Llyfr Haf/Crwban

← Un Hyll (Y Crocodeil)

Llyfr Haf gan Owen Morgan Edwards

Crwban y Môr

XXVI

Y CRWBAN

1. RHAI o greaduriaid rhyfeddaf y byd yw'r crwbanod. Mae llaweroedd o fathau ohonynt, rhai yn byw ar y tir, eraill yn y llaid, eraill yn nwfr yr afonydd, ac eraill yn y môr. Y maent oll yn bedwar troediog, ac y mae eu gwaed hwy oll yn oer. Yn y gaeaf, y mae holl grwbanod y tir yn cysgu, hyd nes y daw haul y gwanwyn i'w deffro. Y peth hynotaf yw bod ganddynt wisg o gragen, a honno yn tyfu o'u hesgyrn a'u croen. Mae rhai yn fychain iawn, a gwerthir eu cregyn, wedi eu llenwi â phlwm, yn bwysau papur i rwystro i'r gwynt symud y papurau oddiar eich bwrdd. Y mae eraill yn bum troedfedd a hanner o hyd, ac yn pwyso o dri i bedwar can pwys; a gallech sefyll ar gefn eu cragen heb beri poen yn y byd iddynt. Dodwyant wyau, a rhoddant hwy yn y llaid. Pan ddaw'r crwban bach o'r gragen, bydd ganddo wisg o gragen am ei gefn, a dwyfronneg o gragen odditano. Gall y rhan fwyaf ohonynt dynnu eu pennau a'u coesau i mewn i'w cregyn; a gall rhai gau eu cragennau am danynt.

Byddant byw yn hir iawn. Medrant fyw heb fwyd am fisoedd, os nad am flynyddoedd.

2. Y mae llawer yn cadw crwban yn eu gerddi. Mae'n greadur hollol ddiniwed, ac nid oes ganddo

ddant yn ei ben. O lannau'r Môr Canoldir y daw

Crwban y Tir

y crwbanod a welsoch chwi'n cael eu gwerthu: o Dwrci, neu Roeg, neu Asia Leiaf, neu Balesteina.

Os oes gennych un yn yr ardd, gwyddoch lawer amdano. Bychan yw ei ben, heb lun o drwyn, ac heb glustiau i'w gweld. Ac mor ddifrif yw ei lygad llonydd! Nid oes ganddo sawdl, a cherdda'n afrosgo; ond nid yw ei symudiadau'n hyll. Mae ei gragen yn banelau, ac yn aml yn brydferth iawn.

Gwneir cribau ac addurniadau ohoni, ac y mae cragen crwban yn adnabyddus iawn i ferched fydd yn mynd i siopau.

Daw'n ddof iawn yr yr ardd, a daw i'ch adnabod yn fuan, yn enwedig os rhowch ddail wrth ei fodd yn fwyd iddo. Ond, yn bur aml, cilia, rhag plant. Y mae arno ofn iddynt ei roi ar wastad ei gefn, i weld ei ymdrechion digrif i godi ar ei draed drachefn. Y mae wrth ei fodd yn yr ardd. Crwydra wrth ei ewyllys ddydd a nos, ac ni wyddoch yn y byd pa le y deuwch ar ei draws. Ond, fel rheol, rhyw gornel sych, gysgodol, sydd wrth ei fodd. Hwyrach na welwch ef eleni eto. Y mae'n ddigon tebyg ei fod wedi mynd i ryw dwll, ac yno'n cysgu'n drwm ddydd a nos. Ond pan ddaw haul cynnes y gwanwyn i dywynnu ar y llaid neu'r dail sydd uwch ei ben, dadebra eto. A chewch ei weld, a'i goesau afrosgo a'i lygaid llonydd, yn synnu lle mae'r tatw a'r bresych a'r amryw lysiau gwyrddion oedd yn yr ardd pan aeth ef i gysgu yn yr hydref.