bob math—am byth—byth! Yr wyf o hyn allan am fod yn ddyn! Allan o'i bedd hirfaith mi a lusgais fy nghalon, ac y mae cariad wedi ail-ymorseddu o'i mewn. Tyngais na chyfhyrddwn a'r cwpan angeuol byth mwy; ac yn fy nghalon nid oes dwyll. Ni chaiff fy ngwraig a'm plant ddyoddef mwyach am bechodau na fu iddynt hwy eu cyflawni Hwy a ddyoddefasant ormod o lawer, fel y gwyddoch chwi o'r goreu. Ac y mae yma rai eraill hefyd wedi, ac yn dyoddef—mi a'ch adwaen. Wŷr meddwon, trowch o'ch cwmpas, ac edrychwch ar eich anwyl rai yn haner trengu o eisiau. Gwnewch fel y gwnaethum i—cofleidiwch Ddirwest. Peidiwch gwneyd ffyliaid o honoch eich hunain yn ddim hwy. Buom yn ffyliaid ddigon o hyd hefo'n gilydd. Gwnaethom gam â'n cyrph, â'n hamgylchiadau bydol, â'n hiechyd, ac iechyd ein teuluoedd,—llygrasom ein meddyliau, ein moesau, ein teimladau, buom anffyddlon i Nefoedd a daear, a chawsom ddyoddef o'i herwydd. Ond boed y nefoedd yn dyst, na cherddaf fi byth mwy mo'r llwybrau dreiniog. Cyfarfyddais â dreigiau ynddynt ag a fuont yn bur agos i'm llyncu am byth, ond wele byw ydwyf. Daethum allan o ogof danllyd Etna, wedi fy ysgaldio'n ddychrynllyd gan ei lava, ond heb fy llwyr ddyfetha. Ni wel neb byth eto mo Llewelyn Parri yn dringo ochrau mynydd tanllyd, nac yn syrthio i'r pwll brwmstanaidd o feddwdod. Peidiwch chwithau hefyd a myned. Dychwelwch gyda mi i ddyffryn edifeirwch, a cherddwn gyda'n gilydd ar hyd dolydd hyfryd rhinwedd a sobrwydd cadwn ein traed o fewn llwybrau Dirwest, ac felly gallwn roddi her i'r byd i'n cael mwyach allan o honynt. Oh, Feddwdod, cawsom wers galed genyt; ond hyderaf ar Dduw iddi fod yn effeithiol i gael genym oll weled dymunoldeb llwyrymwrthod â'r dïodydd sy'n achosi dystryw i'r corph a damnedigaeth i'r enaid!"
Dyrchafwyd bloedd o gymeradwyaeth wrth i'r Meddwyn Diwygiedig eistedd i lawr. Ei araeth ef oedd yr olaf yn y cyfarfod; a chyn gynted ag y dangoswyd llyfr yr ardystiad, gwelwyd torf yn ymwthio yn mlaen, ac yn ymryson —am roddi eu henwau i lawr.