O Law i Law/Pennod II - Y Mangyl

← Pennod I - Loetran

O Law i Law gan T Rowland Hughes

Pennod III - Yr Harmoniym

II—Y MANGYL

Yr hen Feri Ifans a wnaeth frecwast imi wedi'r cwbl. Cyn gynted ag y gwelodd hi bluen o fwg yng nghorn y simdde, yma â hi ar garlam.

"Dŵad â'r ddau wy yma i chi, John Davies. Wya' ffres Ella'r ferch 'cw."

Gwyddwn nad oedd dodwy wyau yn un o ragoriaethau Ella ond bod ganddi, yng nghefn ei thŷ, hanner dwsin o ieir tewion, braf, a cheiliog powld a oedd yn fwrn ar yr ardal, yn enwedig ar fore Sul.

"Ella isio mangyl ac yn gofyn imi ofyn i chi . . . Sut byddwch chi'n licio'ch wy, John Davies? Yn galad?"

"Cymhedrol, Meri Ifans, os gwelwch chi'n dda. Rhyw bedwar munud."

"Ella'n gofyn imi ofyn i chi a geiff hi'r siawns cynta' ar y mangyl . . . 'Panad go wan, yntê, John Davies?" "Diolch . . . I'r dim, Meri Ifans."

"Fel yna y bydda' inna'n licio 'mhanad hefyd. 'Rown i ddim thanciw am de fel y bydd Jim, gŵr Ella, yn 'i yfad o. Yn ddu fel triog, John Davies. A fynta'n cwyno hefo'i 'stumog hefyd! Ond dyna fo, un peth 'ma ydi Jim, fel y gwyddoch chi. Mae'n dda fod Ella'n gwbod sut i'w gadw fo yn 'i le, ac mi ofala hi y cewch chi'ch arian am y mangyl — hynny ydi, os ydach chi am 'i werthu o."

Gwyddwn, mi wyddwn fod Jim yn un go 'beth'ma' — palff o ddyn gerwin, trystiog, yn ymladd â rhywun bob nos Sadwrn ac yn rhoi ei ben allan drwy ffenestr y llofft gefn bob bore Sul i regi'r ceiliog. Buasai'r perfformiad yn un digrif iawn ar y cychwyn, ond daethai'r stryd yn gynefin ag ef bellach, a cheisiai pawb fynd yn ôl i gysgu yn sŵn rhegfeydd Jim a gwatwar y ceiliog. Os digwyddai rhyw ddieithryn synnu a rhyfeddu, yr unig ateb fyddai, "O, Jim Gorila sy'n ffraeo hefo'r hen geiliog 'na. "Tyfasai 'Jim-gŵr-Ella' yn 'Jim Gorila', er mai da o beth oedd na wyddai Jim mo hynny. Ond chwarae teg i Ella, cadwai Jim yn ei le, chwedl Meri Ifans. Er nad oedd hi ond dim o beth, aml y gwelid y clamp o ddyn yn ei gwadnu hi adref am ei fywyd o'i blaen. Golygfa a oedd yn werth talu am ei gweld oedd hon — y ddimeiwerth o ddynes yn tafodi ei ffordd drwy'r pentref, a'r cawr o ddyn yn ei hercian hi ar wib o'i blaen. Cyn gynted ag y clywai'r llais dipyn yn nes o'i ôl, dyna Jim yn codi ei ben yn sydyn ac yn dechrau mynd am ei fywyd: gwnâi ichwi feddwl am ryw geiliog mawr yn dianc o flaen cyw iâr.

"Ydi, mae Jim yn un go beth'ma, Meri Ifans. Ond mae 'i galon o'n y lle iawn, wyddoch chi." "Dyna ydw' innau'n ddeud bob amsar. Mi wnaiff o rwbath i rywun, a 'does arno fo nag Ella ddim dima' i neb. . . Sut flas sy ar yr wy, John Davies?"

"Campus, Meri Ifans, campus wir."

"Mae nhw'n wyau neis . . Ond, wrth gwrs, 'fallai nad ydach chi ddim am werthu'r mangyl. Ma' gen Ella un bach, wyddoch chi, y dela' welsoch chi 'rioed, o siop Wmffra Lloyd, ond 'dydi'r rheini ddim yn manglio fel y rhai mawr hen-ffasiwn. Dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag. 'Faint sy arnoch chi isio amdano fo, John Davies?"

Torrodd llais o'r gegin fach cyn imi orfod chwilio am ateb . . . "Hylo! 'Oes 'na bobol yma?"

"Dowch i mewn, Leusa Morgan."

"Dim ond dŵad i weld sut 'rydach chi heddiw . . . O, hylo, Meri Ifans! . . . A rhywun yn sôn eich bod chi am werthu r petha . Finna'n deud wrth Now neithiwr, 'Siawns i gael mangyl, Now,' medda' fi. Ac 'ron i'n meddwl . . ."

"Wedi'i werthu," ebe Meri Ifans.

"Diar annwl! Tewch, dachi!"

"Ydi. Ella'r ferch 'cw wedi'i brynu fo."

"O? Ro'n i'n meddwl bod mangyl gan Ella. 'Ddaru hi ddim prynu un yn siop . . .?"

"Do, ac un bach del ydi o hefyd."

"I be' mae hi isio dau fangyl, Meri Ifans?"

"Os medar hi fforddio dau fangyl . . 'Ga'i dorri chwanag o fara-'menyn i chi, John Davies?"

"Dim diolch. 'Rydw'i wedi gneud yn gampus, Meri Ifans."

"Mi ddo' i mewn eto," ebe Leusa Morgan, "i gael gweld be' sy gynnoch chi yma. Yr hen dresal 'na faswn i'n licio. 'Ydi hi'n debyg o fod yn ddrud iawn, John Davies?"

"Ydi," ebe Meri Ifans. "Mae 'na ryw ddyn o G'narfon wedi cynnig deugian punt amdani hi."

"Diar annwl! Tewch â deud! Deugian punt!" Ac yna syrthiodd ei llygaid ar yr harmoniym. "Mi liciwn i weld Susan, yr hogan 'cw, yn chwara' piano ne' rwbath. 'Ydi'r harmonia 'ma ar werth, John Davies?"

"Mae o'n 'i rhoi hi i'r capal," meddai Meri Ifans ar unwaith.

"'Rargian fawr! 'I rhoi hi? . . . Yr hen gadair-siglo, ynte? Diar annwl, fel y byddai'ch mam druan yn 'i pholisho hi! 'Ydi honna wedi'i gwerthu, John Davies?"

"Ydi, neithiwr," ebe Meri Ifans cyn imi gael cyfle i agor fy ngheg.

"O? I bwy, deudwch?"

"'Panad arall, John Davies?"

"Wel diolch, Meri Ifans, 'Panad hefo smôc."

Nid oedd arnaf eisiau'r gwpanaid, ond gwyddwn y buasai Meri Ifans yn falch o'r cyfle i'w thywallt yn lle ateb cwestiwn Leusa Morgan. . . . .

"Neithiwr ddwytha' yr oedd Susan 'cw'n deud y liciai hi gael gwely matras yn lle gwely plu. 'Dydach chi ddim wedi gwerthu'r gwlâu eto, John Davies?"

"Wedi mynd bob un," ebe Meri Ifans fel bwled.

"Diar annwl! Wel, mi ddo' i mewn eto, pan fydd gen' i fwy o amsar," ebe Leusa Morgan. "Ne' mi fydd Susan ar Ô1 yn y Cownti Sgŵl. Da boch chi 'rŵan."

Teimlwn fod Jane Roberts yn rhoi rhyw bwyslais mawr ar "Cownti Sgŵl "wrth fynd tua'r drws, rhyw bwyslais a awgrymai fod honno ganddi, Meri Evans neu beidio.

Cliriodd Meri Ifans y bwrdd heb edrych arnaf. Yr oedd ar gychwyn allan i ysgwyd y lliain cyn cymryd sylw o'r wên ar fy wyneb.

"'Dewch chi byth i'r nefoedd," meddwn.

"Tyt! Mi fuasa' honna'n cymryd y dresal a'r harmonia a'r gwlâu a'r mangyl a'r cwbwl i gyd, ond 'welach chi ddim dima' goch o hyn i'ch bedd. Harmonia, wir! 'Tasa' hi'n talu dim ond yr hyn sy arni hi i'r hen Wmffra Lloyd druan, a fynta' mor wael!"

Daeth llais eto o'r gegin fach.

"Ydi 'mam yma, John Davies?"

"Ydi, Ella, Dowch i mewn."

"Jim wedi aros gartra o'r chwarel heddiw, ddim hannar da hefo'i 'stumog, ac wedi gweld Ned, gwas Tŷ Popty, wrth stabal Morus Becar, a Ned yn deud . . ."

"Cymar dy wynt, Ella," ebe'i mam.

"Ned yn deud y daw o i roi llaw hefo'r mangyl. Pryd cân' nhw ddŵad, John Davies?"

"Pryd y mynnoch chi, Ella. A chyda llaw, diolch am yr wya'."

"Twt! . . . Mi reda' i i nôl Jim 'rŵan."

Ac i ffwrdd â hi fel gwiwer fach.

"Gwrandwch, John Davies," ebe Meri Ifans. "Nid fel 'na mae gwerthu petha'. Rhaid i chi setlo ar y pris i ddechra', ac wedyn peidio â gadal dim i fynd o'r tŷ heb i chi gael arian amdano fo. 'Faint ydi'r mangyl?"

"'Sgin i ddim syniad. Coron?"

"Pymthag swllt o leiaf. Dyma i chi bymthag swllt. Mi geith Ella setlo hefo mi eto . . . Tyd i mewn, Jim."

Daeth Jim i mewn, a thu ôl iddo Ned, gwas Tŷ Popty, neu 'Ned Stabal' fel y gelwid ef gan bawb. Hyn, y mae'n debyg, am mai cario bara allan hefo car a cheffyl oedd y rhan bwysicaf o'i waith. Yr oedd su iddo fod yn "jockey" yn rhywle rywdro, ond ni chlywais i mo Ned ei hun yn sôn am ddyddiau felly yn ei hanes. Y mae'n debyg mai ei gorff bychan a'i goesau ceimion a'i drowsus pen-glin a roes fod i'r su. Neu efallai i Jim neu rywun arall o gwmni'r Red Lion ei alw'n "jockey "o ran hwyl ryw noson.

"Tyd i mewn, Ned," ebe Jim. "Dŵad i nôl rhyw fangyl ne' rwbath, John Davies."

"Mangyl," ebe Ned.

"Yn y cwt yn y cefn y mae o, Jim,"meddwn innau. "Ond prin y medar dau ohonoch chi fynd â fo."

"Tyt! Mi garia Ned o ar 'i gefn, John Davies."

"Ar 'y nghefn, Jim," ebe Ned, gan roi tro sydyn ar ei ben yn werthfawrogiad o ffraethineb ei gyfaill.

"Mae 'na olwynion dano fo,"meddwn innau, "ond unwaith yr ewch chi i'r lôn, mae arna' i ofn mai tipyn o gamp fydd 'i wthio fo, hogia'."

"Diawl, mi gei roi'r gasag wrth 'i ben o, Ned," meddai Jim.

"Y gasag wrth 'i ben o," ebe Ned.

"Tyd yn dy flaen, was," ebe Jim wrth glywed llais Ella rywle yn y cefn. "Tyd i yrru'r Irish Mail."

"Gyrru'r Irish Mail," ebe Ned, a'i ben yn rhoi tro sydyn eto.

Euthum innau i ateb cnoc ar ddrws y ffrynt. Llythyr oddi wrth F'ewythr Dic o'r Sowth yn egluro'n fwy manwl na'r teligram pam na allai ddod i angladd ei chwaer. Llythyr digalon iawn. Y mae'n gaeth hefo cric-cymalau ers misoedd, ac ef a'i ddau fab allan o waith ers pedair blynedd bellach. "Piti imi adael y chwarel o gwbl," medd y llythyr. "Meddwl gwneud fy ffortiwn, wel'di, ac erbyn hyn y mae'r lle yma wedi mynd i'm gwaed i. Ond heddiw, cefais bwl ofnadwy o hiraeth, ac mi griais fel plentyn, fachgen. Digwydd cofio fel y byddai Elin druan yn prynu samon imi ar y slei ers talwm, pan oeddwn i'n hogyn gartref. 'Roedd fy mam yn gynddeiriog yn erbyn unrhyw beth allan o dun, wel'di. Diar, fel y mae'r byd wedi newid! Mae Howel (y bachgen hynaf) wedi troi'n Gommunist rhonc, a heb fynd yn agos i gapel o fath yn y byd. Ac mae Ifan wedi priodi Saesnes, fel y gwyddost ti, ac yn gwrthod siarad gair o Gymraeg hefo'r ferch na'r bachgen.

"Ydi, mae'r byd yn newid, John bach, ond nid er gwell.

Mae sôn eu bod nhw am agor rhyw waith arfau yn y cylch yma, gwaith i dros dair mil. Wel, fe fydd hi'n dda gweld Howel ac Ifan yn ennill eu tamaid eto, arfau neu beidio. Ond yr wyf i'n rhy hen i gael gwaith, a rhaid imi fodloni ar fy mhensiwn a'm cric-cymalau bellach. Mi hoffwn i gael un olwg arall ar yr hen Wyddfa o Ben y Ffridd, fachgen, a thro i'r chwarel i fyny i Bonc yr Efail, a phnawn o bysgota hyd lannau Afon Lwyd . . ."

Rhoddais y llythyr yn fy mhoced a brysiais i'r cefn. Yno yr oedd yr olygfa ryfeddaf-y mangyl ar y llwybr y tu allan i'r ddôr, fel rhyw anifail mawr, ystyfnig; Ella'n siarad pymtheg y dwsin ac yn ceisio egluro rhywbeth yr oedd Jim yn rhy ddwl i'w ddeall; Jim yn chwys diferol yn pwyso'n ddiymadferth yn erbyn y wal; a Ned fel pe'n trio argyhoeddi Bess, y gaseg, fod cael ei bachu wrth fangyl yn fraint na chafodd caseg na cheffyl mohoni erioed o'r blaen.

Deellais oddi wrth Meri Ifans iddynt wthio'r mangyl yn o rwydd allan o'r cwt, ac ar hyd llechi esmwyth llwybr yr ardd. Pan oeddynt yng nghyffiniau'r ddôr, "Ffwl sbîd ahed, was,"gwaeddodd Jim, er mwyn brysio dros y dam caregog ar fin y lôn gefn. Ond nogio'n sydyn a wnaeth y mangyl a herio holl fustachu a rhegfeydd y gyrwyr. O'r diwedd, gwaeddodd Ella fod yr olwyn flaen wedi torri'n ddwy, gan chwanegu, y mae'n debyg, rywbeth am ffordd wyllt rhai pobl o wneud pethau. Oedd, yr oedd yr olwyn yn ddwy, ac nid rhyfedd bod y mangyl fel ceffyl pren, yn codi ymlaen ar big yr hanner olwyn ennyd, ac yna'n siglo'n ôl i'r pig arall. Wedi hir ymlafnio a thuchan a chwysu, "Dos i nôl y gasag, Ned,"oedd gorchymyn Jim.

Bachwyd y gaseg wrth y mangyl, ac wedi i Bess dyllu cryn dipyn ar y ffordd, cychwynnodd yr Orymdaith yn araf. Dilynais innau hi cyn belled â chefn tŷ Ella, ac yno, gwelodd pawb ar unwaith fod profedigaethau eto'n ôl. Nid âi'r gaseg trwy'r ddôr, a sut yn y byd yr oedd cael y mangyl ar hyd llwybr yr ardd? Wrth imi droi'n ôl i'r tŷ, clywn Ella'n gweiddi rhywbeth am "blocyn dan 'i ben o," a Ned yn sôn am "ddarnau o beipan, 'r hen Jim." Gwgu ar y mangyl yr oedd "yr hen Jim" a phoeri sug baco bob tro y gostyngai ei aeliau. Ymddangosai i mi fel pe bai wedi troi'n dipyn o athronydd ac yn ceisio darganfod lle mangyl yn arfaeth pethau.

Trois i mewn i'r cwt wrth ddychwelyd i'r tŷ. 'Roedd hi'n rhyfedd gweld y lle heb yr hen fangyl mawr yn erbyn y mur. Fel y mwynhawn i ei droi i'm mam pan oeddwn i'n hogyn! Cyfrif deg wrth droi ag un llaw, a rhoi hwb anarferol i'r degfed tro cyn cydio yn yr handyl â'r llaw arall. A phan ddeuai arwyddion blino arnaf, dyna 'mam yn cymryd at y troi a minnau at ddal y gynfas neu'r lliain. Dychrynais hi ganwaith wrth y gorchwyl hwnnw trwy ddal fy modiau ar wyneb y lliain a chuddio fy mysedd oddi tano. Yna, pan ddeuai fy llaw yn agos i'r rholbren, gwnawn ystumiau fel pe bawn mewn poenau arteithiol, a chau fy nyrnau yn slei o dan y lliain. Peri poen i eraill yw un o bleserau mwyaf plentyn.

Yn y tŷ, penderfynais fynd drwy'r llyfrau yn y cwpwrdd cornel. Ond nid âi'r mangyl o'm meddwl. Cofiais y frawddeg a glywid yn aml pan gâi rhywun ei ladd yn y chwarel-"Druan o'i wraig o! Ond mae ganddi hi fangyl, ond oes?" Neu, os nad oedd ganddi hi un, "Gobeithio y byddan' nhw'n hel iddi hi gael mangyl, y gryduras fach."

Dyna sut y prynwyd y mangyl hwn y mae Jim a Ned wrthi'n stryffaglio wrtho yn y lôn gefn. Chwarelwr oedd fy nhaid, tad fy mam, chwarelwr a thipyn o bregethwr cynorthwyol ar y Sul. Yr oedd mor huawdl yn y pulpud nes i'r sôn am ei allu fynd trwy'r sir, ac er ei fod dros ddeugain oed, cymhellwyd ef o'r diwedd i roi'r gorau i'r chwarel a chymryd ei alw i'r weinidogaeth. Ond yn ei wythnos olaf yn y chwarel, syrthiodd darn o'r graig ar ei gefn a'i ladd. 'Roedd Testament Groeg bychan ym mhoced ei gôt. Mae hwnnw gennyf o hyd, ac ôl bysedd fy nhaid ar bron bob dalen: rhaid imi gofio mynd â'r hen Destament bach hefo mi i'r llety.

Rhyw ddeg oed oedd fy mam y pryd hwnnw, a'i brawd, F'ewythr Dic, yn ddim ond pedwar. Buasai fy nhaid yn ŵr hynod ddarbodus, ond yn y dyddiau hynny, cyn bod Undeb nac isrif, yr oedd cael y ddau pen-llinyn ynghyd yn dipyn o gamp. Cafwyd 'cynhebrwng mawr' wrth gwrs, ac yr oedd Allt Lwyd, lle trigai fy nain, yn ddu gan bobl y diwrnod hwnnw. Eisteddodd fy nain a'i dau blentyn wrth fwrdd bach yn y parlwr ag ar ei ganol gadach sidan mawr, gwyn. Yn ôl arferiad yr ardal, cerddodd y dyrfa i mewn fesul un ac un a rhoi chwech neu swllt ar y cadach sidan. Do, fe gliriwyd holl dreuliau'r angladd felly, ac yr oedd dwybunt yn sbâr.

Clywais, droeon, gan fy mam hanes y noson honno. Wedi i'r ffrindiau a'r dieithriaid i gyd ymadael, eisteddodd fy nain a'm mam wrth ffenestr fach y gegin gefn a syllu'n hir draw i'r mynydd a'r chwarel. Gwasgai fy nain y Testament Groeg bach yn ei dwylo, a'i llygaid pell fel pe'n chwilio am Y Bonc Uchaf lle gweithiasai fy nhaid yn y chwarel. "'Wn i ddim be' wnawn ni, wel'di," meddai o'r diwedd, "ond 'dawn ni ddim ar y plwy' pe bai raid inni lwgu, Elin." Cododd fy mam i ateb cnoc ar ddrws y ffrynt . . . "Go lew, wir, thanciw. 'Ga' i ddŵad i mewn?" ebe llais main, braidd yn wichlyd, a daeth gwên a deigryn i lygaid fy nain.

Edward Jones - 'Ned Pwyswr' yn y chwarel, a 'Ned Go Lew' ar dafodau anystyriol yr ardal a oedd wrth y drws. Collasai Edward Jones ei fraich dde mewn damwain yn Nhwll Dwndwr, un o dyllau mwyaf y chwarel, rai blynyddoedd cyn hynny. Cafodd waith wedyn yng ngwaelod y chwarel i bwyso'r wagenni o rwbel ar eu ffordd i Domen y Llyn. Efallai mai ei anffawd ei hun a wnaeth Edward yn rhyw fath o noddwr answyddogol yn yr ardal. Pan ddygai damwain neu afiechyd eu trallod i deulu tlawd, dyna Edward Jones yn tynnu ei lyfr bach glas o'i boced ac yn mynd o ddrws i ddrws drwy'r pentref. Ni bu neb erioed mor gynnil â'i eiriau. Cnoc ar y drws, ac yna, cyn i neb gael cyfle i'w gyfarch, "Go lew, wir, thanciw. 'Ga' i ddŵad i mewn?" Ac yr oedd croeso iddo ymh'le bynnag yr elai, oherwydd gwyddai pawb fod gwir angen ar rywun cyn yr ymgymerai Edward Jones â'r gorchwyl o gasglu arian iddynt. Eisteddai ar gongl y bwrdd ar unwaith, a'i bwt o fraich ar ddalen agored y llyfr glas. Ysgrifennai enw'r gŵr neu'r wraig yn llafurus, a blaen ei dafod allan yn anesmwyth rhwng ei ddannedd. Ac ef ei hun a benderfynai'r swm . . . "Tair ceiniog, William Davies." Neu "Chwe cheiniog, Jane Ifans, os medrwch chi 'i fforddio fo." Ac wedi cael yr arian, i ffwrdd ag ef heb wastraffu gair nac eiliad. Y mae'n sicr i Edward Jones wneud i'r ardal gynilo miliynau o eiriau ar ei deithiau casglu.

"Y pres sy'n sbâr," meddai wrth fy nain, gan roi cwdyn bychan iddi a hwnnw'n llawn o arian. "Mi ellwch ddisgwyl y dynion yma nos 'fory hefo mangyl. Mi a' i weld y cwt." Ac i ffwrdd ag ef i'r cefn i gael golwg ar y cwt a fyddai'n gartref i'r mangyl. Pan ddaeth yn ôl, fe geisiodd fy nain ddiolch iddo, er y gwyddai cyn dweud gair na wrandawai Edward Jones arni. "Twt, lol,"oedd ei ateb, ac yna ymaith ag ef.

Gwyliodd fy nain ef yn mynd yn gyflym i lawr yr ystryd, a'i fraich chwith yn siglo fel pendil wrth ei ochr. Gwelodd ef yn nodio ar hwn a'r llall ac yn cyflymu ei gamau yr un pryd, fel petai am awgrymu nad oedd ganddo amser i aros am sgwrs. Ond y noswaith ddilynol, daeth Edward Jones eto i dŷ fy nain fel rhyw fath o oruchwyliwr, a gofalai'r dynion a wthiai'r mangyl ufuddhau ar amrantiad i'w orchmynion cwta-gyda winc ar ei gilydd. "O'r gora' Edward . . . ""Ar unwaith, giaffar . . . ""Reit, Ned "-a theimlai'r gŵr bychan, unfraich, yn dipyn o ddyn yn eu plith.

Felly y daeth y mangyl i dŷ fy nain. Buan y gwyddai'r ardal fod y weddw yn golchi a manglio, a rhoddwyd iddi, i gadw'r blaidd i ffwrdd, waith pur reolaidd. Prin iawn oedd y ceiniogau a enillai trwy lafur mor galed, ond yr oeddynt yn ddigon i gadw'r teulu bach rhag angen. Ceiniog a dimai'r un am fanglio blancedi a llieiniau mawrion, ceiniog yr un am lieiniau bwrdd a phethau tebyg-oedd, yr oedd yn rhaid llafurio i ennill digon i dalu'r rhent a chael tamaid. Ond gyrrai brawd fy nhaid, hen lanc ar fferm ym Môn, ambell hanner coron iddi, a chyn bo hir, yr oedd fy mam yn dechrau gweini hefo Rees, Stiward y chwarel. Fel y soniodd Meri Ifans neithiwr, yr oedd hwnnw'n lle caled iawn, ac ni threuliodd fy mam flwyddyn mor anhapus yn ei bywyd, "er 'i fod o'n pregethu, "chwedl hithau wrthyf ganwaith. Tynnwyd hi oddi yno ar ddiwedd y flwyddyn er nad oedd ganddi le arall i fynd iddo, a galwodd fy nain yn nhŷ'r Stiward i roi'r araith hwyaf a roes yn ei bywyd. Gallai fforddio gwneud hynny, â'r chwarelwr a fu'n ŵr iddi ymhell o afael erlid unrhyw stiward.

Cafodd F'ewythr Dic ei gadw yn yr ysgol nes bod yn ddeuddeg oed cyn mynd i'r chwarel, a phrifiodd yn llanc cydnerth, cryf. Y mae'n wir i'm nain farw cyn cyrraedd ei hanner cant, ond rhyw dwymyn a'i lladdodd, meddai'r meddyg. Daliai fy mam mai twymyn gorweithio ydoedd, a hi a feddyliodd am yr adnod a dorrwyd ar garreg ei bedd — "Mi a ymdrechais ymdrech deg." Sylwais ar y garreg ddoe yn angladd fy mam — carreg las, fechan, ddinod, ac wrth ei hymyl golofn anferth a gododd ei deulu uwchben Rees y Stiward. Yn o agos hefyd y mae carreg fechan, ddinod, arall ac arni enw Edward Jones. Rhyfedd imi sylwi ar honno ddoe, a gweld yr adnod a naddwyd arni — "Gwyn eu byd y rhai trugarogion: canys hwy a gânt drugaredd." Celwyddau, medd rhywun, sydd ar gerrig beddau. 'Wn i ddim. Fe dorrwyd y gwir ar lech ddinod Edward Jones, beth bynnag. Ac ar fedd syml fy nain.

—————————————