Llio Plas y Nos/Plas y Nos

Llio Plas y Nos

gan R Silyn Roberts

3

PLAS Y NOS

Y llwybrau gynt lle bu'r gân
Yw lleoedd y dylluan.

NID yw'n debyg fod yng Nghymru, o ben Caergybi i ben Caerdydd, hen adfail pruddach a thrymach ei olwg na Phlas y Nos. Nid hir y gallai'r llygaid orffwys arno heb i'r meddwl ddechrau teimlo bod ysbrydion gwelwon yn ymrithio o'i amgylch, a chwedlau'n crynu ar eu mantau mud, a anfonai iasau meinion dychryn drwy galon y glewaf. Ymadawsai pob arwydd o fywyd dynol o gymdogaeth ei furiau, a throstynt gorffwysai distawrwydd unig, fel mantell gyfaredd Brenin Braw.

Rhedai ffordd gul ac anaml ei theithwyr drwy'r cwm lle y safai'r hen blas. Cuddid y tŷ bron yn hollol gan y coed tal a di-drefn a'i cylchynai. Bu yno unwaith ardd eang a thlws, ond aethai'n gwbl wyllt flynyddoedd cyn hyn; tagasid popeth gan y chwyn tew, a thebycach oedd i ddarn o goedwig nag i ardd. Nid hawdd oedd gweled mewn llawer lle fan terfyn yr ardd a'r coed, oherwydd cwympo o'r mur, a diffannu dan haenau blynyddoedd o ddail coed a glaswellt. Safai'r dorau heyrn yn eu lle o hyd, ond eu bod wedi suddo i'r ddaear, a'r coed wedi eu cuddio nes ei bod yn anodd dyfod o hyd iddynt yn nrysni'r llwyni.

Adeiladesid yr hen blas yn yr amser gynt, "pan oedd Bess yn teyrnasu", fel y gwelai llygaid y cyfarwydd ar unwaith oddi wrth luniad y conglau a'r ffenestri; ac fel holl adeiladau urddasol y cyfnod euraid hwnnw, yr oedd yn bur fawr. Dyma'r adeg yr enillodd y Cymry eu coron a'u hunan-barch yn ôl o afaelion tynion Siôn Ben Tarw. Wedi ennill ei hannibyniaeth yn ôl yn anrhydeddus, ymdawelodd Cymru yn ei lle yn yr ymerodraeth fawr. Daeth pendefigion Cymru yn brif lyswyr y brenin yn Lloegr, a dechreuwyd adeiladu plasau heirdd ar hyd a lled y wlad. Un o'r rheini oedd Plas y Nos. Yn ôl yr hanes a gawn yn Swyddfa'r Cofnodion yn Llundain, codwyd ef gan Syr John Wynn o Wydir, ffafrddyn enwog y Frenhines Bess, ac nid annhebyg i'r fanon lawen honno, ar ei thaith drwy Gymru, aros yng nghadernid Eryri, a derbyn croeso yn unigrwydd dwfn Plas y Nos. Os gwir hyn, bu ei neuaddau eang yn rhy gyfyng i nifer y gwŷr llys a rodiai ar hyd-ddynt, a bu tannau mwynion telynau'r Cymry yn deffro eco creigiau'r fro i groesawu'r frenhines lon y rhedai eu gwaed yn ei gwythiennau. Trwchus iawn oedd muriau Plas y Nos, ac fel y ceid yn adeiladau'r cyfnod hwnnw, rhedai mynedfeydd dirgel o un ystafell i'r llall drwy'r muriau, â chlocon dirgel yn symud darluniau, ac yn datguddio drysau cudd i'r mur, fel na wyddai'r dieithryn byth nifer y drysau i'w ystafell. Cyfnod dawns a chân, mabol gamp a brwydr, cariad cudd a direidi cyfrwys, ydoedd hwnnw, ac nid y pruddaf lle ym Mhrydain oedd Plas y Nos.

Ond heddiw, wrth syllu ar dristwch ac adfail y gogoniant gynt, nid hawdd dychmygu i londer erioed chwerthin yng nghynteddoedd Plas y Nos. Heddiw, distawrwydd y bedd a deyrnasai yno, adfail yn warcheidwad, ac anhrefn yn arddwr. Tros y grisiau a arweiniai at yr hen ddôr dderw, tyfai mwsog yn garped melynwyrdd. Ymguddiai'r llyffaint a'r genau-goeg yn y glaswellt llaprwth a orchuddiai'r lawnt. Gwydr flawer ffenestr wedi ei dorri, nes dangos y caeadau cryfion tu mewn. Dringasai'r iorwg gwyrdd i bob congl o'r mur, nes cuddio harddwch celfyddyd y pensaer. Brwydrai'r mieri a'r ysgall a'r chwyn am y lle gorau ar hyd rhodfeydd yr ardd. At y pysgodlyn o flaen y tŷ arweiniai rhesi o risiau llydain, a'r rheini wedi cwympo'n fwlch mewn mwy nag un lle, a'r mwsog drostynt; tyfasai alawon a llwyau'r dŵr nes llenwi'r llyn, a gwisgasai brwyn ei 'lannau.

Nid hawdd gwybod y cyfeiriad a gymerai dychymyg byw mewn lle fel hyn. Hwyrach y gwelai yn y gwyll freichiau gwynion mirain rhyw arglwyddes ifanc yn amser Bess, yn estyn ei harddwch allan dros ganllaw'r feranda i wahodd arglwydd ei chalon i'w mynwes, ac yntau dan gysgod y coed a'i cuddiai yn aros funud i syllu arnynt cyn cychwyn yn lladradaidd tuag atynt. Dichon mai rhyw Romeo a Juliet a welai ar doriad dydd yn galaru am dorri o'r wawr, ac er hynny yn methu cael digon ar felyster geiriau serch, er gwybod bod oedi munud arall yn ddigon o bosibl i ddwyn einioes y llanc oddi arno. Dichon mai gweledigaeth arall a gawsai'r dychymyg, y wawr yn torri yn llwyd ar ymyl y dwyrain, a dau ŵr yn prysuro i gyfarfod â'i gilydd ar y llannerch werdd dan y coed; carai'r ddau yr un ferch, chwenychai'r ddau yr un sedd, neu methasai'r ddau gytuno uwchben eu gwin y noson cynt, a daethant i'r farn, er lleted y byd, nad digon ei led i'r ddau fyw ynghyd. Felly, prysurant â chleddyfau llymion yn eu dwylaw i benderfynu pa un o'r ddau sydd i aros ar y ddaear.

Y fath gyfnewidiad a ddaethai dros y lle. Heddiw, nid gwŷr llys, ond tylluanod ac ystlumod, a phethau aflan, annaearol, ydyw preswylwyr ei furiau, a haws i'r dychymyg uwchben ei anghyfanhedd-dra oedd gweled dynion meirwon yn cyniwair yn eu hamdo, a'u lleisiau meinion gwichlyd yn galaru am y gwaed gwirion a dywalltasant ar y ddaear. Prin y gellid sefyll am hanner awr yn ymyl yr adfail ar ganol dydd heb deimlo iasau ofn yn cerdded y corff, ac yn fferru gwaed y galon.

Ar ddiwrnod gwyntog ym Medi prysur nesâi Morgan a Bonnard at y lle. Symudai cymylau llwyd-ddu drwy'r nefoedd, a chodai cysgod pygddu'r storm dros orwel y gorllewin yn araf, ond yn sicr.

"Diwrnod i'r dim i fynd am dro i gyniweirfa ysbrydion," ebr Gwynn Morgan.

Nid atebodd Bonnard air ynghylch y diwrnod na'r fan a oedd erbyn hyn yn y golwg.

Meddyliai Gwynn fod golwg ryfedd a dieithr wedi dyfod i wyneb ei gyfaill. "Os peintiwr ydw i, mae Bonnard yn fardd," meddai wrtho'i hun. Ni wyddai beth oedd ym meddwl ei ffrind; ni wyddai ddim am chwerwder ei feddyliau, baich y gorffennol anniddig, ac anobaith dyfodol ansicr a thywyll.

Cychwynasai'r ddau yn fore, ac erbyn hyn teithiasent tua phum milltir, drwy fryniau prydferth, a dolydd bychain gleision yn swatio yn eu ceseiliau, rhag ofn y rhaeadr trystfawr a fynnai dorri ei wddf yn ei ffwdan ar y clogwyni. Morgan a fuasai'n siarad y cyfan ar hyd y daith; ychydig iawn a ddywedasai Bonnard, ac fel y dynesent at Blas y Nos aethai yn hollol fud.

Beth, tybed, a gymerasai feddiant mor llwyr o'i feddyliau nes pwyso mor drwm ar ei ysbryd? Dychmygion pruddion a dieithr wedi eu creu gan ei ddychymyg byw? Ai cysgod rhyw bechod mawr a orweddai arno nes llethu ei gydwybod? Edrychai o'i flaen ag aeliau wedi eu gostwng a gwefusau tynion. Uwchlaw ysgydwai canghennau'r coed, a chwibanai'r gwynt ei gri wylofus drwy bob mynedfa gul, anial a thywyll. Yr oedd eu traed ar y llwybr a arweiniai heibio i ddorau Plas y Nos. Ebr Gwynn:

"Welais-i erioed le mor unig; welsom-ni ddim ond un dyn ar hyd y ffordd, ag yr oedd hynny tua thair milltir oddi yma."

"Lle campus i lofruddiaeth," atebodd Bonnard yn dawel a distaw; mor ddistaw a dieithr oedd ei lais fel y troes Gwynn Morgan ato mewn syndod.

"Ie, ond efallai mai anwiredd ydi'r stori am Mr Lucas Prys."

"Wel, gall hynny fod."

"Yr ydym-ni yn ymyl yn awr," ebr Gwynn, ychydig ymhellach ymlaen. "Dyma'r rhes cypryswydd tal y soniodd Mr Edwards amdanyn-nhw. Peth rhyfedd fod neb yn plannu rhes o goed y fynwent yn ymyl i dŷ. Hwyrach i bod-nhw yn hŷn na'r tŷ," meddai Bonnard.

Safasant. Tuag ugain llath oddi wrthynt, gwelent y porth haearn rhydlyd; a thu draw iddo drwy'r coed caent gipolwg ar yr hen adeilad trymaidd.

Nesaodd Morgan ychydig gamau ymlaen, ond safodd Bonnard lle yr oedd yn llonydd; gwasgodd ei ddannedd at ei gilydd, a'i ruddiau llwydion erbyn hyn yn welwon gan deimlad angerddol. Am foment ymddangosai ar fin llewygu, a cholli llywodraeth arno ci hun; ond ag ymdrech ewyllys cawr, meistrolodd ei deimlad, a nesaodd ymlaen at ochr ei gyfaill.

"Mae'n ddigon hawdd mynd i'r ardd," meddai. "Dowch."

"Y fath le prudd a thywyll," ebr Gwynn, fel y disgynnent i lawr y grisiau o'r ffordd at yr hen blas.

Ie, digon tywyll i fod wedi'i staenio â throseddau, a'i lenwi ag ysbrydion-ysbrydion, pe medren-nhw siarad, a ddywedai'r fath stori am y gorffennol ag a ddychrynai galon y cadarn. Y fath ddarlun a fedrechchí ei beintio o'r fan yma, Gwynn! Dyma'r hen lyn unig yma, a'r helyg galarus yn crymu drosto; ni welwyd pelydr haul ar i wyneb marw ers llawer blwyddyn. Wedyn, golau glas cyfrin y nos uwchben, a seren neu ddwy yn y pellter difesur, a muriau duon trymion yr hen blas yng nghysgodion y coed. Gallech rithio arlliwiau a fuasai'n awgrymu cyniweiriad ysbrydion ar y lawnt, ac ni byddai angen chwaneg na'r darlun hwnnw i'ch gosod ar unwaith wrth ochor Turner."

Un uchelgais Gwynn Morgan oedd gwneud enw iddo'i hun fel peintiwr golygfeydd cyfriniol. Credai yn ddiysgog yng nghenhadaeth y Celt yn y gelfyddyd gain o beintio, a bwriadai wneud ei orau i gyflawni dirfawr ddiffyg Cymru yn hyn o beth.

"Da iawn," atebodd, a chwanegodd, gan godi ei ysgwyddau, "ond mae arna-i ofn nad oes gen-i mo'r ysbrydoliaeth fuasai'n rhoi digon o galon imi i eistedd yma am ddwy awr ganol nos i gynllunio'r pictiwr."

Nid atebodd Bonnard air. Erbyn hyn yr oeddynt trwy'r bwlch yn y mur toredig, ac ynghanol y drysni, y mieri a'r glaswellt hir. Bonnard oedd yn arwain. "Cymerwch ofal mawr," meddai; "mae'r ddaear yn dyllau i gyd, a'r hen wreiddiau yma a'r chwyn wedi cydio yn i gilydd yn fachau a rhwydau, a hawdd iawn ydi cael codwm."

Ochneidiai'r gwynt ym mrigau'r coed uwchben, a neidiodd llyffant yn awr ac eilwaith oddi ar eu llwybr, neu ymlusgai'r genau-goeg drwy'r gwellt, wedi dychrynu wrth sŵn dieithr troed dyn.

"Mae gwaeth ymlusgiaid na thi-rhai hacrach a duach," meddai Bonnard, wrth gamu o'r ffordd rhag sathru ar lyffant du dafadennog a eisteddai ar y llwybr gan lygad-rythu arnynt mewn syndod dwl a'i wddf yn chwyddo gan ddig.

Tyfai'r coed yn y fath gyflawnder amgylch ogylch y tŷ fel mai anodd oedd cael golwg gyflawn arno o unman. Ond wedi cryn wthio drwy'r prysgwydd, daethant i le y caent olwg ohono ar ran o'r hen adeilad. Yno safasant am ysbaid, a hawdd oedd canfod bod yr olwg arno yn effeithio'n ddyfnach ar deimladau tyner, dwysion Bonnard nag ar eiddo'r Cymro nwyfus a llon. Daeth y gwelwder marwol eto i'w wyneb, a hyd yn oed ar ei wefusau crynedig. Ag ing llym yn nyfnder ei lygaid duon y syllodd yn hir ar y muriau eiddew, a'r ffenestri cudd na welid ohonynt byth belydr goleuni. Amlwg oedd ei fod mewn ymdrech barhaus am feistrolaeth ar deimlad a fynnai ei orchfygu—atgof poen a chwerwder digyffelyb. Er hynny, amhosibl oedd y gallai fod wedi gweled y fan hon o'r blaen. Oni bai fod Gwynn wedi ymgolli yn ei freuddwydion ei hun, buasai wedi sylwi bod teimlad ei gyfaill yn gyfryw na allai hyd yn oed y fangre ledrith hon lawn gyfrif amdano. Erbyn i Gwynn droi ato, fodd bynnag, fe'i hadfeddianasai ei hun.

Mae rhywbeth annaearol yng ngolwg y lle yma," ebr Morgan.

"Dychrynllyd! Ond dydi'r meirw ddim yn cario chwedlau. Gawn-ni drio mynd i mewn?

"O'r gorau," atebodd Morgan.

"A hel yr ysbryd allan! Tybed y gwelwn-ni rywbeth o ddiddordeb? Mae golwg digon rhamantus ar y lle i fod â hanes rhyfedd iddo. Dydw-i'n synnu dim fod ar bobol ofn dwad yna yn y nos.

"Na minnau. Ond rhowch inni gael golwg agosach arno-fo."