O Law i Law/Pennod I - Loetran

← Cynnwys

O Law i Law gan T Rowland Hughes

Pennod II - Y Mangyl

I—LOETRAN

Fe aeth y tri o'r diwedd. Chwarae teg iddynt, am fod yn gyfeillgar a charedig yr oeddynt, rhyw loetran rhag fy ngadael fy hunan bach yn yr hen dŷ ar noson yr angladd. Aethai'r sgwrs yn o farw ers meitin, fel tân wedi llosgi allan ar waethaf holl ymdrechion yr hen Feri Ifans i bwnio ambell fflam o'r lludw. Er iddi fod mor garedig tra bu fy mam yn wael ac wedyn cyn ac yn ystod yr angladd, hiraethwn am iddi hi a'i llais main, cwynfanllyd, fynd adref. Dim ond ambell ebychiad cras o waelod ei wddf a roddai Ifan Jones, gan godi'n araf yn awr ac eilwaith i boeri i gefn y grât. Eisteddai Dafydd Owen yn y gornel wrth y drws, yn ddistaw a llonydd ond pan droai ei ben, mor sydyn ag aderyn bach, fel pe i geisio gweld pob clep o wynt ar gornel y tŷ. Tyngech fod Dafydd Owen yn gweld y gwynt.

Hwy oedd y tri olaf o'r ymwelwyr a fu'n galw drwy'r gyda'r nos. Pam nad aent adref? Nid oedd arnaf ofn bod wrthyf fy hun. Ofn! A minnau'n ddyn yn tynnu at fy neugain!

Pan gyrhaeddodd y tri, bron gyda'i gilydd, yr oedd Glyn, fy mhartner yn y chwarel, yma.

"Dos di i dy wely, was. 'Rwyt ti'n edrach wedi blino,"meddai wrthyf pan euthum gydag ef i'r drws. Gwyddwn ei fod yn anelu'r geiriau atynt hwy, ymgais go drwsgl i ddweud wrthynt am beidio ag aros. Mynnais i Glyn droi adref yn gynnar, tuag wyth, gan fod ganddo waith awr o gerdded i'r llechwedd yr ochr arall i'r llyn, a bwriadwn innau droi i'm gwely yn bur fuan wedyn. Ond aros ac aros a wnaethant, ac wedi rhyw awr o fân siarad, hiraethwn am iddynt fynd a'm gadael gyda'm hatgofion. Pam nad aent?

"Ydi, wir, mae hi am noson fawr,"meddai Dafydd Owen, gan godi coler ei gôt, ar gychwyn am y pumed tro. "Hm! Ydi . . . ydi," ebe Ifan Jones, gan godi eto i boeri i'r tân, rhyw godi a cherdded yn ei gwrcwd fel gŵr o hyd ar ei eistedd.

"Mae arnaf inna' ofn . . . Oes, wir,"meddai Meri Ifans. Bu distawrwydd hir, heb ddim ond ambell "Ia" neu "Hm" araf o wddf Ifan Jones.

"Mi ddo' i mewn yn y bora i gynnau siwin o dân a gneud tamaid o frecwast i chi, John Davies."

"Na, mi wna' i'r tro yn iawn, Meri Ifans."

"Na 'newch, wir . . . Rhaid imi gofio mynd â 'goriad y ffrynt hefo mi. Mi fydd hi'n fwy siriol i chi gael llygedyn o dân a phanad fach pan godwch chi."

Distawrwydd hir eto, ac yna Dafydd Owen yn cydio yn ei het galed oddi ar yr harmoniym. "Wel, bobol,"meddai. Ond ni symudodd neb, a suddodd Meri Ifans yn ôl i'w chadair, â'i dwy law ar ei gliniau.

"Diar mi, ond ydi hi'n chwith meddwl, Ifan Jones?"

"Ydi, wir."

"Ond fel yna mae hi, Meri Ifans,"ebe Dafydd Owen.

"Fel yna mae hi, wyddoch chi."

"'Roeddan ni yr un oed, wyddoch chi, Ifan Jones — Elin a finna'. Dim ond dau ddwrnod rhyngom ni — Elin ddwrnod o flaen Ffair Llan a finna' ddwrnod ar 'i hôl hi . . . Dechra' gweini hefo'n gilydd."

"Felly, wir, Meri Ifans! Ymh'le, deudwch?"

"Ond hefo'r hen Rees y Stiward, debyg iawn. Hen le calad oedd o hefyd."

"I fyny yn 'Holly Bank' acw, ynte?"

"Ia, ond 'Penybryn' yr amsar honno. Ymlafnio—a 'doedd Elin a fìnna' ond gennod bach—ymlafnio am y nesa' peth i ddim, Ifan Jones. A fynta'n ben-stiward yn y chwaral ac yn cael arian mawr. Dim ond cael rhedag adra unwaith yr wsnos i de, a mynd i'r capal nos Sul. Gorfod sgwrio hen loria' mawr a golchi cynfasa' a chwiltia' - berwi dŵr a'i gario fo i ryw hen dwb yn y cefn. 'Rargian, mi fydda' i'n 'i gweld hi'n braf ar y gennod 'ma heddiw. 'Doedd gynnom ni ddim amsar i ddim byd ond sgwrio a golchi a thrwsio bob munud. A'r cwbwl am hannar-coron yr wsnos, Ifan Jones. Dim ond dau fis fûm i yno, ond fe 'rosod Elin druan am flwyddyn . . . 'Gymwch chi lymaid o rywbath cyn mynd i'ch gwely, John Davies?"

Ysgydwais fy mhen, ac wrth weld Ifan Jones fel pe'n tynnu ei goesau ato, chwiliais am frawddeg i'w gychwyn adref.

"Wel, Ifan Jones, 'does gen' i ond ..."

"Mae'r hen Rees yn 'i fedd ers deugain mlynadd bellach, Meri Ifans. Hen fôi duwiol dros ben, ond un cas gynddeiriog yn y chwaral."

"'Fydda' fo ddim yn pregethu weithia' deudwch, Ifan Jones?"Hyn oddi wrth Dafydd Owen, a'i lygaid, wrth iddo gael ei big i mewn i'r sgwrs, fel llygaid dryw bach. "Byddai, neno'r Tad, bron bob Sul yn rhywla. Ond 'doedd o fawr o bregethwr. Darllan 'i dipyn pregath y bydda' fo, a darllan ar wib wyllt."

"Fo â'i drowsus pen-glin a'i legins melyn!"ebe Meri Ifans. "'Wyddoch chi fod yn rhaid i mi neu Elin druan fynd at yr hen Janie Rees am lwyaid o de bob pnawn cyn cael gneud 'panad fach? Mynd â'r tebot ati hi, a hithau'n rhoi pinsiad o de ynddo fo. A phinsiad oedd o hefyd! . . . 'Ydach chi'n siŵr na chymwch chi ddim llymaid i'w yfad, John Davies?" "Dim, diolch i chi, Meri Ifans. Mi fydda' i'n mynd i'r gwely cyn bo hir."

Gobeithiwn y gwnâi hynny iddynt gychwyn adref.

"Wel, arnoch chi mae'r bai, John Davies."

"Ia'n Tad," oddi wrth Dafydd Owen.

"Ia, wir . . . Diar, fel mae amsar yn mynd!"

Syllodd Ifan Jones i'r simdde fel petai'n gweld y blynyddoedd yn diflannu yn y mwg. Teimlwn braidd yn ddig wrtho, ond wrth edrych ar ei wyneb mawr, cadarn, gwyddwn nad oedd neb caredicach yn y byd. Yr oedd yn tynnu ymlaen mewn dyddiau erbyn hyn, er y daliai i fynd i'r chwarel bob dydd, hindda neu ddrycin. Oedd, yr oedd yn siŵr o fod dros ei ddeg a thrigain, er mai prin y tybiech hynny wrth edrych ar ei gnwd o wallt brith, cyrliog, neu ar groen ei wyneb a oedd o hyd fel croen afal. Eto, yr oedd wedi torri cryn lawer yn ddiweddar, a'r ysgwyddau cyd-nerth wedi crymu tipyn. Gwelwn y gwythiennau'n las ar gefn ei law, a'r croen fel papur tenau, gloyw, wedi i chwi ei wasgu yn eich dwrn. 'Roedd ei lygaid hefyd yn bŵl a dyfrllyd ac yn gwneud imi feddwl am lygaid brithyll newydd ei ddal. Oedd, yr oedd hyd yn oed Ifan Jones yn mynd yn hen.

Cofiwn fel yr awn, yn hogyn, i gyfarfod fy nhad o'r chwarel, er mwyn cael cario'i dun-bwyd a bwyta brechdan-fêl a fyddai ar ôl yn y tun. Teimlwn yn ddyn i gyd yn ceisio brasgamu rhwng fy nhad ac Ifan Jones, oherwydd yr oedd y ddau yn gweithio yn yr un bonc ac yn cerdded adref hefo'i gilydd bron bob nos. Sôn am rywbeth yn perthyn i'r capel y byddai'r ddau gan amlaf, ond weithiau, fe grwydrai sgwrs Ifan Jones ato'i hun yn was-ffarm ym Môn cyn iddo feddwl am ei chynnig hi yn ardal y chwareli. 'Ifan Môn' y gelwid ef yn y chwarel, ac fel ' Ifan Môn ' y soniai fy nhad amdano wrth fy mam bob amser. Yr oedd yn gawr o ddyn, a theimlwn yn fychan iawn wrth geisio cydgerdded ag ef ar y ffordd o'r chwarel. Ond nid oedd arnaf ei ofn ar yr adegau hynny; chwarelwr oedd, yn ei ddillad geirwon, llychlyd – chwarelwr a ffrind fy nhad. Ac fel chwarelwr y siaradai - "Wel, Robat, rhaid inni gael trowsus melfared i'r hogyn 'ma cyn bo hir. On' rhaid, John bach?" "Rhaid," meddwn innau, gan daro'r tun-bwyd o dan fy mraich a gwthio fy mawd i gesail fy ngwasgod. Ond go anodd oedd ei sgwario hi a'ch coesau chwi 'n rhy fyrion i gamu allan fel y bydd pob chwarelwr wedi'r caniad.

Rhywfodd, nid yr un Ifan Jones oedd hwnnw a gadwai drefn ar ddosbarth ohonom yn yr Ysgol Sul. Yr oedd arnaf ei ofn bob prynhawn Sul, er y galwai fi'n "John bach" bob amser wrth ofyn imi ddarllen adnod neu ateb cwestiwn. Ein cadw ni'n dawel oedd ei fryd a'i ddyletswydd, ac yn wir, yr oeddym ni fel llygod i gyd pan ddigwyddai Ifan Jones wgu ar un ohonom. Gafael yn eich clust a'i phinsio oedd ei ffordd ef o'ch cosbi, ond pur anaml y byddai'n rhaid iddo wneud hynny, gan fod ei edrychiad yn ddigon. Dywedasai'r Arolygydd un diwrnod mai gan Ifan Jones yr oedd y dosbarth tawelaf yn yr holl ysgol, a gwnâi ymdrech arbennig wedyn i ladd pob siarad a phob chwerthin. Dafydd Preis, 'Defi Barbwr', oedd y mwyaf siaradus yn ein plith, ac âi ef adref bob prynhawn Sul a'i glust cyn goched â thrwyn ei dad ..." Tyd ti i eistadd i'r fan yma ataf fi, y cnonyn bach. 'Faint o weithia' . . .? Hy, mae hwn 'run fath â'i dad yn union. Mi ro' iti gardia' sigaréts! Dyro nhw i mi . . . A'r lleill . . . A'r lleill eto . . . 'Oes gen' ti chwanag? Tyn bocedi'r trowsus 'na allan." A dyna ddwylo Dafydd Preis yn gwasgaru'r tryblith rhyfeddaf ar y sedd ..." Hy, i be' mae isio marblis ar y Sul? . . . A lle cefaist ti'r matsis 'ma? . . . Pwti, ai e? . . . 'Wyddost ti fod y watch 'na yn werth arian os medar rhywun ond y Bod Mawr 'i thrwsio hi? Yn dy drowsus pob-dydd y mae petha' fel hyn i fod. Darllan yr adnod 'na eto cyn imi roi'r pwti 'ma i lawr dy gorn gwddw di . . . "Ac a bysedd Ifan Jones ar waelod ei glust, darllenai Defi druan mor rhugl ag y gallai.

Bodlonai Ifan Môn, gan amlaf, ar ofyn inni ddarllen adnodau ac yna ateb cwestiynau ar ystyr geiriau. Ond weithiau, adroddai stori wrthym, ac nid oedd yn rhaid iddo binsio clust neb wedyn. Oherwydd yr oedd ganddo ddawn anarferol i ddweud stori, a chyffroai drwyddo wrth ei dweud. Stori o'r Beibl fyddai hi, wrth gwrs, ond lliwiai Ifan Jones bob digwyddiad â'i ddychymyg ei hun. Mab rhyw ffarm fawr ym Môn oedd y Mab Afradlon, ac mewn tref debyg iawn i Lerpwl y gwasgarodd ei dda. Pan euthum i Lerpwl am dro, flynyddoedd wedi dyddiau'r Ysgol Sul, y sylweddolais i hynny, ac y mai'n rhaid imi gyfaddef bod y darlun a dynasai Ifan Môn yn un byw iawn. Ymhen blynyddoedd wedyn, hefyd, y deuthum ar draws castell a chei a maes Philipi yn nhref Caernarfon: os cofiaf yn iawn, i fyny wrth Bont Seiont y bedyddiwyd Lydia, ac i'w thŷ hi, rywle i lawr wrth y cei, yr aeth Paul a Thimotheus i aros, nes i'r "ddynas-deud-ffortiwn" honno achosi cynnwrf yn y lle.

Clywn y gwynt yn taro ar gornel y tŷ ac yn ysgwyd yr hen ddôr yn y cefn. Taflodd Dafydd Owen olwg cas i'r cyfeiriad, fel petai'r gwynt yn rhyw gi mawr a adawodd ef y tu allan ac y teimlai'n gyfrifol amdano.

"Duwcs, mae hi'n sgowlio heno," meddai.

"Yr hen blancedi'n cael 'u hysgwyd, Dafydd."

"He! Ia, Ifan Jones."

Ffraethineb yr oedd gan Ifan Môn hawlfraint arno ers blynyddoedd oedd hwnnw am y blancedi, rhyw chwedl go niwlog am nifer o gewri'n hongian blancedi anferth uwchben y cwm o'r Foel i'r Clogwyn. Ac aethai "blancedi Ifan Môn "yn rhyw fath o ddihareb yn yr ardal wrth sôn am y gwynt. Ond, yn anffodus, nid dychymyg Ifan Jones a roes anfarwoldeb lleol i'r syniad, ond Sylw rhyw hen frawd go feddw a ysgubwyd gan y blancedi i mewn i siop Preis y Barbwr un noswaith arw — "Ewch i nôl Ifan Môn, bobol. Mae'r blydi lein wedi torri heno!"

"'Ydi o wedi deud wrthach chi, Ifan Jones?" ebe Meri Ifans.

"Deud be', deudwch?"

"Be' mae o am 'neud hefo'r petha', debyg iawn."

"Do. Ac mae o'n gneud yn gall."

"Dyna on inna'n ddeud. 'Does dim fel gwerthu o law i law. Os gnewch chi ocsiwn, mi gewch chi bob math o hen Iddewon a phetha' felly yn eich gneud chi dan eich trwyn. Ond os gwerthwch chi o law i law, 'rydach chi'n o saff — ond i chi beidio gollwng dim heb weld lliw yr arian."

"Ydach," ebe Dafydd Owen, "ac yn gwbod i b'le mae'r petha'n mynd. Mae hynny'n beth mawr, cofiwch chi."

"Ydi, wir. Ac mae 'ma rai petha' da iawn. "Taflodd Meri Ifans olwg craff dros ddodrefn y gegin cyn chwanegu, "'Licia' Elin druan ddim gweld yr hen dresal dderw 'na'n cael cam. Fi bia'r siawns cynta' ar honna, ynte John Davies?"

"Debyg iawn, Meri Ifans."

Pe gwyddwn y gallai'r tri ohonynt ei chario, buaswn yn ddigon parod i roi'r dresal dderw iddynt y munud hwnnw er mwyn cael gwared â hwy. Yr oeddwn wedi blino.

"Ydi," ebe Ifan Jones, "y mae hi'n un nobyl dros ben. Gwell na honno brynais i yng Nghaernarfon ers talwm."

"Cael eich gneud, Ifan Jones?" Rhoes Dafydd Owen ei het galed yn ôl ar yr harmoniym.

"Cael fy ngneud? Mi faswn i'n meddwl, wir! Mi rois i ugian punt i'r hen fôi hwnnw yn Stryd y Cei. ' Deg punt ar law, dim un ddima' arall,' meddwn i wrtho fo. Fe gâi o gan punt yn Llundain, medda' fo, ond 'roedd o am 'i chadw hi yng Nghymru ac yn yr hen sir, os medrai o. Mi gerddis i allan o'r siop, ond fe wnaeth y ferch 'cw imi fynd yn f' ôl yno. 'Roedd o bron â chrio wrth gymryd yr ugian punt, ond 'roedd yn rhaid 'i chadw hi yn yr hen sir. Mi ges inna' lorri Huw Saer i'w chario hi adra. 'Cymer ofal ohoni hi, Huw,' medda' fi, pan oeddan ni'n 'i chario hi i mewn i'r tŷ, 'achos mae hi'n hen iawn ac yn werth can punt yn Llundain.' Dyna Huw yn 'i rhoi hi i lawr ar lwybyr yr ardd. Ar 'i beth mawr o, os oedd hon yn hen, 'roedd ynta', Huw Saer, wedi'i gladdu ers can mlynedd."

"Imitesion, Ifan Jones?"

"Ia, Dafydd Owen. Mi alwais i i weld y bôi yng Nghaernarfon y Sadwrn wedyn, a Huw Saer hefo mi. 'Roedd o bron â chrio pan ddeudodd Huw wrtho fo nad oedd 'na ddim gwerth chweugien o dderw yn 'i focs sebon o, chwedl Huw. 'Roedd o am roi'r gyfraith ar ryw ddyn o Bwllheli oedd wedi gwerthu'r dresal iddo fo. Ond 'chlywais i ddim iddo fo 'neud hynny."

"Dyna bobol sy'n yr hen fyd 'ma, yntê, mewn difrif! Wel, gyfeillion annwl . . ." Cydiodd Dafydd Owen unwaith eto yn ei het, a chododd o'i gadair.

"Wel, Dafydd Owen, 'does gen' i ond . . ."

"Be' 'newch chi hefo'r harmonia 'na, John Davies?"

"'Wn i ddim, wir, Meri Ifans. 'Does gen' i ddim rhyw lawer o ddileit yn y peth, fel y gwyddoch chi." "Sylvia Jane, hogan Dic Steil, oedd yn gofyn imi ofyn i chi."

"'Fedar yr hogan ganu'r peth, deudwch?" gofynnodd Dafydd Owen.

"'Wn i ddim, wir. 'Roedd ganddyn' nhw biano fawr yno nes i Dic fethu talu'r rhent a gorfod 'i gwerthu hi. Mi glywis i na chafodd o fawr amdani hi, chwaith. Cwyno 'roedd Sylvia Jane fod y parlwr ffrynt yn wag iawn hebddi hi, a meddwl y basa' harmonia 'run fath â hon . . ." "'Roeddwn i'n rhyw feddwl, Meri Ifans, y liciwn i roi'r hen harmoniym i'r capal. Mi wnâi'r tro yn y festri." "Yn gampus, 'machgan i," ebe Ifan Jones. "Ac mi fasem ni'n ddiolchgar iawn amdani hi, yn ddiolchgar iawn. Mae'r hen gapal 'na mor oer yn y gaea' fel hyn, a 'does dim ond yr organ yn ein cadw ni rhag mynd i'r festri ar noson waith. 'Roeddwn i bron à rhynnu yn y seiat neithiwr, oeddwn, wir . . . Wel, bobol, mae'n rhaid imi 'i throi hi. Bora 'fory ddaw, Dafydd Owen!"

"Ia, Ifan Jones . . . ia, wir."

Maent i gyd wedi mynd o'r diwedd. Dyma'r tro cyntaf imi fod fy hunan bach yn yr hen dŷ, ac y mae arnaf i ofn. Nid ofn yr unigrwydd a'r gwacter, ond ofn y mân atgofion sy'n gyrru ias drwy fy nghefn. Dyna'r hen ganhwyllbren yna, y ganhwyllbren y byddai fy mam yn ei gosod yn barod imi bob nos. Nid ar y bwrdd y dylai hi fod, ond ar y pentan yn barod i'w goleuo o'r tân. Ac fe ddylai un fatsen fod yn pwyntio allan o'r blwch, rhag ofn y bydd eisiau golau yn y nos. Ni ddylai'r gwêr fod yn drwch ym môn y gannwyll chwaith, na'r llwch na'r darnau o fatsis llosgedig orwedd yng nghwpan y ganhwyllbren. Rhaid imi gadw'r hen ganhwyllbren yna; oes, y mae'n rhaid imi gadw honna.

Wel, y mae'n well i minnau "'i throi hi," chwedl Ifan Môn. Y mae'n bur debyg y daw rhai pobl yma'n o gynnar yfory i drio prynu pethau. Beth ydyw hi heddiw? Dydd Mercher, wrth gwrs. Rhwng yfory a dydd Gwener a bore Sadwrn, ini ddylwn wacáu'r hen dŷ i gyd. Wedyn, nos Sadwrn, i'm 'lodgings', a bore Llun, yn ôl i'r chwarel. Bydd yn o ryfedd gweld y pethau yma'n mynd o un i un. Ond beth arall a wnaf i?

—————————————