O Law i Law/Pennod V - Bwrdd y Gegin

O Law i Law

gan T Rowland Hughes

V—BWRDD Y GEGIN

Wel, dyna fore Gwener heibio, a diolch i'r nefoedd am hynny. Yr oedd y lle yma fel ffair drwy ran olaf y bore, a minnau fel gŵr a godasai stondin yn ei chanol. Teimlwn yn bur euog wrth brisio a gwerthu'r peth hwn a'r peth arall. Nid hawdd yw prisio pethau sydd uwchlaw pob gwerth, yn ddarnau byw o atgofion. Deuai rhyw ysfa trosof i glirio pawb o'r tŷ, fel y taflodd Crist y newidwyr arian allan o'r deml. Ond beth arall a wnaf i hefo'r dodrefn yma ond eu gwerthu? Pe medrwn, awn â hwy i gyd hefo mi, ond nid oes le i fawr ddim yn fy llety, a ffolineb fyddai imi gadw'r tŷ yma yn fy nwylo i warchod tipyn o ddodrefn. Ac yn enwedig gan fod tai yn dechrau mynd yn brin yn yr ardal, a'r rhenti, o'r herwydd, yn o uchel. Na, nid oes dim arall i'w wneud er mor anodd ydyw gollwng fy ngafael ar lawer dodrefnyn. Teimlwn i'r byw gynnau pan afaelodd Leusa Morgan, gwraig Now Cychod, mewn clustog a wnïwyd gan fy mam, a'i dal i fyny am ennyd cyn troi ei thrwyn a'i thaflu'n ôl yn ddiseremoni ar un o gadeiriau'r parlwr. Ydyw, y mae hi'n anodd gweld y pethau'n mynd o un i un. Ai dychmygu yr oeddwn pan feddyliais imi ganfod rhith o gerydd yn llygaid Meri Ifans pan werthais i'r gadair-siglo? Ia, y mae'n debyg.

Yn yr hen gadair-siglo yr eisteddai fy mam gyda'r nos, cyn ac ar ôl swper, i wnïo neu drwsio neu weu, gan ei siglo ei hun yn araf a thaflu ambell air tawel i mewn i'r sgwrs. Rhywfodd, ni feddyliai fy nhad na minnau am eistedd yn y gadair honno; cadair fy mam ac nid neb arall oedd hi, er na chofiaf iddi ei hawlio erioed. Os digwyddwn i fod allan yn o hwyr, ynddi hi yr arhosai amdanaf, gan ryw hanner cysgu uwchben ei gweu, a'i chlust yn effro i bob sŵn o gyfeiriad lôn a dôr y cefn.

Unwaith yn unig, am a wn i, y syrthiodd i gysgu. Aethai'r hen Enoc Jones y Post ar goll ers dyddiau, a thaerai rhai iddynt ei weld â'i wyneb tua'r mynydd. Ymunais innau â'r fintai a aeth i chwilio amdano. Daliwyd ni gan y nos a'r niwl ar ochr y Foel, ac yno y buom, yng nghysgod craig fawr, am rai oriau. Pan gyrhaeddais adref, sleifiais yn ddistaw bach drwy'r ddôr a thrwy ddrws y cefn, a gwelwn, wrth gyrraedd y gegin, fod fy mam yn cysgu yn y gadair- siglo a'r hosan a drwsiai wedi llithro i'r llawr. Deffroes yn sydyn.

"Ond wyt ti'n hen ffŵl gwirion!" meddai'n wyllt. "'Dwyt ti ddim hannar call. 'Oes na ddim byd yn dy ben di, dywed?"

Edrychais braidd yn syn arni, a gwenodd hithau.

"Diolch dy fod ti'n iawn, John bach. 'Ron i'n breuddwydio dy fod ti wedi syrthio tros ryw glogwyn mawr ar y Foel 'na, wel'di. Ac Enoc Jones yn dawnsio ac yn gwneud campau uwch dy ben di. Fel 'tasa'r hen Enoc druan yn medru gwneud unrhyw gampau a fynta'n methu symud bron hefo'r cric-cymala'! 'Ddaethoch chi o hyd iddo fo?"

"Naddo, wir, 'mam."

"'Oes raid i chi fynd i grwydro'r hen Foel 'na nos 'fory eto?"

"Oes, os na ddaw o i'r golwg cyn hynny."

Ond ni bu raid dringo i'r mynydd y noson wedyn, oherwydd fe gafwyd y postfeistr druan mewn pwll go ddwfn yn Afon Lwyd y bore trannoeth. Yr oedd y pwll hwnnw hanner milltir i fyny'r afon, a synnai pawb i'r hen frawd fagu digon o nerth i grwydro mor bell, yn arbennig gan i Ddoctor Andrew dyngu na allai Enoc lusgo'i gric-cymalau gam y tu allan i'r pentref. Buasai ef a'r Doctor yn dadlau ac yn ffraeo am flynyddoedd meithion, ac awgrymai rhai iddo'i lusgo'i hun cyn belled gan amau y byddai Andrew, yn ei ffordd bendant ef, yn haeru nad oedd ganddo nerth i hynny.

"Diolch dy fod ti'n iawn, John bach, " meddai fy mam drachefn â dagrau yn ei llygaid. A gwyddwn mai ei phryder amdanaf a roesai fod i'r geiriau gwyllt funud ynghynt.

Ella a wnaeth damaid o ginio imi heddiw. Aethai ei mam i edrych am ryw gyfnither iddi yr ochr draw i'r llyn, ond rhoes siars i Ella, cyn cychwyn am y bws, i ofalu gwneud cinio a the imi.

"'Ddaru 'mam sôn wrthach chi, John Davies? " meddai hi pan oedd ar ganol gosod y bwrdd.

"Sôn am be', Ella?"

"Am y bwrdd 'ma."

"Naddo, wir. 'Ydach chi isio bwrdd?"

"Ydw', yr hen labwst mawr iddo fo!"

"Y?"

"Mi fydda' i'n meddwl weithia' nad ydi o ddim llawn llathan, John Davies. Bydda', wir."

"Pwy?

"Y Jim acw. 'Fuo 'na neb mwy di-ben erioed."

"O?"

"'Wyddoch chi be' wnaeth y cradur neithiwr?"

"Be', Ella?"

"Mynd ati i drwsio rhyw hen watch, os gwelwch chi'n dda, yn lle mynd i'w wely i godi yn y bora. A mi- fuo'n rhaid i Wil, wrth gwrs, gael aros ar 'i draed hefo fo—i helpu'i dad, medda' fo. Mi es i i'r gegin fach i lanhau'r sgidia', ac yn sydyn, dyma fi'n clŵad clec dros bob man. A dyma fi'n rhedag ar unwaith i'r gegin. 'Be' oedd y glec 'na, Jim? ' medda' fì. 'Clec? Pa glec?' medda' fynta', yn edrach mor ddiniwad â babi. Ond mi wyddwn i fod rhwbath wedi digwydd, oherwydd 'roedd Wil yn cymryd arno gau carrai 'i esgid. Mi es i'n ôl i'r gegin fach, ond mi rois fy mhen yn slei rownd y drws, a dyna lle'r oedd y ddau yn trio codi ystyllan y bwrdd a gwthio'r ddau bren oedd yn 'i dal hi yn ôl i'w lle."

"Be' oedd wedi digwydd, Ella?"

"Y cradur mawr dwl! Wedi eistadd ar ochor y bwrdd, os gwelwch chi'n dda, a'r ystyllan wedi rhoi o dano fo. Y wing, ydach chi'n dallt. 'Mi trwsia' i o iti nos 'fory pan ddo' i adra o'r chwaral, 'r hen gariad,' medda' fo. 'Trwsio, wir!' medda' finna'. 'Beth am y ddwy ffenast 'na sy ddim yn agor, y feis yn gollwng drwy'r dydd, y ddôr na fedar neb mo'i chau hi, y dŵr sy'n dŵad i mewn i'r llofft gefn ac i'r cwt-ieir?' 'Thrwsiodd o ddim byd 'rioed, John Davies, dim ond malu petha'. Ac mae'r gegin acw'n edrach yn rhyfadd hefo dim ond tri-chwartar bwrdd ynddi hi. Y ffwlpyn iddo fo! Rhoi 'i hen ben-ôl mawr ar le mor wantan! Ymh'le yr oedd synnwyr y dyn, meddach chi?"

Cydymdeimlais ag Ella yn ei phrofedigaeth, a dweud bod croeso iddi gael y bwrdd ond iddi ei adael yma tan yfory.

Pan aeth hi i'r gegin fach i olchi'r llestri ar ôl cinio, syllais yn hir ar y bwrdd ag atgofion yn ffrydio i'm meddwl. Y bwrdd yw brenin y gegin, onid e? "Gosod y bwrdd," "clirio'r llestri o'r bwrdd," "gwneud lle ar y bwrdd" i rywbeth neu'i gilydd, "rhoi'r lamp ar y bwrdd "gyda'r nos — y mae darlun cynnes, agos-atoch, ym mhob brawddeg. A chofiwn fel y taflwn olwg ar y bwrdd wrth ddod i mewn i'r tŷ bob amser. Y llestri gwynion arno, a'm mam yn gosod lle i dri — dyna ddydd cyffredin, diddigwydd; y llestri gleision a lle wedi ei osod i bump neu chwech—a dyna edrych ymlaen am groesawu dieithriaid. Llyfr y siop neu'r llyfr rhent ar ei gongl, a gwyddwn fod fy mam ar gychwyn allan. Y lamp yn cael ei symud o'r bwrdd i'r harmoniym cyn ac ar ôl swper nos Lun, a dyna wybod bod fy mam am smwddio am awr neu ddwy. Prynhawn Sul, cyn yr Ysgol, fy nhad yn casglu dau neu dri o esboniadau i'r bwrdd; yna, nos Sul, dim ond hanner y bwrdd yn cael ei osod i swper, a'm tad yn cymryd meddiant o'r hanner arall ar gyfer y blwch o dderw du a "llyfr cownts" y capel. Diwrnod "cynhebrwng mawr" F'ewythr Huw, cadach mawr sidan ar ganol y bwrdd ac ugeiniau o bobl, un ar ôl un, yn taro chwech neu swllt arno, yn gymorth parod tuag at dreuliau'r angladd. Oes, y mae myrdd o atgofion yn cronni o amgylch yr hen fwrdd.

Gynnau, codais y lliain i edrych a oedd y marciau arno o hyd. Gwenais wrth weld ôl fy nghyllell gyntaf ar fin y bwrdd, y gyllell fawr honno a yrrodd F'ewythr Dic imi o'r Sowth un Nadolig. "'Wn i ddim be' oedd Dic isio gyrru hen beth peryglus fel 'na i'r hogyn" oedd geiriau fy mam wrth fy nhad, gan ryw hanner bygwth cymryd y gyllell oddi arnaf. Cyn gynted ag y troes hi a'm tad eu cefnau, chwiliais am rywbeth i drio min y gyllell arno, ond ni welwn ddim, ac yr oedd hi'n ormod o drafferth mynd allan i'r cefn am ddarn o bren neu bwt o gangen. Dyma godi'r lliain yn ddistaw bach a gyrru'r llafn i mewn i fin y bwrdd. Ia, yr un lliain sydd ar y bwrdd heddiw, un pinc ac arno batrwm o flodau cochion; ond pe troech ef, gwelech fod yr ochr arall yn goch a'r blodau'n binc. Bydd yn rhaid imi ddygymod à lliain arall yn fy llety, y mae'n debyg, a gwaith go anodd fydd hynny. Ond na, mi af â hwn hefo mi, a bydd y blodau fel wynebau hen gyfeillion yn nieithrwch fy ystafell. Rhyfedd fel y mae peth mor farw â lliain bwrdd yn gyforiog o fywyd yn eich profiad chwi. Cofiaf fy mam yn ei olchi ambell dro, ac am ddiwrnod neu ddau, edrychai'r gegin i gyd yn noeth a dieithr a digysur. Af, mi af â'r hen liain hefo mi.

Y mae'r marciau eraill hefyd ar y bwrdd o hyd, ôl hoelion a phedolau fy esgidiau pan oeddwn i'n hogyn-ysgol. Cofiaf fy mam yn dod i mewn i'r gegin yn sydyn, ac yn meddwl fy mod yn dechrau colli arnaf fy hun wrth fy ngweld yn trio dawnsio ar ben y bwrdd. Tynaswn y lliain pinc, wrth gwrs, a'i roi o'r neilltu pan aethai fy mam allan, ond dychwelasai hi braidd yn annisgwyl a'm cael yn dilyn, yn fy esgidiau hoelion-mawr, gyfarwyddiadau Joe Hopkins.

Pa le y mae'r hen Joe Hopkins bellach, tybed? Yn ei fedd ers llawer dydd, y mae'n bur sicr. Yr oedd yn tynnu at ei hanner cant yr amser hwnnw, bum mlynedd ar hugain yn ôl, a phrin y cyrhaeddai un y bu ei fywyd mor grwydrol ac mor ansicr oedran teg. Yn wir, ymddangosai yn o hen pan adwaenwn i ef.

Hogyn ar gyrraedd fy neuddeg oed oeddwn i pan ddaeth Joe Hopkins i'r pentref yn actor hefo Ted Winter and Winter's Grand Repertory Company. Pam y talodd Winter a'i griw ymweliad ag ardal mor Gymreig â Llanarfon, ni wn, ond cawsant dderbyniad gwresog ar y cychwyn, a thyrrai'r bobl i'r Neuadd i weld mwrdwr ar ôl mwrdwr ar y llwyfan. Dyn ifanc tal, tenau, oedd Winter, ac ef a gymerai ran yr arwr bob tro, a'i briod, y "Winter" arall ar yr hysbysiadau, yn actio'i gariad neu ei wraig fel y byddai gofyn y ddrama. Y dyhiryn bob gafael oedd Joe Hopkins: ef a edrychai dan ei aeliau ym mhob drama ac a gerddai fel petai newydd ddwyn y casgliad mewn Cyfarfod Diolchgarwch. Ac ef, druan, ar ddiwedd pob chwarae, a gâi fwled neu gleddyf drwy ei galon ac a welid yn honcian yn feddw ar draws y llwyfan cyn syrthio fel sach i'r llawr. Mawr oedd rhyddhad y gynulleidfa pan roddai Joe Hopkins ei chwythad olaf wedi ei holl gynllwynio ffiaidd a'i driciau llechwraidd drwy'r gyda'r nos. A mawr hefyd oedd rhyddhad Joe, ac yntau.'n gwybod bod drws y Red Lion heb ei gau.

Coliar o Dde Cymru oedd Joe, ond gadawsai'r lofa, yn gymharol ifanc, i fynd yn ganwr ar lwyfannau rhai o'r music halls yn Llundain. Ond go brin oedd yr arian a ddygasai'r llais tenor cyfoethog i'w logell, a cheisiodd ennill gwell tamaid—a thorri ei syched — trwy droi'n dipyn o actor yn ogystal â chanwr. Ond fel yr heneiddiai, ychydig o waith—ac o ddiod—a gâi Joe, a dechreuodd feddwl am ei throi hi'n ól i'r Cwm ac i'r lofa, er y gwyddai ei fod, bellach, yn rhy dew ac yn rhy feddal i dorri glo a gwthio dram.

Cyfarfu â Winter mewn rhyw dafarn un noson, a chytunodd, uwch peint neu ddau o'r cwrw gorau, i ymuno â'i gwmni a theithio gyda hwy y bore trannoeth i Ogledd Lloegr. Daeth gyda hwy i Lanarfon yn fuan wedyn, ond yr oedd hi'n amlwg, hyd yn oed i bobl y pentref, na fyddai Joe gyda hwy yn hir iawn. Yfai braidd ormod i blesio Winter, a mynnai daflu geiriau fel "myn" a "gel" a "boy bach" i mewn i'w iaith ar y llwyfan. Hyd yn oed pan actiai Arglwydd Rhywbeth-neu'i-gilydd, ni allai Joe ymgadw rhag "Daro, mun "neu "Wel, diawch ariôd "ar ddechrau brawddeg go gynhyrfus.

Bu rhyw bythefnos o garu a herio a chynllwynio yn Saesneg yn ddigon i'r ardal, ac âi'r Neuadd yn wacach, wacach, o noson i noson ar waethaf ymdrechion huawdl Jacob-y-Gloch i ailennyn y brwdfrydedd cyntaf. Tua diwedd y drydedd wythnos, gwaeddai Jacob rywbeth am Grand Farewell Performance, ac aeth Winter a'i actorion ymaith — gan anghofìo talu am fenthyg y Neuadd. Ond gadawsant Joe Hopkins ar eu holau, yn belican unig a sychedig ar ganol yr ysgwâr wrth Siop y Gongl. Yno, yn ôl pob golwg, y treuliai ei ddyddiau, yn troi ei lygaid mawrion i fyny ac i lawr y Stryd Fawr fel un ag awdurdod plismon ganddo.

Gan Joe Hopkins yr oedd y llygaid mwyaf a welais i erioed. Yr oeddynt mor fawr nes gwneud i chwi dybio y gwnâi un ohonynt y tro i bob diben ymarferol. Ar y llwyfan ac ar y stryd troai hwy 'n araf ac urddasol, nes gwneud i ni, blant yr ysgol, gredu bod rhyw rym rhyfedd ac ofnadwy yn y llygaid hynny. Pe safech wrth ei ymyl, gwelech nad oedd fawr ddim bywyd na dyfnder yn y llygaid; yr oeddech fel pe'n edrych ar ddwy bêl o wydr lliwiedig. Ond o bellter, aent â'ch sylw ar unwaith, gan ennyn eich diddordeb yn y dyn tew pioedd hwynt. A gwelech, wrth agosáu ato, farciau gleision y gwaith glo ar ei dalcen ac ar ei drwyn mawr, coch.

Cwmni Joe bob amser oedd ei gi, Sam. Os oedd y meistr yn dew, tenau iawn oedd y ci, ond yr oedd ganddo yntau bâr o lygaid mawr, syn. Annoeth fyddai i chwi holi'n rhy fanwl am linach Sam; mwngrel o'r mwngrelod ydoedd — "anything from Maerdy to Porth, mun," chwedl Joe pan holid ef yn ei gylch. Nid âi Joe i unman heb Sam — ac nid âi Sam i unman heb Joe. Eisteddai yn swrth a diymadferth wrth ochr ei feistr ar yr ysgwâr gerllaw Siop y Gongl, a throai yntau ei lygaid mawr i fyny ac i lawr y stryd bob tro y gwnâi ei feistr hynny, a chyda'r un drem araf ac awdurdodol. Rhyw gymysgedd o gi defaid a milgi ydoedd Sam: dyna, beth bynnag, a gyhoeddai nodweddion amlycaf ei gorff taeog. Wyneb a phen ei defaid a oedd ganddo, ac i'r un traddodiad y perthynai ei gynffon hir a blewog; ond corff a choesau milgi a oedd rhwng y pen a'r gynffon, er i ddiogi a diffyg ymarfer a bwyta'n o ddiddethol ei amddifadu o'i linellau mwyaf lluniaidd. Dilynai ei feistr yn selog at far y Red Lion, a chyn gynted ag y cyrhaeddai yno, gwlychai ei wefusau â'i dafod i awgrymu bod arno yntau syched. Gofalai Joe roddi i Sam y fraint o lawcio rhyw chwarter modfedd o ddiod ar waelod pob gwydryn a yfai ef, ond yn rhyfedd iawn, troi ei drwyn a wnâi Sam oddi wrth wydryn unrhyw un ond Joe. A phan anghofiai'r meistr neilltuo'r chwarter modfedd ar waelod gwydryn, deuai ebychiad dirmygus o gyfeiriad y ci, a throai ei lygaid mawr yn edliwiol tuag at y gwydryn gwag. Ond pur anaml y digwyddai hynny, gan mai disychedu Sam oedd prif ddiben ymweliad Joe â'r Red Lion, meddai ef: gresyn o beth oedd ei orfodi ef, ddirwestwr selog, i yfed gwydraid aml a rheolaidd er mwyn cyrraedd y gwaddod a fwriadodd Rhagluniaeth i Sam.

Ar un o'i ymweliadau anfynych â'i frawd yn y De y daeth Joe o hyd i Sam—neu y daeth Sam, yn hytrach, o hyd i Joe. Digwyddodd Joe, a gawsai beint neu ddau er mwyn ei iechyd, anwylo'r ci a'i ddenu gydag ef i'r dafarn nesaf; yno prynodd swper o fara a chaws iddo, ac yr oedd hi'n amlwg fod y truan bron â llwgu. Talodd Joe am gyfran o'r bara a chaws eilwaith; talodd hefyd am hanner peint o gwrw i'r creadur anffodus. A throes Joe tua thŷ ei frawd yn llawen, gan deimlo iddo wneud ei ddyletswydd tuag at ddyn — ef ei hun — ac anifail — Sam. Sylweddolodd cyn bo hir fod Sani wrth ei sodlau, a gofynnodd iddo, yn dawel a charedig, fynd adref, os gwelai'n dda. Ond dal i ddilyn a wnâi Sam, a dechreuodd Joe chwilio am reg neu ddwy i'w erlid ymaith. Cododd Sam ei lygaid mawr edliwiol i wyneb y gŵr bonheddig a dalasai am fara a chaws iddo; ond os na fedrai, meddai Joe wrtho'i hun, ennill meistrolaeth ar fymryn o gi, pa siawns a oedd ganddo yn erbyn y byd mawr a godasai ei ddyrnau i'w erlid ef, Joe Hopkins, ers blynyddoedd bellach? Damo, yr oedd yn rhaid iddo ddangos ei nerth; dyna fu ei wendid ef erioed—rhy garedig, rhy garedig o lawer, rhy fwyn a thyner a thosturiol. Pobl galed a digydwybod a oedd yn dod ymlaen yn yr hen fyd yma; a dyna fe, Joe Hopkins, yn ddigon o ffŵl i dalu am swper — na, diawch ariôd, dau swper — i ryw hen gi fel hyn. Troes Joe yn sydyn a chynnig cic ffyrnig i'r ci — cic, pe buasai'n llwyddiannus, a godasai Sam i blith y sêr. Ond taerech, o'i weld yn hofran yn yr awyr am ennyd, mai rhoi cic iddo ef ei hun a wnaethai Joe, a phan ddisgynnodd yn swp ar y palmant, daeth Sam ato i gydymdeimlo ag ef. Chwiliodd Joe wedyn am gerrig i'w taflu at y ei, a chan fod un neu ddwy ohonynt yn beryglus o agos ato, dilynodd Sam o hirbell. A'r bore trannoeth, pan gododd Joe i gychwyn am y trên, sleifiodd Sam i mewn i'r gegin i holi sut noson a gawsai a sut hwyl a oedd arno wedi'r gyfeddach y noson gynt. A phan glybu Joe ei chwaer-yng-nghyfraith yn gofidio bod y ci mor amddifad a dibreswyl wedi colli ei feistr, rhyw hen feddwyn o brynwr carpiau ac esgyrn hyd y Cwm, clymodd gortyn wrth ei goler a'i arwain gydag ef i'r orsaf.

Bu Joe a Sam yn rhyw sefyllian ar yr ysgwâr neu wrth far y Red Lion am bythefnos gyfan, a Joe yn edrych yn fwy tlodaidd a di-raen o ddydd i ddydd. Yna, ar ddiwedd yr ail wythnos, cyhoeddodd hysbysiad mawr ym mhob siop yn yr ardal fod Joe Hopkins and Co. yn agor LIVING PICTURES yn y Neuadd y nos Lun ganlynol. Sam, y mae'n bur debyg, oedd yr "and Co." Wrth gymell gŵr y Red Lion i roddi iddo beint neu ddau ar gownt, haerai Joe y byddai, yn fuan iawn, yn dangos ei haelioni a'i gyfoeth trwy ddisychedu pob enaid byw yn y pentref.

Y Sul a fu, a'r nos Lun a ddaeth. Rhoes Joe sylltyn i ryw fachgen am dderbyn y chwechau wrth y drws, a safai yntau gerllaw yn gwenu a moes-ymgrymu i bawb o unrhyw bwys. Cawsai goler-big o rywle a bwa bach du, hynod daclus; a disglair iawn oedd y gadwyn loyw ar draws ei wasgod, er bod amheuaeth fawr yn yr ardal a oedd oriawr ynghlwm wrth y gadwyn honno. Yna, ryw ychydig wedi saith, dringodd Joe yn araf ac urddasol i'r llwyfan ac estyn ei law i fyny i gyfeiriad y weiren a oedd yn hongian o'r lamp nwy uwchben. Wedi cyhoeddi enw'r darlun gwych, mawreddog, aruthrol, rhyfeddol etc., cyntaf, rhoes ei fys yn y fodrwy ar waelod y weiren a thynnu i ddiffodd y golau yn araf, araf. Yna camodd mor urddasol ag y gallai yn y tywyllwch i lawr o'r llwyfan ac ar hyd y llwybr drwy ganol y neuadd at y peiriant a safai ymhlith y seddau cefn. Dyna ysgwâr o olau ar y llen, ac yn fuan wedyn, griw o bobl hynod frysiog ac ysbonclyd yn gweu trwy'i gilydd. A throai Joe handl y peiriant nes ei fod yn chwys diferol.

Rhyfedd oedd ystranciau'r bobl frysiog ambell dro. Deuent i'r llen â'u traed i fyny, efallai, a chymerai Joe arno mai tynnu coes y gynulleidfa yr oedd. Dro arall, rhuthrai'r cowboys ar geffylau yn wysg eu cefnau ar draws y gynfas wen, ac uchel fyddai anogaeth y seddau blaen. Torrai'r ffilm yn bur aml, a rhuthrai'r bachgen a oedd wrth y drws i dynnu'r weiren arall a hongiai o'r lamp nwy, tra ceisiai Joe lynu'r ddau ben toredig wrth ei gilydd. Beth bynnag fyddai'r olygfa — dan do neu yn yr awyr agored — llifai'r 'glaw' i lawr tros y llen, a chwistrellai i fyny o'r gwaelod hefyd yn llif dibaid. Byr ac afrwydd oedd pob llun, ond deffroai newydd-deb y peth chwilfrydedd a syndod mawr. Onid oedd y bobl frysiog hyn yn byw ac yn symud? Ac yn ein mysg ni, blant yr ysgol, daeth y cowboy, George Anderson, a'r ferch hardd, Florence Turner, a'r hen forwr digrif, John Bunny, a'r ei hynod, "Jean", yn gymeriadau agos ac annwyl iawn. Beiem Joe Hopldns yn llym, wrth gwrs, os torrai'r ffilm pan fyddai Anderson yn carlamu ar gefn ei geffyl i achub ei gariad o grafangau'r dyhirod. Uchel y lleisiem anogaeth i Anderson; uwch y gwaeddem "Bw!" ar Joe pan dorrai'r ffilm.

Denodd y peiriant a'r darluniau lond y lle o bobl i'r Neuadd bob nos am wythnos gyfan, a breuddwydiai Joe Hopkins freuddwydion melys am ei fywyd newydd yng nghanol yr esmwythderau a'r danteithion a ddygai cyfoeth iddo. A damo, ar ôl yr holl driciau a chwaraesai Ffawd ag ef, oni haeddai ef gysur a digonedd? Talodd am beint bob un i'w gyfeillion diddan yn y Red Lion, ac addawodd, wrth wylio Sam yn llyfu gwaelod ei chweched gwydryn, y codai ysbyty a neuadd newydd a phrom wrth lan y llyn a myrdd o bethau eraill yn yr ardal. Edrychodd derbynwyr y peint arno gydag edmygedd syn a dwys, a dywedai pob un ohonynt wrth ei gilydd—ond yng nghlyw Joe — nad oedd neb yn y pentref yn deilwng i ddatod carrai ei esgidiau. Ac uwch yr ail beint a roes iddynt, aethant gam ymhellach a haeru nad oedd neb yn y sir yn deilwng o'r fraint honno. Aeth Joe yn rhy feddw — ac yn rhy dlawd — i roddi iddynt drydydd peint a'r cyfle i wneud y "sir" yn "Gymru gyfan", ond enillodd Wil Feddw y gymwynas honno trwy ddadlau'n groyw mai dyfais Joe ei hun oedd y peiriant a daflai'r darluniau byw ar y llen. Ni chymerodd Joe ran yn y ddadl, dim ond awgrymu'n gynnil i ba ochr y gwyrai ef trwy dalu am beint arall i Wil.

Ond tua chanol yr ail wythnos, dechreuodd breuddwydion Joe am gyfoeth a braster bylu. Hanner gwag oedd y Neuadd, ac aeth pethau o ddrwg i waeth erbyn diwedd yr wythnos. Beth gynllwyn a oedd yn bod ar y bobl? Oni wnâi ef ei orau glas iddynt? Beth a ddisgwylient am chwe cheiniog, a grot? Yr oedd hi'n wir y torrai'r ffilm yn bur aml a bod aros go hir rhwng pob llun; gwir hefyd y dangosai "Whitewashing the Sweep," yr unig lun a oedd ganddo beunydd wrth law, bron bob nos i lenwi rhyw fwlch neu'i gilydd. Ond diawch ariôd, onid oedd ef yn arloeswr ac yn anturiaethwr ym myd celfyddyd hollol newydd? Er hynny, crafodd Joe ei ben i geisio darganfod rhyw ffordd o ddenu'r dyrfa i'r Neuadd. Onid oedd Sam yn dechrau mynd braidd yn sychedig?

O'r llu o fechgynnos a dyrrai o amgylch Joe — gan obeithio cael mynediad rhad ac am ddim i'r Neuadd — myfì a Dic Ifans oedd y ddau ffefryn ganddo. Bachgen mawr llywaeth, babïaidd yr olwg, a chanddo dafod tew, oedd Dic, ond ar waethaf ei ymddangosiad swrth a phlentynnaidd, yr oedd yn gryf fel tarw, a gallai wasgu eich llaw nes peri i chwi wingo. Aem ni'r bechgyn â Dic o gwmpas iard yr ysgol i ysgwyd llaw yn gynnes â phob un a oedd yn dipyn o lanc. Galwodd Joe ni ato un diwrnod ar ôl yr ysgol a dweud bod arno eisiau ein cymorth. Eglurodd y bwriadai roddi bywyd ychwanegol yn y darluniau byw trwy greu, or tu ôl i'r llen, sŵn addas ar gyfer pob llun. Ac i ni, Dic Ifans a minnau, o holl blant y pentref, y cyflwynai'r fraint aruchel honno.

Criais am oriau gyda'r nos honno i geisio cymell fy mam i adael imi wasanaethu Joe Hopkins; ildiodd, o'r diwedd, pan welodd na fwytawn damaid o swper ac na chysgwn ddim nes cael caniatâd i fynd i'r Neuadd bob nos. A'r wythnos wedyn, dyna lle'r oeddwn i a Dic Ifans yn curo dau hanner cneuen goco wrth ei gilydd bob tro y carlamai cowboy neu Indiaid ar draws y llen, neu'n taro cansen ar glustog ledr bob tro y disgwylid ergyd o wn, neu'n taflu clamp o foncyff i gafn o ddẃr pan syrthiai rhywun i fôr neu afon. Taflem lestri i'r llawr, ymladdem â dau brocer i awgrymu twrf cleddyfau, agorem a chauem ddrysau 'n bur aml, cerddem neu rhedem yn drystfawr ar goed neu ar gerrig yn ô1 y gofyn, canem fel ceiliogod, cyfarthem fel cŵn — yn wir, yr oeddym fel dau fwnci ysgafndroed a swnllyd y tu ôl i'r llen. Dangosai Joe y lluniau inni ymlaen llaw, wrth gwrs, a gwnaem ninnau nodiadau swnyddol (os oes y fath air) arnynt. Ond ar waethaf pob nodiad, syrthiai'r gansen ar y glustog ledr neu'r blocyn i'r dŵr eiliadau yn rhy hwyr yn bur aml. A deuai "Rhy hwyr, Johnny." neu "Deffra, Dic." neu "'Roedd o'n gelain ers meitin, hogia'."yn uchel o blith y seddau blaen.

Nid ychwanegodd ein hymdrechion at nifer y gynulleidfa, a chrafodd Joe ei ben eilwaith. Ymgynghorodd hefyd â rhai o'i gyfeillion doeth yn y Red Lion, a'u barn unfrydol hwy oedd mai'r aros hir rhwng pob darlun ydoedd y gwendid mawr. Awgrymodd un neu ddau y dylai Joe ganu o'r llwyfan i lenwi'r bwlch, ond atebodd yntau fod edrych ar ôl y peiriant yn unig yn ddigon o waith i unrhyw fod meidrol. Cynigiodd Wil Feddw ddweud stori neu ddwy rhwng y darluniau, ond edrych i lawr eu trwynau i'w gwirod a wnâi pawb. Pan welodd un ohonynt yr her yn llygaid Wil, brysiodd i fynegi barn y cwmni nad oedd amheuaeth o gwbl, dim gronyn o amheuaeth, am athrylith Wil fel storïwr, ond nad oeddynt yn sicr, yn hollol sicr, fod chwaeth cynulleidfa mor afrywiog â honno a geid yn y Neuadd wedi cyrraedd safon mor uchel ag un y Red Lion. Trueni fyddai i ŵr galluog fel ef wastraffu ei ddoniau mewn lle anghymwys, taflu ei berlau o flaen moch, rhoi cyfle i broffwyd gael ei anwybyddu yn ei wlad ei hun, a . . ac felly mlaen. Ymdawelodd Wil ac ordro peint arall. Yna digwyddodd Ellis Ifans, Tyddyn Llus, daflu ei lygaid i gyfeiriad Sam, wedyn o Sam at Joe ac o Joe at Sam. Beth am ddysgu i Sam wneud triciau - eistedd i ymbil, cyfrif â'i bawen, neidio trwy gylch, cludo pethau yn ei geg, cerdded ar ei draed ôl? Fe gofiai ef am hen gi yn yr Hafod ers talm a fedrai ddal ffon ar flaen ei drwyn. Talodd Joe am beint i Ellis Ifans, a throes tua'i lety yn berffaith sicr mai Sam oedd ei gyfaill pennaf yn y byd.

Bu wrthi hyd berfeddion y nos yn ceisio gwneud Sam yn deilwng i ymddangos ar lwyfan, ond aeth i'w wely o'r diwedd yn argyhoeddedig mai gorweddian yn swrth, hel ei damaid o dŷ i dŷ, a llawcio diferyn o gwrw'r Red Lion oedd yr unig driciau yr enillai Sam lwyr feistrolaeth arnynt byth. A'r bore Llun canlynol, pan ddaeth Dic Ifans a minnau adref o'r ysgol am damaid o ginio, cyhoeddodd Joe wrthym fod ganddo anrhegion inni ac yr hoffai ein gweld amser te.

Hir fu'r ddwyawr tan ddiwedd y prynhawn. Aethom yn syth o'r ysgol i'r Neuadd, ac arweiniodd Joe Hopkins ni i'r ystafell fechan a oedd ganddo y tu ôl i'r llen. Ar y bwrdd, yn barod inni eu gwisgo, yr oedd dau bâr o esgidiau-dawnsio, gweddillion o'r dyddiau pan ganai ac y dawnsiai Joe hyd lwyfannau Llundain. Gwisgodd Joe un pâr a dechreuodd ddawnsio yn y lle clir rhwng y bwrdd a'r drws, a mawr oedd ein hedmygedd o sioncrwydd ei draed ac o sŵn y bedol fechan a glepiai o dan yr esgidiau. Wedi iddo eistedd a chael ei wynt ato, eglurodd ei fod am hyfforddi Dic a minnau yn y gelfyddyd a rhoddi inni'r anrhydedd o ddiddori'r gynulleidfa rhwng pob darlun. Buom yn y Neuadd bob gyda'r nos yn ystod yr wythnos honno, ac er bod yr esgidiau-dawnsio braidd yn fawr inni, llwyddodd ein traed chwim i ddenu'r glep o'r gwadnau'n bur fedrus, a rhwbiodd Joe e ddwylo ynghyd â boddhad mawr. Cyn diwedd yr wythnos symudodd fwrdd i ganol y llwyfan, ac uchel oedd ei glod a'i gymeradwyaeth wrth ein gwylio'n dawnsio arno. Oeddym, yr oeddym yn ddigon da i ymddangos o flaen unrhyw gynulleidfa, ac aeth Joe i'r Red Lion i ordro peint i bawb a ddigwyddai fod yno.

Yn ffodus i Dic a minnau — ac i enw da ein rhieni — ni bu galw am ein gwasanaeth fel dawnswyr proffesedig. Yr oeddym i gychwyn ar ein gyrfa gyhoeddus y nos Lun ganlynol, ond hysbysodd Joe ni gyda'r nos fod ei ffilmiau heb gyrraedd er iddo yrru tri theligram i'r dosbarthwyr yn Llundain. Cafodd lythyr swta drannoeth yn gofyn iddo dalu ei ddyledion yn gyntaf, a sylweddolodd Joe fod y byd yn cau ei ddyrnau yn ei erbyn unwaith eto ar ôl ei ymdrech deg fel arbrofwr ym myd celfyddyd. Damo, 'roedd ymhell o flaen ei oes, dyna'r drwg, 'roedd genhedlaeth neu ddwy o flaen ei oes.

Gwerthodd Joe ei beiriant a phopeth arall y gallai daro ei law arno er mwyn cael arian i droi'n ôl i'r Cwm at ei frawd. Ac ar ddiwedd yr wythnos honno, â bag brethyn yn un llaw a basged wellt fawr yn y llall, camodd yn urddasol o ddifater i r trên a i cludai i'r Sowth. Yr oedd y cerbyd yn wag, ond pan oedd y trên ar gychwyn neidiodd Doctor Andrew i mewn yn gwmni i Joe. Pan dynnodd y meddyg ei sylw at aroglau ei a ddeuai o rywle, anadlodd Joe fel un yn ffroeni holl gŵn y greadigaeth; ffroenodd drachefn a thrachefn yn hir a swnllyd, ond yr oedd ef yn berffaith sicr mai dychymyg y Doctor a greai'r aroglau. Pan ddaeth rhyw swnian a symud go annisgwyl o gyfeiriad y fasged wellt, rhoes y meddyg ei drwyn yn ei bapur newydd heb gymryd dim sylw o'r triciau hyn a chwaraeai ei ddychymyg ag ef. Ond sylwodd, wedi iddynt gyrraedd Caernarfon, y cariai Joe y fasged fel petai ei llond o wyau.

Ydyw, y mae ôl fy esgidiau hoelion-mawr ar wyneb yr hen fwrdd o hyd, o dan y lliain pinc. Ond nid oes arno ddim o ôl y nosweithiau ofnadwy hynny pan roddai'r meddyg neu'r nyrs y nodwydd ddur ym mraich fy mam. Dyna, am a wn i, yr atgof mwyaf poenus sydd gennyf am y bwrdd. Aethai fy mam i wneud jam yn y gegin fach un noson, ac wrth iddi wyro i bwnio'r tân digwyddodd gyffwrdd â'r sosban, a syrthiodd llif berwedig ar ei braich chwith. Yr oeddwn i allan ar y pryd, ond pan ddychwelais, gwelwn fod fy mam druan mewn poenau arteithiol. Daeth Doctor Andrew i'w gweld ar unwaith, ac am rai wythnosau wedyn galwai ef neu'r nyrs bob gyda'r nos. Cliriwn i a'm tad y bwrdd tua chwarter i saith, rhoi lliain glân ar ei gongl, gofalu am ddysglaid o ddŵr cynnes i wlychu a rhyddhau'r hen rwymau, cael y rhwymau newydd — fel rheol, cydau blawd wedi eu golchi a'u berwi'n wyn — a phowlen i ddal yr hen rai yn barod, ac yna estyn i'r bwrdd y gannwyll a'r nodwydd ddur. Cyn gynted ag y clywem gnoc ar ddrws y ffrynt, brysiai fy nhad i'w ateb, a phrysurwn innau i oleuo'r gannwyll er mwyn i'r meddyg gael diheintio'r nodwydd yn y fflam. Yna deuai ing tynnu'r rhwymau, a loes y nodwydd yn gollwng y drwg allan o bob chwysiglen.

Rhyw ddeunaw oed oeddwn i pan roed yr hen fwrdd i'r defnydd hwn. Y mae bachgen yn ddyn hynod eofn a chadarn yn ddeunaw oed, ac yn enwedig bachgen o chwarelwr wedi hen arfer, bellach, â hongian ar y rhaff i dyllu a saethu darnau go beryglus o'r graig. Yn ddeunaw oed, y mae her yn y llygaid a'r llais a'r ysgwyddau, ac nid oes yn y galon rith o ofn. Yn wir, y mae llefnyn o chwarelwr wrth ei fodd pan fo ar y rhaff ac ar glogwyn uchel a garw; nodia a chwifia'i law yn dalog ar bob henwr sy'n ymlwybro'n araf ymhell oddi tano. Felly, beth bynnag, y teimlwn i yn ddeunaw oed; ond pan alwai'r meddyg i drin braich fy mam, y mae'n rhaid imi gyfaddef fy mod fel babi.

Sleifiwn allan i'r cefn a phwyso ar y ddôr, gan geisio meddwl am bopeth ond yr hyn a âi ymlaen ar fwrdd y gegin. Dioddefai fy mam yn ddewr a thawel, ond dychmygwn i yn bur aml fy mod yn clywed cri a griddfan o'r tŷ. Pan glywn i ddrws y ffrynt yn clepian, brysiwn yn ôl i'r tŷ i gynorthwyo fy nhad i glirio'r bwrdd a pharatoi cwpanaid o de a thamaid o swper i'm mam.

Dyna lle byddai'r ddau ohonom fel dau was mewn gwesty yn 'dawnsio tendans', chwedl hithau, ar fy mam. Rhoem baned o de iddi yn gyntaf, ac yna ei gyrru i'r gwely tra paratoem ryw fath o swper iddi hi ac i ni ein hunain. Dau was go flêr ac afrwydd oeddym, y mae arnaf ofn, heb lawer o syniad am gelfyddyd cadw tŷ ac yn rhyw faglu ar draws ein gilydd yn ein heiddgarwch, ond teimlem fod ynom rinweddau aruchelaf pob arwr a phob sant wrth inni ferwi wyau neu olchi llestri. Fy nhad fyddai'r prif was, a phe barnech oddi wrth ei ymddygiad, taerech ei fod o leiaf yn gapten llong, a'r llong honno ar wib wyllt tua'r creigiau mewn ystorm. Taflai allan orchmynion pwysig a ffwdanus, a brysiwn innau, rhyw fath o fêt ar y llong ffigurol hon, i ufuddhau. Rhuthrai hefyd i waelod y grisiau bob hyn a hyn i ofyn cyngor neu wybodaeth gan fy mam. Rhywbeth yn debyg i hyn fyddai'r geiriau a ffrydiai o enau fy nhad — "Ydi'r dẁr yn berwi, John? Wel, rho'r wyau yn y sosban 'ta'. Gofala di 'rŵan; gofala. Paid â'u taflu nhw i mewn. Hwda, dyma iti lwy; rho di nhw fesul un yn hon. Reit . . . Ara' deg 'rŵan . . ara' deg . . . ara' deg. Dyna ti; i mewn â fo. 'Ydi o'n iawn? 'Ddaru, ti mo'i gracio fo? 'Wyt ti'n siŵr 'rŵan? Reit; dyma'r ail wy iti. Estyn y llwy 'na. Ara' deg eto, John, ara' deg. Paid â bod mor fyrbwyll, hogyn. Daria, dyna ti wedi'i dorri o, yr ydw' i'n siŵr. Aros am funud inni gael gweld. Na, mae o'n gyfa' ne' mi fuasa' wedi rhedag allan erbyn hyn, wel'di. 'Rŵan, y trydydd wy, yr wy bach brown hwnnw. Lle rhois i o, dywed? 'Roedd o ar y bwrdd 'ma funud yn ôl. 'Ydi o gen' ti? Wel, lle gynllwyn y gall o fod? 'Wyt ti'n siŵr na roist ti mono fo yn y sosban? Daria, dyma fo, fachgan, yn fy mhocad i. Dal y llwy i'w roi o yn y sosban. Reit. I mewn â fo. Ara' deg eto, John, ara' deg. Wel, dyna'r tri i mewn, fachgan. Aros di, 'faint ydi hi o'r gloch, dywed? Chwartar i wyth i'r funud. Cadw di dy lygaid ar y cloc 'rŵan . . . Pedwar munud, yntê, Elin? . . 'Ron i'n meddwl 'mod i'n iawn. Chwartar i wyth a phedwar munud, dyna . . dyna un munud ar ddeg i wyth. Rhaid inni ofalu 'u tynnu nhw un munud ar ddeg i wyth, John. Twt, be' mae'r merched 'ma yn gwneud cymaint o ffys am gadw tŷ, dywed. Aros di, 'roist ti ddŵr yn y tegell inni gael 'paned? Wel, na, mae o'n wag, fachgan. Llanwa fo, John; mi gadwa' i fy llygaid ar y cloc am funud . . 'Oes 'na ragor o halen yn y tŷ 'ma, Elin? Ymh'le? Wel, dyna le dwl i gadw halen. Lle mae'r pupur hefyd, Elin? Fy mrathu i? . . 'Dwn i ddim lle i roi fy llaw ar ddim yn fy nhŷ fy hun . . . Mae arna' i ofn bod y llefrith 'ma wedi suro, Elin. Y? Tun o gondense? Ymh'le? . . .Dos i nôl tun o gondense o'r silff ucha' yn y cwpwrdd dan grisia', John . . . Lle 'rwyt ti'n cadw'r peth agor tunia', Elin? Yn y drôr? Reit . . . Estyn y tun-opnar o'r drôr 'na imi, John. Na, agor di'r tun tra bydda' i yn torri tipyn o fara-'menyn. Mi gawn ni champion o swpar 'rŵan, wel'di. Tyd â phot jam hefo chdi pan fyddi di wedi gorffan agor y tun 'na. A thamaid o gaws hefyd. 'Rargian, 'ydi'r wyau 'na'n dal i ferwi gen' ti o hyd? A fìnna' wedi gofyn iti gadw dy lygaid ar y cloc. Un munud ar ddeg i wyth ddeudis i wrthat ti. Un munud ar ddeg i wyth, a dyma hi bron yn wyth bellach. Ond wyt ti yn un da i helpu dy dad? Estyn wy arall inni gael ei ferwi o i dy fam, a rho fo ar y tân tra bydda' i'n torri bara-'menyn go dena' iddi hi. Tyd, cyffra, John . . ."

Ac wedi'r holl ffwdan eisteddem i lawr, a hithau'n tynnu at naw o'r gloch, wrth fwrdd heb liain arno i fwyta dau wy fel bwled a bara-ymenyn fel gwadnau clocsiau, ac i yfed te â blas mwg yn gryf arno. Edrychai'r dorth druan fel petai byddin o ddynionach wedi cloddio ogof ynddi. Na, nid ydym ni'r chwarelwyr o fawr werth yn y tŷ, y mae arnaf ofn. Efallai mai ar y mamau a'r gwragedd y mae'r bai; pan gynigiwn helpu, ni chawn ond ein gyrru 'o'r ffordd' neu ein gorchymyn i 'beidio piltran.' Dyna a gawn i a'm tad, beth bynnag, bob amser gan fy mam.

Pe digwyddai rhyw ddieithryn alw yn y tŷ pan fyddai fy nhad wrthi'n paratoi'r swper ar un o'r nosweithiau hynny, credai iddo gyfarfod dyn siaradus a ffwdanus dros ben. Ni fyddai dim mwy anghywir na hynny. Dyn tawedog, yswil, myfyrgar, oedd ef, a'i drwyn mewn llyfr neu bapur newydd byth a hefyd. Dieithrwch y gwaith o lunio swper neu olchi llestri neu wneud gwely a'i gwnâi mor dafodrydd. Ac er y cymerai ef a minnau arnom ein bod yn mwynhau'r ymroddiad i waith tŷ, cofiaf mor falch oeddym o'r cyfìe i ymddiswyddo pan wellhaodd fy mam; yn wir, teimlem fel dau forwr yn croesawu'r llong-achub ar draeth rhyw ynys anial.

Go debyg, y mae'n bur sicr, fydd helyntion Jim a Wil uwchben yr hen fwrdd os digwydd i Ella gael pwl o afiechyd. Petai bwrdd yn medru chwerthin, fe chwarddai hwn yn ei ddyblau wrth glywed Jim — yn hanner-meddw, efallai — yn gosod swper ac yn rhoddi gwersi i Wil yn y gelfyddyd seml o gadw tŷ. Os clywaf ryw noson fod Ella'n wael, mi biciaf draw i edrych am Jim ac i'w weld ef a Wil yn arlwyo gwledd ar yr hen fwrdd.

—————————————