Oriau yn y Wlad/Yn Mro Goronwy

← Haf-daith yn Lleyn

Oriau yn y Wlad gan Robert David Rowland (Anthropos)

Haf-ddydd yn Eryri

YN MRO GORONWY.

[Ymddangosodd yr ysgrif ganlynol yn "Mwrdd y Llenor; " adargrefir hi ar gais yr hen ddarllenwyr.]

YMDDENGYS fod yr hysbysiad a wnaed am fwriad aelodau y Bwrdd i ymweled âg ardal genedigaeth a maboed Goronwy Owain wedi cael ffafr yn ngolwg lluaws o garedigion llenyddiaeth. Un prawf o hyny ydoedd y ffaith i amryw o honynt anfon at yr ysgrifenydd i ddeisyf am gael uno â'r pererinion. Yr oedd y trefniadau wedi cael eu hymddiried i Asiedydd, oblegid ein cychwynfa oedd Llangefni. Cyrhaeddasom yno yn brydlon, a chawsom y pleser o weled amryw lenorion, tra yr oedd Asiedydd yn parotoi y cerbyd oedd i gludo y "Bwrdd" i Lanfair. Ond dyma hysbysiad yn ein cyr- haedd fod y cerbyd yn barod. Gwnaethom bob ymgais 1 fyned drwy Langefni mor ddistaw ag yr oedd modd, ond mynai lluaws ein hanrhydeddu drwy sefyll yn y drysau i edrych arnom. Buom yn hynod ffodus yn ein gyriedydd. Prin yr oeddym wedi myned allan o'r pentref, a throi ar y chwith, nag y dechreuodd y cyfaill hwn gyfeirio ein sylw at leoedd dyddorol, gweddillion hynafiaethol, &c. Yn sicr ddigon, bachgen clyfar ydyw R. T. Gallem feddwl ei fod yn yriedydd wrth natur. Drivers oedd ei dadau. Yr oedd ei daid a'i hen daid yn yriedyddion o ddylanwad yn yr old coaching days. Ac y mae yntau wedi etifeddu eu hathrylith. Y mae ei ddoniau yn helaeth, a'i ffraethder yn hollol naturicl. Buasech wrth eich bodd yn gwrando arno yn adrodd am dano ei hun yn drivio rhyw foneddwr a boneddiges (wrth gwrs!) drwy Nant Gwynant, ar ddiwrnod o wlaw taranau. "Nid smalio bwrw y mae hi ffor hono," ebai. Yr oeddwn i yn lýb at y nghroen er's meityn, a chawn i ddim gyru.—Take your time,' medde nhw o hyd. Welis i ddim pobl yr un fath erioed: mwynhau yn braf yn nghanol y glaw i gyd. Wedi i ni gyredd yr hotel, welwch chi, yr oedd yn rhaid, ie, yr oedd yn rhaid i mi gymryd croper o frandy! Ond son yr oeddym am wybodaeth hanesyddol ein gyriedydd.

Yr oedd yn rhyfeddol mewn gwirionedd. Nid oedd dim braidd na wyddai rhywbeth am dano. Un peth sydd yn cyfrif am hyn ydyw ei fod wedi bod yn drivio llawer iawn o foneddigion fyddent yn cymeryd dyddordeb mewn henafiaethau, ar hyd a lled y wlad, ac wedi rhoddi swm helaeth o'r hyn glywodd ar adegau o'r fath yn ei gof. Soniai, hefyd, am ryw "lyfr" oedd ganddo yn rhoddi hanes yr ardaloedd yr oeddym yn myned drwyddynt, a phen ar bob dadl oedd fod y peth a'r peth yn y "llyfr." Nid oedd yn amheu dim. Yr oedd ei ffydd yn mhob traddodiad yn ddisigl. Ac wrth wrando arno yn dyweyd yn sobr am "Lyn yr wyth Eidion," y "Tair Naid Stond," a'r darlun ffyddlawn sydd o'r Apostol Pedr yn Eglwys Llanbedrgoch, nis gallem lai na derbyn y cyfan fel gwirionedd.

Yr oeddym yn gadael Rhosymeirch ar y chwith, ac yn myned trwy y Talwrn. Yma gelwid ein sylw at dy ar ochr y ffordd—cartref bardd ieuanc tra addawol o'r enw Chwilfryn Mon. Dipyn yn mlaen, ar y chwith, yr oeddym yn pasio y Marian,—lle prydferth, a chartref Marian Mon, y llenor adnabyddus. Bellach yr oeddym yn dyfod i olwg ardaloedd prydferth mewn gwirionedd. Ar y dde, yr oedd Penmynydd enwog, mynydd y Llwydiarth, ac o'n blaen yr oedd coedwigoedd y Plas Gwyn, y Traeth Coch, y Castell Mawr, &c. Ac O! mor fendigedig oedd gwedd pob gwrthddrych, bach a mawr. Delw yr haf ar y cyfan. Nid oedd cysgod gwywdra na dadfeiliad ar ddim. Yn wir gallesid meddwl oddiwrth y cyflawnder o fywyd ar bob llaw fod gauaf wedi ei alltudio yn oes oesoedd. Yr oeddym yn cydweled yn hollol â sylw ein driver pan yn bwrw golwg hamddenol ar y wlad:—"Y gwir ydi, y mae visitors yn aros yn rhy hir cyn dod i lefydd. fel hyn. Dyma yr adeg oreu ar y flwyddyn, cyn i'r gwres fyn'd yn eithafol, a chyn i'r dail a'r blodau ddechreu gwywo." Chwi sydd a'ch bryd ar weled y wlad yn ei gogoniant, cymerwch yr awgrym. Ond dyma ni wedi cyrhaedd yn ddiogel i Bentraeth. Lle bychan gwir brydferth, tawel, ac iachusol ydyw hwn. Yr oedd ei enw yn hysbys i ni er's llawer dydd, ond ni feddyliodd ein calon ei fod yn llanerch mor farddonol. Wedi sylwi ar y masnachdy ar yr aswy—cartref y Thesbiad," aethom, yn nghwmni y gyriedydd, i weled olion rhyw hen gawr yn neidio ar dir y Plasgwyn—palas yr Arglwyddes Vivian. Pwy oedd y cawr? phaham y llamodd yn y fan hon mwy na rhyw lecyn arall? Modd bynag, y mae y cerig sydd yn dangos ôl yr orchest yn cael eu gadael yma yn ofalus. Dychwelasom wedi hyny tua'r fynwent. Y peth cyntaf a wnaethom oedd chwilio am fedd y Thesbiad. Cawsom ef yn rhwydd ar ochr ogleddol yr eglwys, yn lled agos i dŵr y gloch. Careg orweddol, o ithfaen Mon, sydd ar y bedd, a railings isel o'i gwmpas. Y mae bellach lawer haf-ddydd hir wedi myned heibio er pan ddistawodd y llais o'r ogof. Cawsom fyned i mewn i'r eglwys. Y mae yn adail hynod o brydferth. Teimlir fod yn y lle gyfarfyddiad o ddwysder a thawelwch. Ar y muriau ceir tablets heirdd yn coffhau am deuluoedd enwog yn y gymydogaeth. Ar un ohonynt canfyddir enw Paul Panton, o'r Plasgwyn—cymwynaswr llenyddiaeth Gymreig. Gresyn fod y trysorau a gasglodd yn awr dan gudd. Yn agos ato, gwelir enw Councillor Williams, boneddwr a fu yn gymwynaswr i lenyddiaeth Gymreig yn nyddiau William Pritchard, o Blasybrain. Carasem aros yn hwy yn Pentraeth, ond yr oedd brodyr yn ein disgwyl yn mhellach yn mlaen. Aethom i'r cerbyd drachefn; cyn hir yr oeddym yn pasio capel Glasinfryn, yr hynaf yn y sir. Yn mlaen, ar yr aswy, y mae Plas Goronwy, ond nid oes unrhyw gysylltiad rhwng y lle hwn a Goronwy Owain. Onid oedd Goronwy Ddu o'i flaen ef? Dywed W. P. mai un o'r croesgadwyr a adeiladodd Blas Goronwy. Yn awr, dyma ni yn ngolwg Brynteg—lle y bu farw yr hyawdl John Phillips (Bangor), a chartref y diweddar Barch. John Richard Hughes. Ond, atolwg, pwy yw y gwyr sydd yn cerdded yn bwyllog o'n blaenau? Ceir ffon gref gan un, umbrella gan y llall, ac y mae cyfrol drwchus dan gesail y trydydd. Pererinion ydynt, a'r un yw eu neges a'r eiddom ninau, sef ymweled a chartref Goronwy. Cymeraf fy nghenad i'w cyflwyno i'r darllenydd. Mae y cyntaf yn wr lled fyr, corphol, ysgwyddau llydain, ysgwar—golwg urddasol a chadarn, medda wyneb da—trwyn Rhufeinig, dau lygad byw, chwareus, a'i holl wyneb yn llefaru tirionedd a natur dda. Efe yw yr olaf o bawb y buasech yn ei gyfrif yn euog o "gydfradwriaeth," ac eto felly y mae! Y mae yn gydymaith o'r fath a garem ar daith fel hon. Teimla y dyddordeb mwyaf yn hanes Goronwy, a medda rai pethau anghyhoeddedig am dano. Efe yw ein llywydd heddyw, a theimlir yn hollol ddiogel dan ei nawdd. Mae y nesaf o bryd goleu, gwr lled ieuanc, ac adnabyddus fel bardd. Yr ydych yn sylwi fod cyfrol o waith "Goronwy" dan ei fraich. Yn yr un fintai yr oedd gwr cymdeithasgar, yn gwisgo spectol; a'r dilledydd enwog o Bentraeth. Y mae efe yn edmygydd o Goronwy, ac y mae rhyw sail i dybied fod rhai o'i henafiaid wedi bod yn "mesur" y bardd am gôb ddu!

Wel, dyna'r lle oeddym yn fintai fechan, yn symud yn bwyllog a hamddenol, a'n gwynebau tua chartref gwreiddiol prif fardd Mon. Pa bryd y gwelwyd pererindod gyffelyb o'r blaen? Nid oedd gwobr nac enw yn y cwestiwn. Nid oedd cadair na bathodyn yn aros neb ohonom. Ein hamcan syml oedd talu gwarogaeth syml i goffadwriaeth Goronwy fawr ei athrylith, a mawr ei helbulon, a cheisio yfed ysprydiaeth newydd i astudio ei weithiau. Teimlad rhyfedd a feddianai amryw ohonom pan yn syllu am y waith gyntaf ar fro mebyd Goronwy; ymwthiai llinellau o'i farddoniaeth a darnau o'i lythyrau i'n cof.

II.

"Mountain, bay, and sand-bank were bathed in sunshine; the water was perfectly calm; nothing was moving upon it, nor upon the shore, and I thought I had never beheld a more beautiful and tranquil scene."

"Prosperity to Llanfair! and may many a pilgrimage be made to it of the same character as my own."
—GEORGE BORROW.

Y mae weithian dros ddeugain mlynedd er pan fu awdwr y llyfr hynod a elwir "Wild Wales" ar ymweliad â Bro Goronwy. Ar ddiwedd ei ddesgrifiad o Lanfair, dymuna am i lawer pererindod gyffelyb i'r eiddo ef gael ei gwneyd i'r fan. Nis gwyddom i ba raddau y cafodd ei ddeisyfiad ei sylweddoli o hyny hyd yn awr; ond gwyddom am un bererindaith a gafodd ei gwneyd i'r lle, a hyny i'r un amcan. Y mae George Borrow wedi darfod â theithio'r ddaear, ond yn ein byw nis gallem beidio meddwl am dano tra yn ardal dawel Llanfair. Yr oedd y diwrnod a gawsom ninau yno mor dêg a hafaidd a'r un a ddesgrifir gan Borrow:—mynydd, bâu, a thraeth megis wedi eu trochi mewn heulwen, yr olygfa yn ddigymhar mewn tlysni a hedd. Onid meddwl am y fangre ar ddiwrnod cyffelyb i hwn a gynhyrfodd awen Goronwy i ddyweyd mewn geiriau anfarwol:—

Henffych well, Fôn, dirion dir,
Hyfrydwch pob rhyw frodir;
Goludog, ac ail Eden,
Dy sut, neu Baradwys hen;
Gwiw-ddestl y'th gynysgaeddwyd,
Hoffder Duw Ner, a dyn wyd

Ond tra yr oedd Borrow yn teithio wrtho ei hunan, yr oedd cwmni niferus ohonom ni, ac ystyriwn hyny yn welliant ar y drefn oedd ganddo ef. Dyweder a fyner am olygfeydd Natur, y mae cymdeithas meddwl sympathetic wrth eu mwynhau yn chwanegu at eu dyddordeb.

Deallwn erbyn hyn fod tipyn o gywreinrwydd yn meddianu rhai o breswylwyr Llanfair a'r cyffiniau mewn perthynas i amcan ein hymweliad, ond ni chlywsom i ni gael ein camgymeryd, fel y cafodd Borrow, am nifer o borthmyn! Ac os oedd drwgdybiaeth yn meddianu ambell un wrth edrych arnom yn y pellder, yr oedd canfod W. P. ar flaen yr orymdaith yn ddigon i argyhoeddi y mwyaf ofnus fod amcan y daith yn un teilwng ac anrhydeddus. Ond y mae yn bryd i mi symud yn mlaen gyda hanes y daith.

Yr oedd awydd ynom i weled dau le yn neillduol, sef cartref Goronwy, ac eglwys a mynwent Llanfair. Enw y fangre lle y gwelodd prif-fardd Mon oleuni dydd, yn y flwyddyn 1722 (?), ydyw y Dafarn Goch.

Wedi pasio Brynteg, yr ydym yn troi ar y chwith ar hyd ffordd gul, garegog,—ffordd, meddai W. P., y byddai Goronwy yn ei cherdded pan yn blentyn. Ar ol cerdded fel hyn am yspaid yr ydym yn dyfod at ddau neu dri o fwthynod bychain yn llechu dan gysgod coed deiliog. Ond y mae ein sylw ar y bwthyn hirgul, diaddurn, ond hynod o lanwedd sydd ar y dde. Mae gardd fechan dwt o flaen y drws. Edrychem ar y cyfan gyda dyddordeb ac edmygedd. Dyna'r fan am yr hwn y dywedai Goronwy:—

Y lle bu'm yn gware gynt
Mae dynion na'm hadwaenynt;
Cyfaill neu ddau a'm cofiant—
Prin ddau lle 'roedd gynau gant.

Ac y mae yr olaf un oedd yn adwaen ac yn cofio Goronwy yn fachgen bywiog, llygadlon, crychwalltog, yn y gymydogaeth hon, yn y fan lle nad oes na "gwaith na dychymyg" er's llawer dydd!

Arhosasom wrth y llidiart tra yr elai W. P. at ddrws y bwthyn i ofyn am ganiatad i nifer o Gymry oedd wedi dod yno "er

er mwyn Goronwy" i gerdded ychydig o gwmpas y lle. Daeth gwraig lled wanaidd yr olwg arni i'n cyfarfod, a hysbysodd ni yn hynod o foesgar fod croesaw calon i ni edrych pob twll a chornel yn y fan. Aethom i'r ardd, a gofynodd W. P. i Mrs. ——— pa le yr oedd y cerfiad y tybid iddo gael ei wneyd gan Goronwy. Dangosodd hithau gareg arw yn y mur, yn lled agos i ddrws y ty, ac wedi craffu gwelem fod arni, yn gerfiedig, y llythyrenau a ganlyn:—

Beth y maent yn ei arwyddo? Onid Goronwy Owain yw ystyr y ddwy isaf? Ac onid oedd ganddo frawd o'r enw Owain Owain? Bydd genym air yn ei gylch ef yn nglyn âg Eglwys Llanfair. Hysbysid ni gan y wraig fod y pen hwnw o'r bwthyn lle y ganwyd Goronwy wedi myned yn adfail, a bod y ty presenol wedi ei godi ychydig latheni yn îs i lawr. Yn unol â'i thystiolaeth, yr oeddym yn gallu canfod darnau o fur y bwthyn cyntefig. Ond er fod y ty wedi cyfnewid ychydig, yr oeddym yn hollol sicr ein bod yn sefyll yn y llanerch lle y ganwyd Goronwy Owain, a'r lle fu yn gartref iddo yn mlynyddau cyntaf ei oes. Ar ol craffu ar y fan, cawsom rydd-ymddiddan yn nghysgod clawdd yn yr ardd. Coffawyd lluaws o linellau barddonol o eiddo Goronwy. Ceisiwyd rhoddi esboniad ar rai ymadroddion anhawdd a geir yn ei weithiau. Cyfeiriwyd at yr amcan-dyb—fod golygfeydd Natur yn gosod eu hargraff ar feddwl ac athrylith gwahanol awdwyr. Beth yw nodweddion mwyaf amlwg athrylith Goronwy?

A ydynt yn cyfateb i'r eiddo anian fel y gwelir hi o'r bwthyn hwn? Cadernid, rhamantedd, a mawredd y môr, sydd yn fwyaf amlwg yn y llecyn hwn. Nid oes yma ddyffryn brâs neu afon ddolenog, ond y mae ym. wir arddunedd. A ydyw hynyna yn briodoledd amlwg yn athrylith Goronwy? Credwn ei bod. Wedi boddloni ein hunain drwy syllu ar gerig llwydion a thwmpathau oedranus oddeutu anedd Goronwy, cawsom ychydig eiriau gyda "gwraig y ty." Y mae hi, fe ymddengys, yn un o ddisgynyddion Goronwy. Y mae yn chwaer i'r lodes fach (y pryd hyny) a ysgrifenodd â'i llaw ei hun yn note-book George Borrow y geiriau a ganlyn:—

"Ellen Jones, yn perthyn o bell i Goronwy Owen."

Gofidiem fod ei hiechyd mor wanaidd, ond y mae ei meddwl yn fywiog a chraffus. Ac er mai mewn bwthyn digon cyffredin y mae yn byw, yr oedd ei hymddygiad ar y dydd a nodwyd mor foesgar a boneddigaidd ag unrhyw lady yn y tir. Wedi ymddiddan gyda hi, nid oeddym yn rhyfeddu dim ei bod yn perthyn i Goronwy, er "o bell." Y mae dyfodiad athrylith i deulu yn dylanwadu yn mhell. Yr ydym yn awr yn dychwelyd ar hyd yr un ffordd, yn pasio Brynteg, a'r Wellington Inn (y ty oedd yn cael ei adeiladu pan oedd Borrow yn yr ardal). Synwyd y teithydd fod y perchen yn gallu siarad Yspaenaeg, a bu ymgom ddoniol rhwng y ddau. Yma yr oeddym yn troi ar y chwith at Lanfair. Tra yn siarad am ymgom Borrow gyda gwr y Wellington, gofynem i W. P.:—

"P'le mae y felin lle y cafodd George Borrow de a siwgwr gwyn?"

Dyma hi," ebai yntau: "melin wynt ydyw, fel yr eiddo Mon yn gyffredinol."

"A oes rhai o'r teulu oedd yno ar y pryd ar gael yn bresenol?"

"Oes; a synwn ni ddim nad yw y wraig yn y ty yn awr. Gadewch i ni droi i mewn.

Felly y bu. Cawsom y pleser o weled, ysgwyd llaw, ac ymddiddan gyda Mrs. Jones,^[1] y wraig dda a ganmolir gan Borrow yn ei ddesgrifiad o Lanfair. Y mae yn cofio am ei ymweliad fel doe. Boneddwr o bryd goleu ydoedd, heb fod yn dal iawn: canol oed y pryd hyny, ac yn siarad Cymraeg yn lled chwithig. (Meddyliai ef ei fod yn berffeithrwydd pob tegwch fel Cymro!). Yr oedd yn cofio am dano ei hun yn estyn y "siwgr gwyn"—nwydd lled brin yr adeg hono, ac mor siriol a dirodres yr oedd yr ymwelydd yn ymddiddan gyda hwynt. Dywedai iddo wrth fyned ymaith roddi "pisyn deuswllt" yn ei llaw—y darn cyntaf o'r fath iddi weled yn ei hoes! Dyma eiriau Borrow ei hun pan yn ysgrifenu am y cyfarfyddiad:—

My eyes filled with tears; for in the whole course of my life I had never experienced such genuine hospitality. Honour to the Miller of Mona and his wife! and honour to the kind hospitable Celts in general."

Y mae "Miller of Mona"—y caredig John Jones, yn tawel huno er's blynyddau "lle y gorphwys y rhai lluddedig." Mab iddo ydyw y Parch. J. Mills Jones, Tabernacl, Mon.

Ar ol dymuno iddi hir oes ac iechyd, aethom yn mlaen eilwaith, a chyn hir daethom i olwg Eglwys Llanfair, yr eglwys y byddai Goronwy yn myned iddi pan yn blentyn; yr eglwys y bu yn gurad ynddi am "dair wythnos," pan y gorfyddwyd ef i wneyd lle i Mr. John Ellis, Caernarfon, ffafryn yr esgob, ac ni chafodd ddychwelyd i'w anwylaf Fon byth mwy! Yn awdl "Y Gofuned," ei ddymuniad ydyw:—

Dychwel i'r wlad lle bu fy nhadau,
Bwrw yno enwog oes, heb ry nac eisieu; .
Yn Mon araul, a man oreu—yw hon
Llawen ei dynion, a llawn doniau.

Ond ni chafodd hyny ei sylweddoli. Ond am y llinellau eraill a geir yn ei gywydd i Fon, y maent wedi eu gwirio yn llawn:—

Poed yt' hedd pan orfeddwyf
Yn mron llawr estron lle'r wyf.
Gwae fi na allwn enwi' nod,
Ardd wen, i orwedd ynod!

III.

The church stands low down the descent, not far distant from the sea. A little brook, called in the language of the country, a ffrwd, washes its yard-wall on the south. It is a small edifice with no spire. . . . It seemed to be about 250 years old, and to be kept in tolerable repair. Simple as the edifice was, I looked with great emotion upon it.

——"Wild Wales."

Y mae yr hyn a ddywedir gan George Borrow am eglwys Llanfair yn gywir—mewn rhan. Saif yr eglwys heddyw fel cynt, ar lethr brydferth yn ngolwg y môr. Y mae y ffrwd yn para i redeg heibio'r fynwent. Ond nid yr un adeilad ydyw a phan oedd efe yn ymwelydd. Deallwn fod yr eglwys hon yn yr un llecyn, ac wedi ei gwneyd yn lled debyg i'r hen Lan y tybiai Borrow ei fod yn 250 mlwydd oed. Dywedir mai cynllunydd yr eglwys bresenol oedd y diweddar Talhaiarn. Syml yw yr adail, ond y mae pobpeth ynddo ac o'i gwmpas yn drefnus, dymunol, a glân. Nid mewn tolerable repair y cedwir ef: yn yr ystyr yna, nid oes dim o'i gwmpas i friwio teimlad y penaf o edmygwyr Goronwy. Gadewch i ni roddi tro drwy y fynwent. Mor dawel yw y cyfan! Dyweder a fyner, y mae rhywbeth cysegredig mewn hen lanau llonydd fel hyn, lle y cwsg y Cymry fu. Yma,

Each in his narrow cell for ever laid
The rude forefathers of the hamlet sleep.

YN MRO GORONWY.

Na, nid for ever chwaith! Daw y dydd

Pan ganer trwmp Ion gwiwnef
Pan gasgler holl nifer nef,
Pan fo Mon a'i thirionwch
O wres fflam yn eirias fflwch.

A'r pryd hyny, hefyd,

Cyfyd fal yd o fol âr
Gnwd tew eginhad daear,
A'r môr a yrr o'r meirwon
Fel myrdd uwch ddyfnffordd y dôn.
Try allan ddynion trillu
Y sydd, y fydd, ac a fu.

Wrth fwrw trem ar y beddfeini yn Llanfair, yr hyn oedd yn ein taraw yn bur rymus ydoedd—mor drwyadl Gymreig ydyw y brawddegau sydd wedi eu cerfio ar y cerig, yn enwedig y rhai hynaf o honynt. Mae yr iaith gref, gynwysfawr, gaboledig, yn deilwng o Goronwy. Gerllaw y fynedfa i'r eglwys gwelsom gareg ac arni y geiriau canlynol:—

"HUNFA

William ab Robert, a hunodd Ebrill 30, 1769."

Ie, "hunfa;" dyna i chwi air tlws am y ty rhagderfynedig i bob dyn byw. Ar faen arall ceir yr englyn a ganlyn:—

Ar ryw fynud terfynai—ei dymhor
Mewn damwain diweddai,
Yn ei nerth diflanu wnai,
Ar fin yr araf Fenai.

Am y beddfeini diweddar, y mae yn ddrwg genym ddyweyd fod y Gymraeg yn llawer mwy carpiog a dirywiedig. Gallasem nodi esiamplau, ond y maent yno i'r hwn a ewyllysio eu gweled. Pa le bynag y goddefir i'r iaith Gymraeg gael ei llurginio, y mae pob rheswm yn dyweyd na ddylid caniatau hyny yn Llanfair!

Ond yr hyn y meddyliem am dano wrth blygu uwchben y naill feddfaen ar ol y llall ydoedd—Tybed a oes yma goffadwriaeth am rywrai o berthynasau lluosog Goronwy? Yr oedd yr un peth yn cyniwair drwy feddwl George Borrow pan yn y llanerch. Y mae efe wedi dethol y beddargraph a ganlyn:—

"Er cof am Jane Owen,
Gwraig Edward Owen.
Monachlog, Llanfair Mathafarn Eithaf,
A fu farw Chwefror 28, 1842,
Yn 51 oed."

Ond tystia W. P. nad oes unrhyw berthynas rhwng teulu y Fonachlog â theulu Goronwy, er mai Owen ydyw y cyfenw. Ond gwelsom feddfaen arall, a buom yn syllu cryn lawer arno. Y mae mewn cadwraeth led dda, ac yn sefyll rhwng y fynedfa allanol a thalcen yr eglwys. Dyma yr argraph sydd arno:—

"ER COF
am
Owain ab Owain, Swyddog y glo, yn y Traeth Coch. Bu farw Mai 9,
1793. Ei oed 88."

Gwelir fod yr Owain uchod wedi ei eni yn 1705, tua 17 mlynedd o flaen Goronwy; ac y mae W. P. yn gryf o'r farn mai efe ydyw yr

O x O

sydd wedi ei gysylltu âg enw Goronwy ar fur y Dafarn Goch. Os felly, yr oedd Owain ab Owain yn frawd i awdwr "Cywydd y Farn." Cyn gadael Llanfair, mynegodd amryw o'r brodyr mai buddiol fyddai cael cyfarfod eto yn yr un llanerch, a hyny i ddau amcan,—yn gyntaf, casglu cymaint ag a ellir o weddillion anghyhoeddedig am Goronwy; yn ail, cynorthwyo ein gilydd i astudio ei hanes a'i weithiau. Wedi trefnu rhaglen ar gyfer y "seiat gyffredinol," yr oeddym dan orfod i ymwahanu—pawb i'w ffordd ei hun. Anhawdd oedd ymado: eilwaith a thrachefn safem i edrych ar y ceinder oedd o'n cwmpas, ac i wrando ar ddeunod clir y gôg o'r glasfryn gerllaw. Gwyddem fod ei thymhor canu bron ar ben. Tybed ei bod wedi dod i offrwm ei chân ddiweddaf uwchben bro Goronwy, cyn myned, fel yntau, i wlad estronol!

Ni faethodd gwlad glodadwy
Na daear Mon awdwr mwy:
Yno coffeir ei annedd,
Ow! 'mha fan y mae ei fedd?

Wedi ysgwyd llaw â chyfeillion Pentraeth esgynasom i'r cerbyd, a dychwelasom tua Llangefni ar hyd ffordd arall. Ar y daith cawsom ymddiddan difyr iawn am hen bobl a hen bethau, nid amgen, John Bodvel, Rhys. Ddu o'r Ddreiniog, Robert Morgan, person Llanddyfnan, Llech Talmon, &c. Disgynasom ar gyfer Rhosymeirch, ac aethom i weled bedd William Pritchard, Clwchdyrnog, yr Ymneillduwr cyntaf yn Mon. Bu y gwron farw yn 1773, ac yn mhen can' mlynedd dodwyd colofn ardderchog ar "fan fechan ei fedd." Hanes hynod sydd i'r gwr hwn. Dilynodd egwyddor drwy barch ac anmharch, ac y mae ei lwch yn gysegredig. Ond y mae cysgodau yr hwyr yn dechreu disgyn ar ein llwybr. Cychwynasom eilwaith tua Llangefni. Llawn oedd y gwrychoedd o flodau'r drain, a hyfryd yn wir oedd eu perarogl. Syllem ar y niwl gwyn yn ymgasglu ar grib yr Eryri, a dwysder yr hwyr yn meddianu yr holl wlad.

Nodiadau

1. Erbyn hyn y mae Mrs. Jones wedi gorphwys oddiwrth ei llafur.