Oriau Gydag Enwogion/Thomas Carlyle
| ← William Cowper | Oriau Gydag Enwogion gan Robert David Rowland (Anthropos) |
John Bunyan |
THOMAS CARLYLE.
YN y Traethodydd am 1853, ysgrifenai Dr. Edwards, Bala, am y gŵr ydys wedi ei ddethol o fysg genedigion enwog mis Rhagfyr, fel y canlyn, "Cawr o ddyn yw Carlyle; a phan y mae yn cyfeirio ei amcan i wrthwynebu drwg moesol, y mae bron bob amser yn taraw yr hoel ar ei phen. Hyfrydwch gwirioneddol yw edrych arno, â'i bastynffon anferthol, yn curo i lawr ddelwau twyllodrus yr oes, ac yn eu malurio yn gyrbibion mân. Llwyddiant iddo i ddinoethi pob peth gau, pa un bynag ai gau fawredd ac awdurdod, ai gau dosturi a haelioni, ai gau wybodaeth a dysgeidiaeth, ai gau grefyddolrwydd."
Dyna dystiolaeth un o arweinwyr meddyliol Cymru yn 1853, a dyna ddedfryd hanes ar ddechreu canrif arall. Cawr o ddyn ydoedd Thomas Carlyle, a gwnaeth waith cawraidd yn ystod ei oes droiog a maith. Ceisiwn linellu ei yrfa a'i lafur, er yn gwybod fod y gorchwyl yn rhy fawr i fedru gwneyd dim amgen na chodi ymyl y llen ar yr olygfa.
Ganed ef ar y pedwerydd o Ragfyr, 1795, mewn pentref sydd wedi dod yn fyd-enwog ar gyfrif y ffaith,—Ecclefechan, yn Ysgotland. Dyna hanes dynion mawr; y maent yn dyrchafu mannau dinôd ynddynt eu hunain i sylw ac enwogrwydd. Gellir dweud am lawer pentref yn y deyrnas hon, fel y dywedodd y proffwyd am Bethlehem Ephrata,—"Nid lleiaf wyt canys ohonot ti y daeth tywysog" mewn meddwl a moes. Tywysog a aned yn Ecclefechan, yn ymyl diwedd y ddeunawfed ganrif, nid mewn palas, ond mewn bwthyn; a dechreuodd ei fyd dan amgylchiadau digon cyffredin. Nid oedd cywilydd ganddo ei drâs, oherwydd yr oedd ei rieni yn meddu ar gymeriad nas gellir ei brynu er aur coeth lawer.
Yr oedd ei fachgendod yn debyg i'r eiddo ereill mewn pentref gwledig, ond caed arwyddion cynnar ei fod yn berchen meddwl. Yr oedd ynddo awydd a syched am wybodaeth; darllenai bob peth a ddelai o fewn ei gyrraedd, ac yr
.jpg)
THOMAS CARLYLE.
oedd ei gof yn afaelgar a diollwng. Meddyliodd ei dad y gellid "pregethwr" ohono, a chyda'r bwriad hwnnw rhoddes ei fryd ar ei addysgu, a'i gymhwyso ar gyfer y weinidogaeth. Ond nid arfaeth ei dad oedd i gael ei chyflawni ar y mater hwn. Onid dyna hanes cyffredin arfaethau dynol? Yn ol yr arfaethau bychain hyn, yr oedd Calfin i fod yn gyfreithiwr, Robertson o Brighton yn filwr, a Thomas Carlyle yn weinidog. Ond daeth Rhagluniaeth ymlaen i'w harwain ar hyd ffordd arall.
Aeth Carlyle ieuanc i brifysgol Edinburgh pan yn bedair-ar-ddeg oed. Yr oedd ganddo dros bedwar ugain milldir o ffordd, a cherddodd hi bob cam. Caled oedd ei fyd, ond yr oedd brwdfrydedd athrylith yn llosgi yn ei enaid, ac ni fynai droi yn ol. Ar faes rhifyddiaeth y rhagorai ym more ei oes; ac wedi gado y brifysgol, ymsefydlodd mewn rhanbarth wledig fel ysgolfeistr. Nis gellir honni iddo lawer o lwydd yn y cymeriad hwn, ond enillodd dipyn o geiniog i ddod yn ol i Edinburgh, lle y dechreuodd lenydda, yr hyn oedd i fod yn brif orchwyl ei oes. Ysgrifenai i'r cylchgronau, ac efe oedd un o'r rhai cyntaf i ddehongli Goethe, bardd mawr yr Almaen, i ddarllenwyr y wlad hon. Yn 1826, efe a ymbriododd â Jane Welsh, boneddiges lachar ei doniau, a symudodd i fyw i neillduaeth Craigenputtock, lle unig, a bron anghyfanedd, heb unrhyw gymundeb o'r braidd rhyngddo â'r byd mawr, llydan. I'r fan honno y daeth Emerson, brawd-lenorydd enwog, ar ei ymdaith, a dyddorol yw ei ddesgrifiad o'r daith. Yr oedd Carlyle wedi ymgladdu yn ei lyfrau, a'i waith llenyddol, a'i briod yn gwneyd goreu medrai gyda gwaith y tŷ. Ond nid yn Craigenputtock yr oedd yn meddwl treulio ei fywyd. Yr oedd ei fryd ar brif-ddinas Llundain, lle y gallai lwyr ymroddi i waith dewisol ei fywyd. Aeth yno yn 1834, a'r copi gwreiddiol o'r llyfr dieithriol ei gynnwys a adwaenir fel Sartor Resartus yn ei logell. Cynygiodd ef i wahanol gyhoeddwyr, ond nid oeddynt yn barod i ymgymeryd â'i argraffu. Daeth allan ar y cyntaf yn benodau mewn cyhoeddiad misol, a gwrthdystiai y darllenwyr yn y modd mwyaf pendant yn erbyn y fath gymysgfa anealladwy. Ni ddarfu i Carlyle gymeryd y byd llenyddol by storm. Nis gallai efe, fel Byron, gyffesu iddo ddeffro ryw fore, a chael ei hun yn enwog. Araf a blin oedd ei ymdrech. Ond yr oedd ganddo benderfyniad adamantaidd, ac ewyllys anhyblyg. Taflodd ei hunan gorff ac enaid i waith llenyddol, a phenderfynodd o'r dechreu nad ysgrifenai un linell ond yr hyn a gredai â'i holl galon.
Traddododd nifer o ddarlithiau ar Wroniaid a Gwron-addoliaeth, a dechreuodd y rhôd droi. Darganfyddwyd y wythien gyfoethog oedd yn Sartor, a daeth y meddylwyr i ddeall fod grym newydd wedi dechreu ysgogi yn llenyddiaeth yr oes. Daeth ei breswylfod yn 5, Cheyne Row," Chelsea, yn gyrchfan llenorion, ac yr oedd gwrando ymddiddanion Carlyle yn un o foethau bywyd. Ysgrifenodd ar y "Chwyldroad Ffrengig," a rhoddes fenthyg y memrwn oedd wedi costio mor ddrud iddo mewn ymchwil a llafur, i'w gymydog John Stuart Mill. Ond drwy anffawd flin, llosgwyd y papyr gan forwynig ddifeddwl. Y fath drychineb i'r awdwr! Nid oedd ganddo gopi arall o'r gwaith, a gorfu iddo ei ysgrifenu, neu yn hytrach ei gyfansoddi bob llinell drachefn. Effeithiodd y dasg ar ei ysbryd, ac ar ei iechyd, ac os dywedodd bethau celyd ar y pwnc, yr oedd yn dra esgusodol. Cafodd y llyfr dderbyniad teilwng, ac aeth y llenor rhagddo i ysgrifenu bywgraffiad John Sterling, a'r cyfrolau llafurfawr ar Oliver Cromwell. Bu y gwaith gorchestol hwn yn foddion i osod cymeriad a gwaith Cromwell mewn goleuni newydd, ac yr oedd ei amddiffyniad i un ag yr oedd haneswyr blaenorol wedi ymuno i'w ddylroni a'i bardduo, yn dystiolaeth i onestrwydd a gwroldeb yr awdwr. Ni chawn ond enwi ei Latterauy Pamphlets, a'i gyfrolau hanesyddol,—deg mewn nifer,—ar Frederic Fawr. Fel hanesydd, yr oedd ganddo amynedd diderfyn i chwilio am ddefnyddiau, a gallu desgrifiadol na welwyd ei hafal, o bosibl. Y mae'r amgylchiadau a'r personau yn ail fyw dan gyffyrddiad ei ddarfelydd godidog. Ac yr oedd yr oll a ysgrifenodd yn ffrwyth ymroad ac egni beunyddiol. Yr oedd ei lyfrau yn gynyrchion gwynias ei feddwl, ac wedi dod, yn ol ei ddywediad ef ei hun, yn red-hot o ffwrnais ei fyfyrdod. Delfryd mawr ei fywyd fel awdwr oedd gwirionedd, veracity. Chwiliai am y gwir diffuant, ac os caffai hwnnw, yr oedd wedi cael gwreiddyn y mater. Ond pan oedd hwnnw yn absennol, nid oedd un addurn na dawn yn ddigonol i lanw ei le. Yr oedd ei gasineb at ffug a geudeb yn angerddol, a chodai ei "bastynffon geinciog at bob sham mewn byd ac eglwys. Gwnaeth waith ardderchog, a daeth yr oes i ddeall fod llenor Chelsea yn broffwyd, ac yn weledydd, yn ystyr uwchaf y gair. Dichon nad ydoedd yn arweinydd diogel ym mhob cyfeiriad. Y mae ei lyfr ar "Wroniaid" yn cynnwys athrawiaeth nas gellir ei derbyn yn awr. "The history of mankind is the history of great men," oedd ei arwyddair. Ond y mae gwir hanes dynoliaeth yn cynnwys y bach a'r mawr; ac nid yw y mawredd a glodforir gan Carlyle yn perthyn i'r dosbarth uwchaf. Y mae yn gorffwys, lawer pryd, ar seiliau anianyddol, ac yn anwybyddu yr elfen foesol mewn bywyd. Yn ngeiriau Dr. Edwards o'r Bala,—"Gyda phob parch i Carlyle, nis gallwn beidio meddwl fod ei olygiadau am ansawdd gwir fawredd yn dra amherffaith. Er cymaint a ysgrifenwyd ganddo yn erbyn ymddangosiadau, nid oes neb wedi talu mwy o sylw i fawredd ymddangosiadol. . . Y mawredd penaf ar ddyn yw mawredd moesol. Yn yr ystyr yma, y mae lluoedd, a aethant drwy y byd mor ddistaw ag y gallent, yn sefyll yn uwch na'r gwroniaid enwocaf y mae son am danynt ar dudalenau hanesyddiaeth."
Y mae ei olygiadau crefyddol yn anhawdd eu deffinio. Ysgrifenai gyda pharch am y Bibl, ac y mae ei gyfeiriadau at yr Iesu yn llawn o dynerwch a gwylder.
Gwelodd a phrofodd yn helaeth o flinderau bywyd, ac yr oedd ei flynyddau olaf yn eithaf pruddaidd a digalon. Cerddodd lawer, yn oriau trymaidd y nos, hyd finion y Dafwys, gerllaw Chelsea, a chysgodau afon arall ar ei feddwl, a sŵn ei thonau yn ei glyw. Tremiai yn ddwysfyfyrgar i'r dyfodol, gan gredu fod dyrysbwnc bywyd i gael ei esbonio, a bod i obeithion dyfnaf y galon loewach nen. Daeth y diwedd ar y pumed o Chwefror, 1881, a theimlai pob meddyliwr fod goleuni mawr a gogoneddus wedi gadael y byd. Cloddiwyd ei fedd, nid yn mynachlog Westminster, ond yn ol ei ddymuniad ef ei hun, yn mynwent Ecclefechan, cartref ei faboed, yn ymyl ei dad a'i fam. O'r adeg honno hyd yn awr y mae llu o lyfrau wedi eu hysgrifenu am dano,—digon i wneyd llyfrgell lled barchus; ac y mae ei annedd yn Cheyne Row wedi dod yn Mecca lenyddol i ymwelwyr o bob rhan o'r byd.