Llio Plas y Nos/Ryder Crutch

Llio Plas y Nos

gan R Silyn Roberts

8

RYDER CRUTCH

Er bod Bonnard yn cyflym leihau'r pellter rhyngddo a Phlas y Nos, cyn gynted ag y gadawodd ddrws Hafod Unnos, caiff y darllenydd deithio ychydig yn gyflymach, a chyrraedd yno o'i flaen. Dyma ni unwaith eto yn yr hen blas, ac wedi disgyn i lawr y grisiau i'r ystafelloedd ar y llawr. Fe wna pedwar mur, nenfwd, a llawr, ystafell; o leiaf, dyna bron gymaint ag a ellir ei ddweud am yr ystafell y ceisiwn arwain y darllenydd iddi'n awr. Adfeiliedig ydoedd, a budr, ac anghysurus, rhwd blynyddoedd ar ffyn y grât, a phob math o geriach o'i mewn. Gwnaethai mwg a llwch y nenfwd yn ddu, ac ni buasai ysgub ar hyd y llawr ers blynyddoedd. Meddianasai'r pryf copyn bob congl, ac estynnai ei raffau ar draws ac ar hyd, yn ôl ei gyfleustra neu ei fympwy ei hun. Ni ddeuai pelydr heulwen byth i mewn iddi, am fod caeadau trwchus ar y ffenestri; ac ni ddihangai yr un llewych egwan oddi wrth y gannwyll a losgai oddi mewn, i fradychu dim o gyfrinach Plas y Nos.

Ar ganol yr ystafell safai hen fwrdd; neu, yn fwy cywir, safai yno weddillion peth a fuasai'n fwrdd derw hardd unwaith. Wrth y bwrdd yr oedd hen gadair, hen gwpwrdd wrth y mur, y ddau o dderw ac o batrwm oes falch Siarl yr Ail. Diau y cawsid prisiau da amdanynt, wedi eu glanhau a'u dodi ar y farchnad; ond yn y fan brudd a budr hon edrychent yn ddiolwg a di-werth.

Yn yr hen gadair dderw, a'i ochr at y bwrdd, eisteddai hen ŵr; dichon nad oedd yn fwy na thrigain oed, dichon ei fod yn bedwar ugain; yr unig beth sicr amdano oedd ei fod yn hen. Edrychai yn awr yn llawn pedwar ugain, ond petasai wedi byw ugain mlynedd arall, prin y gallasai edrych yn hŷn. Yr oedd yn dal, ond wedi crymu cymaint nes ymddangos yn fyr; gwelw oedd ei wyneb, a thenau iawn, fel ei gorff i gyd. Gwelid olion poen fawr ar ei ruddiau llwydion. Aethai ei fochau'n bantiau, a'i wefusau'n sychion a gwynion; bychain oedd ei lygaid, a llwydion, eto aflonydd a threiddgar; a than ei aeliau trymion edrychent fel dau farworyn disglair o dân. Edrychai o'i gylch yn wastad, fel pe bai wedi arfer bod ar ei wyliadwriaeth. Yr oedd, hefyd, rywbeth fel cysgod ofn yn ei lygaid a holl ystum ei gorff, tebyg i'r hyn a welir mewn creadur sy'n wastad yn cael ei hela. Ond nid golwg ddiniwed yr ysgyfarnog neu'r carw, eithr golwg creadur maleisus, gwenwynig a chreulon.

Aflerw a di-drefn oedd holl olwg yr hen greadur; yn lle côt gwisgai fath o ŵn carpiog, ac am ei ben hanner moel yr oedd cap bychan du. Pe digwyddasai i'r dyn mwyaf materol, yr amheuwr onestaf ym modolaeth ysbrydion, weled y creadur dieithr hwn yn un o fynedfeydd Plas y Nos, diau y buasai'n amau ei fateroliaeth ei hun, ac yn hanner credu mai drychiolaeth a welsai.

Ond nid ef oedd yr unig un yn yr ystafell; yr oedd Llio gydag ef, Llio mor swynol a phrydferth a diniwed ag yr oedd ef o hagr ac atgas. Edrychai'r eneth arno â theimladau cymysg o ofn a chasineb, fel a fydd yn meddiannu dyn wrth syllu ar ryw ymlusgiad aflan a gwenwynig. Gwelid teimladau ei mynwes yn ei llygaid. Am oddeutu deng munud, safodd yno'n llonydd yn edrych arno, ac ofn i'w weled yn cynyddu ac yn cronni yn ei llygaid. Ond nid oedd ef yn symud dim, a hithau'n dychrynu rhag tynnu ei sylw ati ei hun, ac er hynny heb nerth i fyned ymaith. O'r diwedd, torrodd ar y distawrwydd ag ochenaid, a gofynnodd yn grynedig:

Pam daru-chi alw? Oes arnoch-chi eisio rhywbeth gen i?"

Amlwg oedd y gwyddai eisoes ei bod yno, oblegid ni chynhyrfodd wrth glywed ei llais. Cododd ei lygaid yn araf oddi ar ddalennau'r llyfr o'i flaen, ac edrychodd ar yr eneth. Dan ei drem ciliodd hithau'n ôl, dan grynu fel deilen. Chwarddodd yr adyn yn gryglyd ac annaturiol.

"Ydw-i'n edrych yn debyg iawn i'r cythraul?" gofynnodd, a chaled fel seiniau corn pres oedd acenion ei lais. "Pam mae arnoch-chi f'ofn-i? Fydda-i yn ych cam-drin-chi o gwbwl?"

"Na, na!"—a thynnodd yr eneth ei llaw'n frysiog dros ei haeliau. "Ond rydech-chi'n gwneud imi gofio nad oeddwn-i ddim bob amser o 'ngho. O! beth wnaeth imi golli fy synhwyrau?"

Daliodd yr adyn i syllu arni heb dynnu ei lygaid oddi arni gymaint ag eiliad, a hithau'n gwywo a bron llewygu dan ei drem.

Sut y gwn i?" gofynnodd, a chwanegodd mewn llais isel, a gwên greulon ac annynol yn chwarae ar ei wefusau gwynion, teneuon. "Rydech-chi'n wallgo, a gwallgo fyddwch-chi am byth. Pam rydech-chi mor aflonydd heddiw? Oes arnoch-chi awydd dengyd?

"O, nag oes. Rhaid imi beidio â gwneud hynny. Rhaid imi aros yma. Y chi sy'n gwybod pam."

Llithrodd trem greulon o amheuaeth aflonydd dros gwysi ei wyneb; a gwyliai ei hwyneb a'i holl ysgog- iadau yn fanwl.

"Rhaid," eb ef, "a wyddoch-chi pam y mae'n rhaid inni aros yma?

Gwibiai ei llygaid yn wyllt i bob congl o'r ystafell, yna ymddangosai fel pe bai'n gwrando. Torrodd "tw- hwi" tylluan yn sydyn a lleddf ar y distawrwydd o'r eiddew wrth y ffenestr. Cododd yr eneth ei bys gwyn i fyny.

"Úst!" sibrydodd; "mae'r tylluanod yn gwybod pob peth. Maen-nhw'n gwybod pam rydw i wedi anghofio; ond mi gofia innau ryw ddiwrnod—ryw ddiwrnod."

"Mi gymera i ofal o hynny," mwmialai'r dyn wrtho ei hunan; ond edrychodd arni braidd yn ddychrynedig, ar ôl geiriau rhyfedd yr eneth.

Llithrodd Llio yn ddistaw ac ysgafn at y ffenestr. Drachefn atseiniodd llais y dylluan tu allan yn glir, yn wylofus a galarus.

"Fflam felltith ffaglo'r hen dderyn 'na! " ebr y dyn rhwng ei ddannedd.

Ar y bwrdd gerllaw yr oedd potel o frandi, a gwydryn wrth ei hochr. Tywalltodd â llaw grynedig ddogn mawr o'r gwirod i'r gwydr, a llyncodd ef fel pedfai'n ddwfr glân.

"Rydw-i wedi blino," cwynai Llio, "mae-hi'n agos i hanner nos; gadwch imi fynd ymaith."

"Sut y gwyddoch-chi i bod-hi'n hanner nos?"

"Ond y dylluan," ebr hithau, "y dylluan wen fawr sy'n nythu tu allan i'r ffenest yma, y hi fydd yn deud yr amser wrtha-i. Mi fydd yn gweiddi 'tw-hwi' bob amser tua hanner nos i ddeffro ysbrydion y meirw, iddyn-nhw ddechrau cerdded ar hyd y mynedfeydd a thrwy'r ystafelloedd yma, i gwyno'i cam, ag i..."

"Taw'r munud yma, y ffolog wallgo," llefodd y dyn yn ffyrnig, gan neidio ar ei draed, a cheisio ymunioni; crynai hithau gan ofn, a cheisio cuddio'i hwyneb. Wrth weled ei hofn, casglodd yntau nerth i chwanegu:

"Rhowch y gorau i'r lol yma, a pheidiwch â gadael imi ych clywed-chi'n siarad fel yna eto. Mae'r meirw yn gorwedd yn i beddau mewn heddwch, a dallan-nhw ddim dwad yn ôl atom-ni."

Nid atebodd hi iddo air, ond symudodd yn araf at y drws.

"O, gadwch imi fynd," sibrydodd yn grynedig, "gadwch imi fynd."

"Wel, ewch, ynteu; a chymerwch ofal rhag 'y nghyffroi a ngwylltio i," eb ef; ac yna chwanegodd, megis wrtho'i hun, "a pheidiwch â siarad gormod; dydi rhai pobol ddim yn byw'n hir wrth siarad gormod."

Amneidiodd â'i law am iddi fyned, ac wrth iddo wneud yr oedd gwên ddieflig ar ei safn; yna ymsuddodd i gadair fawr a oedd yn ymyl. Nid oedd eisiau dweud ddwywaith wrthi hi am fyned; diflannodd o'r ystafell, a llithrodd yn ddistaw fel ysbryd dychrynedig trwy'r orielau tywyll, i fyny'r grisiau llydain. Er ei bod yn symud yn brysur a chyflym, ac er bod peryglon ar bob llaw iddi, daeth drwyddynt yn ddiogel, am ei bod yn gwybod am bob twll a chornel yn yr hen adeilad. Truenus ydoedd ei hystafell hithau, er ei bod yn berffeithrwydd esmwythyd o'i chymharu â'r lle a adawsai o'i hôl. Wedi cyrraedd iddi, disgynnodd ar ei gliniau, anadlai'n gyflym, a gwasgai ei dwylaw ynghyd.

"O, mae-o'n codi ofn arna-i pan fydd-o'n edrych fel yna," griddfanodd. "Hwyrach mai fy lladd a ga'-i, a hynny cyn iddo fo ddwad; ag O! be wnaiff-o, os daw-o yma, a nghael i wedi marw? Na, na, rhaid imi beidio â marw-mi ddaw o i ngwaredu-i-ag mi ddaw'n fuan iawn rŵan. Ag O! mi fydda-i'n ddedwydd wedyn."

Wedi i Llio ei adael, eisteddodd y dyn yn yr ystafell islaw, yn hollol lonydd am rai munudau, a gwasgodd freichiau'r gadair a'i ddwylaw teneuon, asgyrniog. Yna cododd yn araf, ac wedi cerdded at yr hen gwp- wrdd agorodd un o'r caeadau ag agoriad a grogai am ei wddf. Wedi hynny, cymerodd agoriad arall, ac agorodd ddrws bychan oddi mewn i'r cwpwrdd, a thynnodd allan becyn â golwg hen a llwyd arno. Oddi mewn i hwn yr oedd darn o bapur melyn gan oed; wedi ei agor darllenodd yr ysgrifen a oedd arno rhyngddo ag ef ei hun wrth olau'r gannwyll: "Ryder Crutch, yr ydych wedi fy ngwneud yn gar- charor yn fy nhŷ fy hun, ond ni ellwch blygu fy ysbryd byth. Gellwch ddwyn fy mywyd oddi arnaf, ond cyn sicred ag y gwnewch hynny bydd i ddialedd creulonach na'r bedd eich goddiweddyd. Y mae un a'm câr yn fyw, a thu hwnt i'ch gafaelion chwi; i'w ddwylaw ef y trosglwyddaf fy achos."

Tremiodd y dyn o'i amgylch ogylch i bob man, a gwasgodd y llythyr yn ei ddwylaw; yn raddol, ciliodd yr ofn o'i wyneb, a gloywodd goruchafiaeth faleisus yn ei lygaid meirwon.

Un na ŵyr ddim yn awr," mwmialai, "ag ni chaiff wybod byth. Rydw-i'n hollol ddiogel tra bydd yr eneth yn wallgo, ag mi gymera-i ofal am i chadw-hi felly tra bydd-hi byw. Does neb yn gwybod, a phe baen-nhw'n gwybod, fuasen-nhw byth yn meddwl chwilio amdanai yn y fan yma. Na, rydw-i'n ddiogel—yn ddiogel hefo'r ystlumod a'r tylluanod, ag adar y nos a'r cyrff meirw-dydyn nhw ddim yn cario straeon." Chwarddodd yn uchel! Chwerthiniad di-bwyll, erchyll, arswydus; yfodd chwaneg o frandi, a chwarddodd drachefn.