O Law i Law/Pennod III - Yr Harmoniym

O Law i Law

gan T Rowland Hughes

III—YR HARMONIYM

Diolch am dipyn o dawelwch o'r diwedd. Y mae hi'n noson arw heno eto, a'r gwynt yn ysgytio'r hen ddôr yn y cefn. Bu rhywrai'n mynd a dŵad yma drwy'r dydd i brynu hyn a'r llall, ac yr oedd yn dda gennyf glywed yr olaf ohonynt yn dweud "Nos dawch." Ond nid yw'r tŷ'n llawer gwacach, gan i'r rhan fwyaf o'r prynwyr, chwarae teg iddynt, adael eu pethau yma tan ddydd Sadwrn rhag imi deimlo'n chwith hebddynt o hyn i ddiwedd yr wythnos. Aeth Ifan Jones ac eraill â'r harmoniym i festri'r capel ar gyfer y Band of Hope, a gwagiwyd y llofft gefn hefyd bron yn llwyr. Nid oes fawr ddim ar ôl yno ond y lluniau ar y wal, a gwn na phryn neb mo'r rheini. Yn y llofft honno y cysgwn i pan oeddwn yn hogyn, ac yng nghwmni'r lluniau hynny yr awn i orffwys bob nos ac y deffrown bob bore. God is Love sydd ar un ohonynt, a phob math o liwiau a'r tryblith rhyfeddaf o flodau amryliw yn chwalu drwy'r llythrennau. Ac uwchben y gair God, wele belen goch yr haul yn gwasgar niwl a chwmwl. Methwn â deall, pan oeddwn yn fachgen bach, pam nad âi'r haul i lawr neu pam na chodai yn lle aros yn ei unfan fel hyn; yr unig eglurhad a ddôi i'm meddwl ifanc oedd iddo gael ei angori yno wrth raffau aur y pelydrau a syrthiai i waelod y darlun. Llun ar wydr yw'r llall, llun tai mawrion, pen-drymion, wrth dywod melyn, melyn, ac ar y tywod gant o sbotiau bychain i awgrymu pobl yn eu mwynhau eu hunain ar y traeth. A Present from New Brighton sydd dan y llun, ond ni ddug hwn na phleser na chwestiwn i'm meddwl i erioed. Yn unig cofiaf ofyn i'm tad unwaith ymhle yr oedd y New Brighton yma. "O, yn bell, bell," oedd ei ateb, ac aeth y darlun wedyn, bob tro y digwyddwn sylwi arno, yn rhywbeth pell, pell. Ar y mur arall y mae Tystysgrif Teilyngdod i John Davies gan Gymanfa Bedyddwyr Arfon. Arholiad . . . Ysgrifenedig: Maes Llafur . . Matthew I-X: Marciau . . . 95: Dosbarth . . . Anrhydeddus. Yn ei chanol y mae llun Ioan yn bedyddio Crist, a chofiaf fel y byddwn yn teimlo trostynt ar ambell fore oer yn y gaeaf. Gwenu y byddaf, fel rheol, wrth edrych ar y dystysgrif hon yn ei ffrâm loywddu a llinell aur yn troelli ar hyd y du. Daw atgof am dri ohonom yn mynd i dŷ Ifan Jones un noswaith i eistedd yr arholiad, ac yn cael derbyniad go ffurfiol gan Ifan Môn a deimlai fod arolygu mewn arholiad yn swydd ddifrifol iawn. Emrys, bachgen Mr. Jones y Gweinidog; Defi Preis, hogyn Preis y Barbwr; a minnau-dim ond y tri ohonom a fentrodd i'r ornest. Rhoddwyd ni i eistedd wrth fwrdd y parlwr, ac yr oedd darn glân o bapur-blotio a dalennau o bapur gwyn wrth bob cadair. Agorodd Ifan Jones amlen y cwestiynau yn araf a phwysig a chan daflu ambell olwg ddifater arnom ni. Wedyn, edrychodd ar y cloc a dweud, "Pum munud wedi chwech. Dim gair arall tan bum munud wedi saith. "Rhoes y papur cyntaf i Emrys yn ddwys-ddifrifol, yr ail i mi yn fwy tadol, a hanner-daflu'r trydydd i Defi Preis. Aeth Emrys ati ar unwaith i ysgrifennu nerth ei ben; a dechreuais innau gasglu'r atebion i'm meddwl wrth ddarllen y cwestiynau. Ymhen tipyn, clywn Defi yn rhoi pwniad ysgafn i'm braich ac yn dechrau sibrwd rhywbeth yn fy nghlust. Cododd Ifan Jones o'i gadair wrth y tân.

"Dim gair ddeudis i, Defi Preis. Ne' adra ar dy ben y cei di fynd."

"Ond 'dwn i ddim be' oedd o'n wisgo na be' oedd o'n fyta na dim."

"Pwy yn byta be'?

"'Dwn i ddim."

"'Wyddost ti ddim be'?"

"Be' oedd o'n fyta na be' oedd o'n wisgo na dim."

"'Neno'r bobol, am bwy 'rwyt ti'n siarad, hogyn?"

"Yr Ioan Fedyddiwr 'ma."

"O? A finna' wedi mynd tros y bennod yna ddega' o weithia' yn yr Ysgol Sul! Ond ma' hi'n rhy hwyr, 'rŵan.

Dos ymlaen hefo dy sgwennu, a dim gair arall, cofia, ne' adra y cei di fynd."

"'Ga' i fynd adra 'rŵan, Ifan Jones?"

"Adra? Ond ydi hwn yn un gwirion, mewn difri'! I be' goblyn yr oeddat ti'n dŵad yma, 'ta?"

"'Nhad wnath imi ddŵad, Ifan Jones. Dŵad yma o'r ffordd, medda' fo."

"Dos yn dy flaen hefo dy sgwennu, a dim chwaneg o lol."

"Ond sut ma' nhw'n disgwl i mi wbod be' oedd o'n fyta a be' . . .?"

"Dim gair arall ne' . ." A gafaelodd Ifan Jones ym môn clust Defi Preis.

Ni bu ymdrechion Defi Preis yn yr arholiad yn rhai llwyddiannus iawn. Treuliodd y chwarter awr cyntaf yn cnoi pen ei bin-dur nes bod ei wefusau'n goch i gyd, a'r ail chwarter awr yn gwylio'r bobl tros y ffordd yn cario glo o'r lôn i gefn y tŷ. Aeth ati wedyn i dynnu llun Ifan Jones, heb yn wybod, wrth gwrs, i'r gwrthrych. Tynnodd hanner dwsin o luniau i gyd, ac yn un ohonynt yr oedd coron am ben Ifan Jones a theyrnwialen yn ei law. Rhoes bwniad imi pan oeddwn yn ceisio dyfalu pa un ai Andreas ynteu Iago oedd brawd Pedr, a methais innau â dal rhag pwff sydyn o chwerthin wrth weld y lluniau. Petai'r arholiad yn un tynnu lluniau, y mae'n siŵr y buasai Defi Preis yn y Dosbarth Anrhydeddus, ac Emrys a minnau rywle yng ngwaelod y rhestr. Ond arholiad ar Matthew I-X ydoedd, a daeth llaw fawr Ifan Jones o'r tu ôl i Defi a chau am y papur.

"Mi alwa' i i weld dy dad cyn mynd i 'ngwely, 'ngwas i. Ac os na fydd o'n barod i roi'r wialen ar dy gefn di, mi wna' i hynny trosto fo. Sgwenna rywbath iti gael rhyw gymaint o farcia'."

Ond ni theimlai Defì fod ganddo unrhyw wybodaeth y dylai'r byd gael cyfran ohoni, a bodlonodd ar dreulio gweddill yr amser yn cnoi ei ewinedd ac yn cicio Emrys a minnau o dan y bwrdd.

"Mi wneith hwn imi danio 'mhibell," meddai Ifan Jones wrth blygu'r papur a'i daro ar y pentan. Yna, ymhen ychydig, "'Waeth iti fynd adra ddim, am wn i." Ac i ffwrdd â Defì gan sibrwd rhywbeth am "gic-tun wrth Siop Gongol, was" yn fy nghlust.

Daeth yr awr i ben yn fuan wedyn, a dechreuodd Emrys a minnau hel ein papurau at ei gilydd. Clywais chwerthin isel, dwfn, o gyfeiriad y tân, a chefais gip ar Ifan Jones yn cuddio rhyw bapur yn frysiog yn ei boced. Gwyddwn drannoeth mai papur Defì Preis ydoedd, oherwydd daeth fy nhad â'r stori o'r chwarel am Ifan Môn yn mynd o gwmpas y bonc i ddangos ei lun i bawb.

Y mae un llun arall ar fur y llofft, llun dau ŵr yn cofleidio'i gilydd ar ganol ffordd lydan, braf, rhwng dolydd brieision. Gŵr ifanc yw un o'r dynion, a'i wisg werdd yn garpiau i gyd; henwr yw'r llall ac amdano wisg hardd o borffor disglair. Cefn y llanc sydd atom, ond gwelwn wyneb caredig a llawen yr henwr. O dan y llun, mewn llythrennau aur, y mae'r geiriau: "And he arose, and came to his father. But when he was yet a great way off, his father saw him, and had compassion, and ran, and fell on his neck, and kissed him. And the son said to the father, Father, I have sinned against heaven, and in thy sight, and am no more worthy to be called thy son."Adroddodd fy mam stori'r Mab Afradlon wrthyf droeon cyn imi fynd i gysgu, ond pan ofynnwn gwestiwn am y geiriau a oedd dan y llun, y cwbl a gawn oedd, "O, hen Saesneg gwirion ydi hwnna, wel'di." Gwelais y geiriau hyn mor aml nes eu dysgu ar fy nghof, ond nid oedd ynddynt lawer o ystyr na miwsig imi, er eu bod yn syml a swynol. Pethau estronol a dieithr oeddynt, geiriau pell oddi wrth yr iaith a siaradwn ac y meddyliwn ynddi. A rhywfodd, yr oeddynt yn amharu ar y llun, yn tynnu fy meddwl oddi wrth y llanc a'r henwr a'r ffordd at ddieithrwch iaith na ddeallwn mohoni. Hyd yn oed wedi imi ddeall ystyr y geiriau, yr oedd rhyw ysfa o hyd yn fy llygaid i beidio â chymryd sylw ohonynt fel pe bai fy meddwl yn erbyn unrhyw gyfaddawd â'r "hen Saesneg gwirion "a flinai fy mam. A heddiw, pan ddarllenodd rhywun y geiriau allan ag acen Gymraeg gref – Ia, Sylvia Jane, merch Dic Steil oedd hi – teimlwn yn annifyr ac yn rhyw euog braidd. Ni fedrwn egluro'r teimlad hwnnw, gan nad oes gennyf i ddim yn erbyn y Sais na'i iaith, am a wn i. Yn wir, yn Saesneg y mae rhai o'r llyfrau gorau a ddarllenais i erioed-y llyfrau a adawodd F'ewythr Huw, brawd fy nhad, ar ei ôl, er enghraifft. Ond ni ddeallai fy nhad na'm mam air o Saesneg, ac iddynt hwy rhan o swanc un neu ddau o stiwardiaid y chwarel neu wraig y Banc ydoedd, a rhan hefyd o daeogrwydd ambell un a frysiai i gynffonna i ddieithriaid a ddôi i'r ardal. Ac yr oedd y rhai a fedrai dipyn o Saesneg bron yn siŵr o fod yn eglwyswyr!

Beth a wnaf i â'r pedwar llun, ni wn i ddim. Ni chymerodd neb un sylw ohonynt heddiw-dim ond Sylvia Jane, a welodd gyfle i ddangos ei Saesneg. Y mae arnaf flys garw i dynnu'r Dystysgrif Teilyngdod o'i ffrâm a'i gyrru i Defì Preis o ran hwyl. Tybed a gofiai o'r noson honno yn nhŷ Ifan Jones? Mae Defi, erbyn hyn, yn cadw siop Painter and Decorator tua Lerpwl, a'i dad, bob tro yr af ato i dorri fy ngwallt, yn uchel ei gloch am lwyddiant ei fab. Ond deil Preis i boeni tipyn o hyd ynghylch cyflwr ysbrydol Defì; nid ydyw'r peintiwr llwyddiannus yn llawer mwy o gapelwr nag oedd y "cnonyn bach" y cydiai Ifan Jones ym môn ei glust. Tyn ar ôl ei dad yn hynny o beth. Rhyw un nos Sul o bob pedair y gwelwch chwi William Preis yn y capel, a rhaid i chwi fod yn llygadog i'w ganfod y nosweithiau hynny. Sleifia i mewn yn ystod yr emyn cyntaf, a sleifia allan tua therfyn yr emyn olaf. Un funud, nid oes neb yng nghongl y sedd bellaf, yr un ar y chwith i ddrws y capel; y funud nesaf, â bawd un llaw am yr oriawr ar draws ei wasgod a'i law arall yn dal y llyfr emynau i fyny'n uchel ac eofn, fe saif William Preis yno, yn canu ei hochr hi. Ac yn ystod yr emyn olaf, os digwydd i chwi daflu golwg i gyfeiriad congl y sedd bellaf, gwelwch William Preis yn gwthio'i frest allan ac yn edrych i fyny i'r to fel pe'n dilyn sŵn ei lais â'i lygaid bychain, dyfrllyd; ond y funud nesaf, fel petai'r llawr wedi ei lyncu, nid oes neb yn y gongl honno. Ugeiniau o weithiau y bûm i'n ceisio gweld William Preis yn llithro i'w sedd ar ddechrau'r gwasanaeth neu'n diflannu ohoni tua'r diwedd, ond ni chofiaf imi lwyddo erioed. Pam y sleifia i mewn ac allan fel hyn, ni wn; prin y gŵyr William Preis ei hun, y mae'n debyg. Fel un "ffond o'i lasiad," efallai y teimla braidd yn euog yng nghwmni pobl barchus y capel. Beth bynnag, yr wyf yn siŵr na chafodd neb sgwrs ag ef yng nghyntedd y capel ar y ffordd i mewn neu allan, dim ond ei weld yno, yng nghornel ei sedd, yn sefyll fel canwr ar lwyfan drwy bob emyn, ac wedyn, yn ystod y bregeth, yn plethu ei freichiau ac yn edrych yn syth i wyneb y pregethwr â rhyw hanner gwên ar ei wyneb, ac yn nodio'n gall bob hyn a hyn. Bu llawer pregethwr dieithr yn holi Ifan Jones neu un arall o'r blaenoriaid amdano ar ôl y gwasanaeth nos Sul.

"Pwy oedd y dyn bach 'na yn y sedd olaf un?"

"'Rhoswch chi, pwy sy gynnoch chi 'rŵan? William Preis, mae'n debyg."

"Dyn bach mewn siwt frown, a modrwy fawr o gwmpas 'i dei. Mwstash bach wedi'i gyrlio. Wyneb coch."

"Ia, a thrwyn coch hefyd! William Preis, y barbwr."

"'Roedd o'n gwrando'n astud iawn, yn astud dros ben. Ond mi aeth allan cyn y Seiat."

Y mae'n bur debyg i ambell bregethwr gredu ei fod yn cael dylanwad aruthrol ar ryw wrthgiliwr pryderus a wrandawai mor eiddgar yng nghongl y sedd olaf, a synnu'n ddirfawr nad arhosai'r dychweledig i'r Seiat. Ond pa mor rymus bynnag y bo'r bregeth, sleifio allan yn ystod yr emyn olaf a wna William Preis.

Pan af i'r siop i dorri fy ngwallt, am bregethwyr a phregethau y bydd y sgwrs. Gan fy mod i'n gapelwr go selog ac yn Ysgrifennydd yr eglwys hefyd, cred William Preis mai am grefydd y dylai siarad â mi, er nad oes ganddo fwy o ddiddordeb mewn pregethu nag mewn seryddiaeth, am a wn i. Yr oeddwn i yn y siop un noswaith yr wythnos ddiwethaf, ac yr oedd yn amlwg y teimlai William Preis yn o anghyffyrddus; gan fod Jim, gŵr Ella, a Ned Stabal yno yr un pryd. Gwyddwn, a gwyddai'r ardal hefyd, fod Jim a Ned wedi gorfod arwain William Preis tuag adref y nos Sadwrn cyn hynny.

"Prygethwr da Sul dwytha', John Davies," ebe'r barbwr. "Reit dda," meddwn innau.

"Diawcs, 'roedd o'n medru gweiddi, ond oedd? Mi fydda' i'n licio prygethwr â thipyn o lais gynno fo. 'Synnwn i ddim nad ydi hwnna'n rêl canwr, wyddoch chi."

"'Chlywais i ddim 'i fod o, William Preis."

"'Dydi prygethwrs hiddiw ddim yn medru 'i chanu hi fel 'roeddan nhw ers talwm. Mi fydda' i wrth fy modd yn 'u clywad nhw'n mynd i hwyl. Bydda', wir."

"Mi fetia' i ' rŵan na wyddost ti ddim be' oedd 'i destun o, Wil Preis," ebe Jim, yn poeri fel saeth i'r ddysgl o flawd llif wrth draed Ned.

"Mi fetia' inna' hefyd," ebe Ned.

Rhoes William Preis winc arnaf a thaflu ei ben fel pe i awgrymu mai rhai fel yna oedd Jim a Ned, a bod yn rhaid iddo ef, fel barbwr, gydymddwyn â'r truenusaf o'i gwsmeriaid.

"'Ydach chi'n cofio’r prygethwr hwnnw o'r Sowth, John Davies? O Lanelli ne' rywla, yntê? Hwnnw oedd y bôi.

Llais fel môr, a rhibidirês o eiria'."

"'Oes gin ti ofn colli'r fet, Wil Preis?"

"Pa fet, Jim?"

"Pa fet! Lle'r oedd testun y Caruso 'na oedd gynnoch chi Sul dwytha'?"

Torrai William Preis fy ngwallt ar fwy o frys nag arfer, fel petai am gael gwared â mi cyn i Jim neu Ned ddweud rhywbeth hollol anweddus yng ngwydd Ysgrifennydd yr eglwys lle'r oedd ef yn un o golofnau'r achos. Rhoes winc arnaf eto a thaflu ei ben.

"Dyna oeddwn i'n deimlo hefo'r hen Jones-hefo Mr. Jones-pan oedd o'n weinidog arno' ni. Dyn neis, cofiwch, neis iawn, dyn nobyl, un o'r dynion nobla'. Ond dim llais, John Davies, byth yn mynd i hwyl."

"Mi fasat yn meddwl 'i fod o'n flaenor, Ned," ebe Jim. "Ne'n brygethwr cynorthwyol, myn cebyst i. Be' oedd testun y dyn 'na, Wil Preis?"

"Pa ddyn, Jim?"

"Diawl, 'wyt ti'n dechra' troi'n barot ne' rwbath? Mi ddeudis i 'mod i'n barod i fetio nad wyt ti ddim yn cofio be' oedd testun y town-crier 'na oedd gynnoch chi Sul dwytha'."

"Mi fetia' inna'," ebe Ned.

"O? Be' feti di, Jim?"gofynnodd y barbwr.

"Peint," ebe Jim.

"Dau beint," ebe Ned.

Edrychodd William Preis fel petai'r gair "peint" yn un go ddieithr iddo, ac yna, wedi i'w ystyr wawrio ar ei feddwl, dechreuodd gecian chwerthin a wincian arnaf i awgrymu bod y cyfeillion ysmala hyn yn tynnu ei goes. Gwyddwn innau fod y cymdeithion diddan yn aros iddo gau'r siop cyn mynd ag ef am "un bach" i'r Red Lion. A gwyddwn hefyd y byddai William Preis yn sleifio i mewn i'r dafarn gan adael Jim a Ned rywle yng nghymdogaeth y drws yn methu'n glir â dyfalu i "b'le gythral" yr aeth y barbwr, Ond, wedi iddynt fynd i mewn ac at y bar, byddai William Preis yno yn eu haros. Fe sleifiai allan hefyd yn ystod y rownd olaf-os daliai ei goesau'n ddigon chwim.

Y mae'n debyg na ŵyr William Preis ddim am yr athrylith artistig a ddangosodd ei fab yn yr arholiad hwnnw ar Matthew I-X. Bygwth yn unig a wnâi Ifan Jones wrth addo galw yn nhŷ'r barbwr i roi'r wialen ar gefn yr arlunydd, a gwn, er i'w dafod swnio mor llym ag erioed ac er iddo ddal i binsio'i glust yn bur rheolaidd, fod gan Ifan Môn, o hynny ymlaen, ryw barch slei at Defi Preis. Ac ni synnwn i ddim nad ydyw'r lluniau a dynnodd Defi Barbwr y noson honno ymysg trysorau mwyaf cysegredig Ifan Jones erbyn hyn. Gwn fod pob pregethwr dieithr a fydd yn aros yn ei dŷ yn cael eu gweld, beth bynnag, a'i fod yn eu cadw, er mwyn iddynt fod yn berffaith saff, tu mewn i glawr yr hen Feibl mawr lle mae hanes geni a marw ei dadau a'i gyndadau.

Galwodd Ifan Jones yma heno tua chwech i fynd â'r harmoniym i festri'r capel. Daeth Dafydd Owen a dau o ddynion eraill gydag ef i roi help llaw — Lewis Roberts, y codwr canu, a Llew Hughes sy'n canu'r organ. Euthum innau gyda hwy, rhag ofn bod y baich yn un go drwm. Rhoddwyd yr harmoniym i lawr ar ochr y ffordd ym mhen y stryd, dipyn uwchlaw tŷ Ella, a phwy a ddaeth heibio, yn fawr eu hwyl, ond Jim a Ned Stabal. Rhoes Jim ei gap i Ned, ac wedi gwthio Lewis Roberts o'r neilltu, cododd glawr yr offeryn, a dechreuodd ganu Yr Hen Ganfed arni. Fel y dôi pobl i ddrysau'r tai, crwydrodd Ned atynt gyda'r cap, yn wên o glust i glust. "Casgliad at y plant bach duon, Ned,"gwaeddodd Jim, ond yr eiliad nesaf, tawodd yr harmoniym yn sydyn a gwadnodd Jim hi am ei fywyd. Yr oedd Ella yn nrws ei thŷ.

Arhosais yn y festri i gynorthwyo ychydig gyda'r Band of Hope. Yn y capel y byddai'r plant yn cyfarfod bob nos Iau, ond heno, gan fod yr harmoniym a mymryn o dân yno, aed â hwy i'r festri. Wedi iddo hongian y Modulator mawr ar y mur, dechreuodd Lewis Roberts ar y wers gerddorol, ac eisteddodd Ifan Jones a Dafydd Owen yn y cefn i geisio cadw trefn ar rai o'r bechgyn mwyaf anesmwyth. Treuliwyd amser hir iawn yn canu'r nodau i fyny ac i lawr y scale, a Lewis Roberts yn methu'n glir â chael ei blesio. Yr oedd rhywun allan o diwn yn ofnadwy, ond ni fedrai yn ei fyw ddarganfod pwy oedd y pechadur. Trio'r genethod ar eu pennau eu hunain, yna'r bechgyn, yna'r seddau fesul un, a phawb yn canu'n berffaith. Ond cyn gynted ag y dechreuai'r plant ganu i gyd hefo'i gilydd, yr oedd rhyw lais wrthi'n hogi llif mewn cwt sinc. Edrychai Ifan Jones o gwmpas fel petai'n barod i larpio perchen y llais anfelys hwnnw, a gwnâi Lewis Roberts ystumiau a awgrymai ei fod newydd lyncu rhyw feddyginiaeth sur ofnadwy. Yr oeddwn i'n amau ers meitin mai Wil, hogyn Jim ac Ella, oedd y troseddwr, er ei fod yn edrych cyn sobred â sant; gwelwn wên ar wynebau'r plant o'i gwmpas a gwyddwn fod llawer o ysbryd ei dad yn Wil. Cyn bo hir, galwodd Lewis Roberts Wil allan at y Modulator i ddangos i'r plant eraill sut yr oedd canu'r nodau. A chanodd Wil yn berffaith gywir, a'i lais, un o'r lleisiau hyfrytaf a fu gan blentyn erioed, yn gwneud i bethau mor ddienaid â "do, re, mi, ffa," swnio'n llawn ystyr. Ond pan aeth yn ôl i'w sedd ac ymuno â'r plant eraill i ganu'r nodau, fe ddaliai rhywun i hogi'r llif yn y cwt sinc. Blinodd Lewis Roberts, a galwodd ar Ifan Jones ymlaen i "ddweud rhwbath." Yn lle rhoi araith, cyhoeddodd Ifan Jones ei fod am gael cystadleuaeth, ac aeth su hapus drwy'r seddau. "'Stadleuaeth deud stori," ebe Ifan Môn, "a chiniog yn wobr i'r gora'." Mentrodd hanner dwsin o blant ymlaen, a buont i gyd yn fyr ac yn flasus. I gyd ond un.

Yr olaf oedd Wil, ac yr oedd yn amlwg ar unwaith iddo fethu dwyn stori i'w gof. Ond gan fod ceiniog yn wobr a dychymyg a thafod ganddo yntau, beth oedd o'i le mewn creu stori? Dechreuodd drwy sôn amdano'i hun yn cael dimai i'w gwario, a dyma fo'n mynd i Siop y Gongl i brynu teisen, a dyma fo'n taro wedyn ar ddyn yn begian, a dyma fo'n rhoi hancr y deisen iddo fo, a dyma'r dyn yn diolch iddo fo, a dyma fo'n gweld y dyn yn llyncu’r hanner-teisen ar un llawc, a dyma Wil yn rhoi'r hanner arall iddo fo, a dyma fo'n llyncu hwnnw yr un fath, a dyma Wil yn gofyn iddo fo pryd y cafodd o fwyd ddiwetha', a dyma'r dyn yn dweud . . . Ac ymlaen yr aeth Wil, heb aros ond i lyncu ei boer weithiau, nes i Ifan Jones, o'r diwedd, ddweud ei bod hi'n stori dda iawn, stori hynod o dda, ond bod pawb yn dyheu am wybod beth a ddigwyddodd yn y diwedd. "Mi es i lawr," ebe Wil, "mi es i lawr at y llyn, a dyma fi'n gweld pysgodyn mawr, mawr, yn nofio ar wyneb y dŵr, a dyma'r pysgodyn mawr yn dŵad at y lan, a dyma fi'n 'i weld o yn taflu'i ben ac yn agor 'i geg, ac wedi imi edrach, 'roedd 'na chwechiniog gwyn ar y cerrig wrth 'y nhraed i, a dyma finna'n codi'r chwechiniog gwyn, a dyma fi'n mynd yn ôl i Siop Gongol, a dyma fi'n prynu dwy deisan ddima', a dyma Huws Lemon-Cali (enw perchen Siop y Gongol ar lafar plant) yn rhoi pum ciniog o newid imi, a dyma fi'n mynd i chwilio am y dyn oedd yn begian, a dyma fi'n 'i weld o yn ymyl y Lion, a dyrna . . . "Gan i stori'r ddimai gymryd rhyw chwarter awr i'w hadrodd, ofnai Ifan Jones, yn amlwg, y gallai hanes y chwecheiniog ein cadw yno tan hanner nos. Felly, rhoes ganmoliaeth uchel iawn i Wil - a'r geiniog iddo am dewi. Tybiwn imi weld y storïwr, ar ei ffordd yn ôl i'w sedd yn taflu winc fawr at rai o'i gyfeillion yn y cefn, ond efallai mai camgymryd yr oeddwn.

Pan ddychwelais i'r tŷ, yr oedd Meri Ifans ac Ella wrthi'n brysur yn marcio'r prisiau ar rai o'r dodrefn, Ella'n sgriblio'r pris ar ddarn o bapur wedi i'w mam ystyried ennyd a chyhoeddi'r ddedfryd.

"Coron oeddach chi'n ddeud am y cloc bach 'ma, mam?"

"Pwy oedd yn deud 'i bod hi 'i isio fo, hefyd?"

"Nid gwraig y Person, deudwch?"

"O . . . Saith a chwech."

Gwnaeth y ddwy damaid o swper imi, a chefais, yr un pryd, hanes hwn-a-hwn yn trio cael y peth-a'r-peth am swllt yn lle deunaw, a hon-a-hon yn ysgubo i mewn "fel rhyw long hwylia' fawr,"chwedl Ella, ac yn methu gweld dim yn ddigon da i'w thŷ hi. Ond yr oedd yn dda gennyf weld Ella a'i mam yn mynd a'm gadael gyda'm hatgofion. Bu'r atgofion hynny yn tyrru o'm cwmpas drwy'r dydd.

Rhyfedd mor fyw y geill pethau meirwon fod yn eich meddwl! Heddiw yr oedd pob dodrefnyn a phob rhyw addurn y bu pobl yn eu prynu yn troi'n dalpiau o atgofìon pan edrychwn arnynt. Y prynhawn yma, er enghraifft, tynnodd Leusa Morgan y ei tsieni oddi ar silff-ben-tân y parlwr a'i ddwyn ataf i holi ei bris. Dynes fawr, flêr, ydyw Leusa, a'i gŵr, Owen Morgan — 'Now Cychod,' fel y gelwir ef yn gyffredin — yn ennill bywoliaeth go ansicr trwy gadw cychod i'w hurio ar y llyn.

"'Faint ydi hwn, John Davies?" gofynnodd.

"Swllt," ebe Meri Ifans ar unwaith.

"Piti fod crac ynddo fo, 'ntê?" meddai Leusa.

"O, chwe chiniog, 'ta," ebe Meri Ifans.

A daeth imi ddarlun ohonof fy hun yn hogyn claf o'r frech wen, a'm mam wedi cynnau tân yn y parlwr un diwrnod. Blinaswn ar eistedd wrth y ffenestr yn gwylio'r bobl a âi heibio; blinaswn hefyd ar chwarae â'r teganau hynny a oedd yn blith draphlith hyd y llawr o flaen y tân. Ymysg y teganau hynny yr oedd llygoden fach o rwber, a honno'n gwichian wrth i chwi ei gwasgu. Dechreuais geisio deffro'r ci tsieni trwy wasgu'r llygoden yn ymyl ei drwyn. Ond ni chymerai ef yr un sylw, ac nid oedd dim i'w wneud ond ei wthio'n araf deg ar hyd min y silff-ben-tân ag un llaw a dal y llygoden wichlyd o'i flaen â'r llaw arall. Llthrai'r ci'n ddigon difater hyd flaen y silff, ac yna rhoddai naid sydyn i ddychryn y llygoden a'i gyrru ymaith yn gyffro ac yn wichian i gyd. Ar un o'r rhuthriadau hyn y troes y ci ar ei ochr a syrthio'n llipa i lawr i'r ffender. Oes, y mae crac ynddo, Leusa Morgan, ac y mae'n syndod na falwyd ef yn dipiau y diwrnod hwnnw.

Ond yr hen harmoniym sydd fwyaf yn fy meddwl heno. Y mae'r mur gyferbyn â mi yn edrych yn rhyfedd hebddi, er i Meri Ifans osod bwrdd bach i gymryd ei lle o dan y cloc. Yno, o dan y cloc, yr wyf yn ei chofio, 'ac os byddai fy nhad yn y tŷ, dyna lle byddai ei het galed wedi ei tharo ar gongl yr offeryn. Ganwaith y clywais fy mam yn dweud y drefn wrth symud yr het oddi yno a'i rhoi i hongian yn y lobi, ond dal i'w tharo ar gongl yr harmoniym a wnâi fy nhad. "I be' arall y mae hi'n dda?" fyddai ei ateb i'm mam bob tro. "'Does neb yn canu'r hen beth."

Ac nid oedd neb yn ei chanu. Sut y daeth hi yma, ni wn, oni feddyliodd fy nhad, pan oeddwn i'n fychan, y buasai harmoniym yn gwneud cerddor ohonof. Cofiaf fel y safwn wrthi, pan oeddwn yn ddigon tal i hynny, a'm bysedd, wedi imi roi fy nhroed ar y droedlath, yn tynnu bron bob anghytgord ohoni.

"Pam nad eisteddi di wrthi hi yn iawn a thrio canu rhwbath?" gofynnodd fy mam un noson.

A thynnais innau gadair at yr harmoniym, gan feddwl, am ennyd, mai yn hynny y methaswn.

"Tria'r Mochyn Du," meddai fy nhad. "Mae honno'n ddigon hawdd."

Ond yr oedd Y Mochyn Du 'n rhy anodd i mi, a buan y blinais ar drio a thrio ei chanu ag un bys.

"Piti na fedrwn i hefyd, yntê, 'nhad?"

"'Fasat ti yn licio'i chanu hi, John bach?"

"Dewcs, baswn, 'nhad."

"Mi ofynna' i i Huw Ffowcs ddŵad yma i ddangos iti sut i roi'r wagan ar yr haearn, wel'di. Mi bicia' i lawr i'r Bonc Fach i'w weld o ar yr awr ginio 'fory."

Ni wyddwn beth oedd "rhoi'r wagen ar yr haearn," ond yr oedd clywed enw Huw Ffowcs yn gwneud i'm calon guro â llawenydd. Huw Ffowcs a ganai'r organ yn y capel y pryd hwnnw, ac edrychwn arno fel rhyw fath o ddewin yn ei sedd fach wrth yr organ bob Sul. Nid oedd Huw Ffowcs fel y dynion eraill yn y capel, oherwydd yr organ oedd ei unig a'i gysegredig swydd. Ni ofynnai'r gweinidog iddo gymryd rhan yn y Cyfarfod Gweddi, na siarad yn y Seiat, na gweithredu ar Bwyllgor y Ddarlith, na mynd yn gynrychiolydd i ryw Gymanfa. Ni ddysgai ddosbarth yn yr Ysgol Sul ac ni roddai lety i weinidog dieithr. Ni chlywid llais Huw Ffowcs yn dweud 'Amen' yn ystod y bregeth; yn wir, yr oedd ganddo berffaith hawl i fynd i gysgu, am a wn i. Âi i fyny i'r pulpud cyn dechrau pob gwasanaeth, a tharo papur bach ar lyfr emynau'r pregethwr. Pan oeddwn yn hogyn, teimlwn y rhoddai hyn ryw urddas iddo, gan mai ef, ac nid y pregethwr, a ddewisai'r tonau i'r cyfarfod. Ond deuthum i wybod, ymhen amser, fod rheswm arall tros hyn; rhyw ugain o donau a wyddai Huw Ffowcs, ac aeth yn draed moch fwy nag unwaith pan fu raid iddo drio canu rhyw dôn a oedd yn o ddieithr iddo.

Euthum i gysgu'r noson honno yn fy ngweld fy hun yn denu pob math o gerddoriaeth bêr allan o'r harmoniym, yr un fath â'r dyn hwnnw o Lerpwl a ddaeth i ganu'r organ newydd yn y Capel Mawr ryw fis cyn hynny. Saith oed oeddwn, ac ni ddaeth i'm meddwl ifanc y byddai'n rhaid wrth amynedd diderfyn a llawer llai o gicio pêl a chwarae "knock-doors." Gwyddwn fod Teddie Tŷ Crwn ac Albert Holly Bank yn cael gwersi ryw ddwywaith bob wythnos, ond yr oeddwn i'n wahanol iddynt hwy. Fe wnâi un wers, a honno'n wers unwaith ac am byth, y tro i mi.

Trannoeth, euthum i gyfarfod fy nhad ar ei ffordd adref o'r chwarel.

"Be' ddeudodd o, 'nhad?"

"Be' ddeudodd pwy?"

"Ond Huw Ffowcs, debyg iawn."

"O! Deud y daw o acw heno."

"Heno? 'Faint o'r gloch, 'nhad?"

"Tua saith, medda' fo."

"Mi fyddi di'n canu'r organ yn y capal reit fuan, John bach," meddai Ifan Jones.

Hir fu'r ymaros tan saith o'r gloch. Yr oedd hi'n noson go arw a'r glaw yn taro ar y ffenestr. Tybed a ddeuai trwy'r ddrycin? Rhoes fy mam lyfr lluniau imi, ond llithrai fy llygaid o'i ddalennau i syllu i'r tàn. "Saith o'r gloch ddeudodd o, yntê, 'nhad?"

"'Faint o weithia' mae isio imi ddeud yr un peth wrthat ti, hogyn? "

"'Faint ydi hi 'rŵan?"

"Hannar awr wedi chwech. 'Ddaw o ddim am hannar awr arall. Sbia ar y llunia' 'na, wir."

"'Ydi hi'n dal i fwrw, 'mam?"

"Ydi, dipyn, wir. Ond mae hi'n well, John bach."

"'Ydach chi'n meddwl y daw o drwy'r glaw?"

"Os ydi Huw Ffowcs wedi deud y daw o, mae o'n siŵr o ddŵad, " meddai fy mam.

Syllais eto i'r tân, a dechrau dilyn, mewn dychymyg, daith Huw Ffowcs i lawr i'r pentref. Hen lanc oedd Huw, yn byw gyda'i chwaer mewn tyddyn bach ar lethr y mynydd. Buasai'n lletya wrth droed y chwarel, ond pan fu farw ei frawd-yng-nghyfraith yn sydyn, symudodd Huw yn ól i'w hen gartref yn gwmni i'w chwaer a'i thri o blant. Cadwai hi ddwy fuwch a rhyw ddau ddwsin o ieir, a rhwng gweithio yn y chwarel drwy'r dydd a chynorthwyo ar y tipyn ffarm bob gyda'r nos, yr oedd bywyd Huw Ffowcs yn un go galed. Ond Sul neu waith, nid oedd dim a'i cadwai ymaith o'i sedd wrth organ y capel.

Clywn ef, mewn dychymyg, yn gweiddi "Nos dawch, ' rŵan, Nel "ar ei chwaer, ac yn clepian y drws ar sŵn y tri o blant. Gwelwn ef yn tynnu ei gap i lawr ar ei ben wrth gerdded yn erbyn y gwynt ar hyd y llwybr o'r Tyddyn Gwyn i'r ffordd, yna'n rhoi clep i'r gât fawr, haearn, ac yn troi i'r chwith ac i lawr yr allt. Rhyw ddwywaith yr aethai fy nhad â mi am dro cyn belled â'r Tyddyn Gwyn, ac wrth syllu i'r tân yn aros Huw Ffowcs, synnwn ei fod yn mentro mor aml ar daith mor unig. Ond yr oedd wedi mentro heno, a gwelwn ef yn mynd heibio i'r hen dwll chwarel ac yn cyflymu ei gamau rhag ofn i ysbryd Sac Lewis godi a'i ddychryn. Yr oedd yr hen chwarel wedi ei chau ers blynyddoedd, a llifasai dŵr i'r Twll Dwfn, dŵr gwyrddgoch, rhydlyd, ac arno gysgod tywyll y graig bob amser. Ni ddangosodd fy nhad y twll hwnnw imi pan aethom am dro heibio iddo y tro cyntaf, ond yr ail waith, mynaswn gael ei weld. Codasai fi i ben y wal ar fin y lôn, a chefais fraw wrth syllu i lawr ar lonyddwch rhudd y dŵr. Er ei bod hi'n chwythu, nid oedd nemor grych ar ei wyneb, ond fel yr edrychwn, syrthiodd carreg fach o'r graig. Dychrynais am fy mywyd a llithrais i lawr yn gyflym o ben y wal. Ysbryd Sac Lewis oedd yn cynhyrfu'r dŵr, ac amdano ef y breuddwydiais am nosau wedyn. Saer maen oedd Saceus Lewis, a thorrodd ei enw ar ddŵr y Twll Dwfn trwy ei foddi ei hun ynddo: yn wir, ni soniai neb am y Twll Dwfn ar ôl hynny, ond yn hytrach, am Lyn Sac Lewis.

Caeais fy llygaid am ennyd wrth ddychmygu am Huw Ffowcs yn mynd heibio i'r hen dwll chwarel. Clywn y gwynt yn crib wrth y ffenestr, a gwelwn Huw Ffowcs druan yn cael ei hyrddio at y wal, ac yn gorfod gwrando ar chwerthin ofnadwy Sac Lewis yn crwydro hyd y cregiau a thrwy'r lefelydd ymhell oddi tano. Dyn ffeind iawn oedd Huw Ffowcs, meddwn wrthyf fy hun, a 'doedd dim rhaid i'r hen Sac Lewis 'na ei ddychryn fel hyn, yn enwedig ac yntau'n dod yr holl ffordd o'r Tyddyn Gwyn i roi gwers imi ar yr harmoniym. Ni welswn i mo Sac Lewis erioed, ond yr oeddwn yn siŵr mai hen ddyn bach crintachlyd ydoedd, a chrwb ar ei gefn a dim ond un sbeic o ddant ym mlaen ei geg. Felly y gwelswn ef yn fy mreuddwydion, beth bynnag, ac yr oedd hi'n hen bryd i rywun ei ddal a'i roi mewn caets fel yr anifeiliaid hynny a oedd yn y sioe. "'Oes 'na rywun yn curo, Elin?"gofynnodd fy nhad. "Huw Ffowcs, 'nhad," ebe fi, gan godi ar unwaith i ateb y drws.

Ond nid oedd neb yno, dim ond rhuthr y gwynt. Dychwel- ais braidd yn siomedig at y tân, ond fe'm cysurais fy hun â'r ffaith fod tipyn o ffordd o Lyn Sac Lewis i'n tŷ ni yng ngwaelod y pentref. Dechreuais eto ddilyn taith Huw Ffowcs—heibio i hen domen y chwarel, i lawr yr allt wrth fferm Bryn Llwyd, trwy Victoria Street a'i rhes ddiderfyn o dai unffurf wedi ei hongian ar y llethr, troi yn y gwaelod wrth siop William Williams y tunman, trwy Liverpool Road, ymlaen trwy Caradog Row at y "gas-works "a siop Sarah Da-da, troi wedyn wrth gapel bach y Wesleaid, ac yna, trwy'r lôn gefn at ein tŷ ni. Trois fy mhen i wrando am ei gnoc ar y drws. Ond ni ddaeth, a rhaid oedd bodloni eto ar syllu i'r tân. Efallai ei fod wedi taro ar rywun ar y ffordd, neu wedi galw yn siop Sarah Da-da i brynu taffi i Owen a Jane ac Eirlys. Gwyddwn na throesai yn ei ôl, wedi ei ddychryn gan ysbryd Sac Lewis.

"'Ydi hi'n saith eto, 'nhad?"gofynnais.

"Mae hi'n o agos, wel'di. 'Ydi'r cloc o gwmpas 'i le, Elin?"

"Ydi," ebe fy mam. "Mi rois i o'n iawn hefo corn y chwarel pan oedd o'n canu pedwar."

A'r funud honno, dyna lais yn y gegin fach. "'Oes 'na bobol yma?"

"Tyd i mewn, Huw," ebe fy nhad. Ac wedi iddo ddod trwy ddrws y gegin, "Mae 'na ddisgwyl mawr amdanat ti, wel'di."

"O, felly wir? Diawcs, mae'r hen harmonia 'ma'n edrach yn dda gynnoch chi. Ydi, wir."

Rhoes ei droed ar y droedlath a dechreuodd ei fysedd ganu emyn, un o'r ugain a wyddai.

"Diawcs, ond oes gynni hi sŵn hyfryd? Oes wir. 'Merician, Robat Davies."

"O?" meddai fy nhad, gan syllu ar yr harmoniym fel petai'n ei gweld am y tro cyntaf.

"Ia, 'Merician," ebe Huw Ffowcs. "Dim byd tebyg iddyn' nhw. 'Merician sy gin inna' adra. Wel, John bach, tyd inni gael gweld be' fedrwn ni 'i wneud." A rhoes wên a winc arnaf.

Disgwyliaswn fedru canu pob math o donau cywrain cyn diwedd y noson, ond euthum i'm gwely 'n siomedig iawn. Dysgaswn drefn fy mysedd wrth ganu'r "scale,"a gadawodd Huw Ffowcs lyfr imi ei ddilyn wrth ymarfer. Llyfr diramant iawn oedd y llyfr hwnnw, yn ailadrodd fwy neu lai yr un peth o hyd, o hyd, ac ni welwn unrhyw werth ynddo. 'Faint gwell oeddwn i o ganu'r un peth byth a hefyd? Trois oddi wrtho i'r llyfr emynau, ond ni fedrwn wneud na rhych na rhawn o'r tonau yn hwnnw. Pam na fuasai Huw Ffowcs yn fy nysgu i'n iawn, yn lle gwastraffu amser hefo rhyw chwarae plant fel hyn?

Ofnaf mai disgybl go sâl a gafodd Huw Ffowcs yn ein tŷ ni. Daeth acw bob nos Fercher am wythnosau lawer, ond ychydig oedd yr arwyddion fy mod yn talu sylw i'r llyfr y rhoes ei fenthyg imi. Nid edrychai'n gas, ac ni ddywedai'r drefn wrthyf, dim ond dal i wenu a wincio fel petai'n rhoi'r wers gyntaf imi bob tro. A'r un fyddai ei londer a'i amynedd ar noson arw ac yntau'n wlyb at ei groen bron. Ond o'r diwedd, penderfynodd fy nhad ddarfod imi gael fy siawns ac mai gwastraff ar amser oedd dal ati fel hyn. Y nos Fercher ganlynol, euthum at yr harmoniym am awr fy hun – o barch i ymdrechion Huw Ffowcs, am a wn i.

"Rho'r gora' i'r diwn gron 'na, hogyn," ebe fy nhad o'r diwedd, "a thria ganu rhwbath iawn. Ne' rho'r ffidil yn y to."

Ni sylweddolai fy mod i'n ceisio dilyn, o'm cof, awgrymiadau'r llyfr y rhoesai Huw Ffowcs ei fenthyg imi. Beth bynnag, yn y to y rhoed y ffidil.

—————————————