Llio Plas y Nos/Wedi'r Nos
| ← Dedwyddwch | Llio Plas y Nos gan R Silyn Roberts |
16
"WEDI'R NOS"
AR ôl ymadawiad Ivor a Llio, dechreuodd Gwynn Morgan feddwl am gynllun i gyflawni gorchwyl yr addawsai ei wneud i Ivor, sef claddu gweddillion ei fam. Anfonodd adref am dri o weision ei dad—dynion a'i carai, a dynion y gallai ymddiried ynddynt. Aeth y pedwar mewn cerbyd yn nyfnder y nos i Blas y Nos. Wedi gosod y gweddillion mewn arch, cludasant hwy ymaith i lan y môr, ac wedi eu dwyn ar fwrdd ei bleser-long, hwyliwyd ymaith. Glaniasant yn ddirgel yn Ffrainc; ac yno, dan yr awyr las, lle y buasai'n chwarae yn eneth fach, claddwyd gweddillion llofruddiedig y wraig ieuanc, dyner, a welsai gymaint o ofid gynt. Ar lan môr Ffrainc yn eu disgwyl yr oedd offeiriad Pabaidd; tyner iawn oedd llais y mynach fel y llefarai hen wasanaeth claddu urddasol a soniarus eglwys enwog y Canol Oesoedd. Er nad Pabyddiaeth oedd crefydd Ivor, honno oedd crefydd ei fam, a gwyddai ei fod yn gwneud ei dymuniad wrth alw mynach i offrymu'r weddi olaf uwchben ei llwch. Yr oedd Ivor a Llio yno, a Gwynn Morgan a'r mynach, a dyna'r cwbl.
Ar ôl y ddyletswydd bruddaidd honno, aeth Ivor a Llio i Geneva a'r Alpau, a dychwelodd Gwynn yn ôl i Loegr. Cyflogodd gudd-swyddog o Lundain i fyned gydag ef i archwilio Plas y Nos, er mwyn i hwnnw ddarganfod corff y llofrudd yno, fel y gallai'r gyfraith afael ynddo, a'i symud ymaith. Pan gyraeddasant i ymyl yr hen blas, gwelent fwg yn codi o'r coed, ac erbyn cyrraedd i'w olwg, nid oedd yno ond adfeilion llosgedig. Pa fodd yr aeth y lle ar dân, nid oes heb hyd heddiw a ŵyr. Teimlai pobl yr ardal yn esmwythach wrth feddwl bod y fflam wedi ei ddileu oddi ar wyneb y ddaear. Ond cred yr ardalwyr syml hyd heddiw fod ysbryd Ryder Crutch yn cyniwair y lle, yn chwilio am orffwystra, ac yn methu a'i gael. Aeth Huw Rymbol yno, wedi clywed am y tân, ac wrth ei fod yn bur fusgrell, daliodd y nos ef ar y ffordd yn ôl, a thyngai'r hen ŵr gwargam fod rhyw furmur cwynfanus drwy frigau'r coed, fel griddfanau ysbryd mewn pangfeydd, yn ei ganlyn nes iddo ddyfod drachefn "i fysg pobol". Nid yw Mr Edwards, Gwesty'r Llew Coch, wedi ei lwyr argyhoeddi beth i'w gredu'n derfynol ynghylch stori Huw, ond diogel dweud na chymerai goron Prydain am fentro ei hunan i gymdogaeth yr hen adfeilion wedi nos.
Wedi bod am rai wythnosau gartref gyda'i deulu aeth Gwynn Morgan i Dde Iwerddon. Yr oedd yn aro: yn Killarney deg, un o'r llennyrch harddaf ar wyneb y ddaear. Yno y cyfarfu drachefn ag Ivor a Llio. Synnai mor ieuanc oedd Ivor, a gruddiau Llio wedi ennill gwrid iechyd wrth deithio.
Ym mharlwr y gwesty y noson honno, wedi i Llio ymneilltuo i'w hystafell, dechreuodd y ddau gyfaill ymddiddan.
"Mae'n dda gen i gael cyfle i ddeud rhywbeth wrthoch-chi, Ivor, nad oeddwn-i ddim yn meddwl y buasai'n ddoeth i ddeud-o yng nghlyw Llio. Pan eis-i i Blas y Nos hefo'r swyddog, mi gawsom y lle wedi i losgi'n adfeilion moelion."
Bu Ivor yn ddistaw am ennyd, mewn dwfn fyfyrdod. Gwelodd Gwynn beth o'r hen brudd-der wedi dyfod yn ôl i'w lygaid, a rhai o'r hen linellau poenus eto ar ei ruddiau. Wedi eistedd felly am rai munudau, torrodd Ivor ar y distawrwydd.
"Gorau oll, Gwynn," eb ef. "Allai dim byd ond tân buro awyr fel honno. Ag er cymaint oedd fy Hid-i at Ryder Crutch unwaith, mi alla-i heno ddymuno o nghalon iddo heddwch bellach. Caled ydi ffordd y troseddwr bob amser; ond ŵyr neb pa mor galed ydi-hi ond y sawl a welodd lofrudd wyneb yn wyneb ag angau."
Nid oes fawr yn chwaneg i'w ddweud am Ivor a Llio. Nid oes i ddedwyddwch hanes. Llwyddodd Ivor i ennill yn ôl rannau helaeth o eiddo Llio, a'r holl ystâd a berthynai i'w dad gynt. Ymfodlonodd i fyw gartref ymhlith ei gymdogion, yn annwyl ac yn fawr ei barch gan bawb. Gwahoddwyd Gwynn Morgan cyn hir i aros gyda hwy; ac amcan arbennig ei daith atynt y tro hwn oedd bod yn dad bedydd i Gwynn ab Ivor.
Dyfnhau a wnaeth cariad Gwynn Morgan at ei liwau; cyffredin a materol oedd ei ddarluniau cyntaf, ond yn hir synnodd y byd gerbron ei ddarlun enwog cyntaf "Wedi'r Nos." Hen adfail brudd ydoedd, adfail hen blas a losgasid â thân; y tu draw iddo gwelid gwrid gogoneddus y wawr yn addo diwrnod teg; ar lannerch las o'i flaen safai gŵr a gwraig ieuanc, a bachgen bach yn chwarae o'u deutu. Ond nodwedd arbennig y darlun ydoedd y gyfriniaeth ddieithr a wnâi'r cyfan yn fyw, ac a awgrymai dristwch anhraethadwy ar fyned heibio o flaen gwawr ardderchocach nag a welodd ein daear ni erioed. Gobaith y wawr oedd cyweirnod hwn.
Ymhen pum mlynedd neu chwech ar ôl y darlun mawr cyntaf, synnwyd y byd eilwaith gan ddarlun arall. O'i gongl eithaf ar draws y cynfas ymestynnai ffordd ffordd arw, anial, dros fryniau a thrwy nentydd a chorsydd. Ar ei therfyn, yng ngwaelod y llen, yr oedd bedd agored, ac ar ei lan hen ŵr, a baich y blynyddoedd, a lludded y daith, yn drwm ar ei ysgwyddau musgrell. Yr oedd ei droed ar lan y bedd, a rhyw chwilfrydedd dieithr, prudd ac anesboniadwy ar ei wyneb tenau ac yn ei lygaid trist, fel yr edrychai i lawr i'r bedd. Wrth syllu ar yr wyneb gellid gweled cyn hir hefyd ei fod yn debyg i wyneb yr arlunydd. Barnai pawb hwn y darlun gorau yn y byd o Anobaith. Ond sut y medrodd Gwynn Morgan ei beintio?
Yn ei ddarluniau eraill ceid wyneb merch ieuanc, osgeiddig, hardd. Yr unig ferch yng nghylch ei gyfeillion oedd Llio Prys. Yr oedd hi megis chwaer annwyl ganddo. Gwyddai fod drain yn ei fynwes, a cheisiai esmwytho gobennydd bywyd iddo, heb ei glwyfo'n waeth â chwilfrydedd aflednais. Ond nid wyneb Llio, er ei hardded, oedd yn ei ddarluniau anfarwol ef; wyneb pwy? Dyna oedd dirgelwch Gwynn Morgan. A phan agorwyd dorau priddellau'r dyffryn i'w dderbyn cyn ei fod yn ddeugain oed, diflannodd, a chadwodd ei galon ei gyfrinach.