Oriau yn y Wlad/Haf-daith yn Lleyn

← Pont Cwmanog

Oriau yn y Wlad gan Robert David Rowland (Anthropos)

Yn Mro Goronwy

HAF-DAITH YN LLEYN

DICHON y dywedir nad ydyw Lleyn yn meddu unrhyw hudoliaeth na swyn er ad-dynu ymofynwyr pleser a difyrwch. Y mae hyny yn eithaf posibl. Nid yw y trigolion hyd yma wedi dechreu coginio pleserau celfyddydol ar gyfer y sawl a ymwelant a'r fro. Maent yn hynod garedig; ni chaniatant i neb, o'u gwirfodd, newynu yn eu plith. Ond fe addefwn yn rhwydd fod y mwynhad ellir gael ynglyn â haf-daith yn Lleyn yn dibynu i gryn fesur ar feddwl a thueddiadau blaenorol y teithwyr. Nis gall y mwyaf dwl lai na synied ei fod mewn gwlad iach ei hawelon, ac amrywiol ei golygfeydd. Ond i'r neb a ŵyr ychydig am hanes y wlad a hanes ei henwogion, y mae haf-daith drwy ranau o honi yn wir adfywiad i gorph a meddwl. A chan gadw hyn mewn golwg, bydded y darllenydd mor garedig a rhoddi "het Ffortunatus" am ei ben, ac yna ni bydd unrhyw anhawsder i ni gyd-gyfarfod yn ngorsaf Afonwen, ar linell y Cambrian, a chymerwn y tren i dref flodeuog Pwllheli. Yma yr ydym yn newid yr oruchwyliaeth. Rhaid i ni ganu'n iach i'r gerbydres: nid yw Lleyn yn ei chydnabod hi o gwbl. Y mae yno gyflawnder o feirch, o bob lliw a gradd; ond nid ydyw y "march tân" yn un o honynt. Na, yr ydym yn cefnu ar ddyfeisiau yr haner canrif ddiweddaf, ac yn wynebu ar oruchwyliaeth y cerbydau—yr old coaching days,— o ddoniol goffadwriaeth. Y mae dwy o'r coaches yn ein hymyl, ac wedi ymholi fe ddywedir wrthym fod un o honynt yn myned i Edeyrn, a'r llall i'r Tociau"-un o faes-drefi Aberdaron. Yn awr, y cwestiwn yw,—pa un a ddewiswn? Yr un yw y pris gyda'r naill a'r lall, gyda hyn o eithriad; disgwylir i ni dalu chwe cheiniog yn ychwaneg am fynd yn llythyrenol i ben draw'r byd, hyny ydyw, i Aberdaron. Pur resymol, onide? Dyma gyfle, os mynir, i fyned i eithaf y ddaear, yn ol syniad didwyll ein teidiau ar y mater, a hyny am y swm o swllt a chwe cheiniog! Y mae y fath haelfrydedd yn haeddu cefnogaeth.

Gan ein bod yn cychwyn o ymyl yr orsaf y mae genym obaith da i sicrhau y lle goreu ar dywydd braf, nid amgen, y sedd flaenaf, yn ymyl y gyreidydd. Eisoes y mae y cerbyd yn weddol lawn i'n tyb ni, ond cawn ddysgu peth amgenach yn y man.

Yr ydym yn myned yn urddasol drwy ran o dref Pwllheli—tref aml ei heolydd—ac yn sefyll ar gyfer un o'r gwestai. Yma, mewn gwirionedd, y mae y goach yn cael ei llwytho yn briodol. Cludir iddi bob math o nwyddau a pharseli; coffrau morwyr, ac offer amaethu; amryw o honynt yn perthyn i'r teithwyr, ond y mwyafrif yn cael eu rhoddi dan ofal y gyriedydd i'w gadael mewn lleoedd penodol ar y daith. Y mae yr oll braidd yn cael ei wneyd ar lafar; anfynych y gwelir label ar ddim, ond y mae cof y gyriedydd, meddir, yn ddiarhebol. Peth arall yr ydym yn sylwi arno ydyw ei allu rhyfedd i wneyd lle i bawb. Pan yr ydym yn meddwl hyd sicrwydd fod pob modfedd wedi ei lanw, y mae y gwr da yn rhwym o ddarganfod rhyw gongl o'r newydd. Dywedir fod y rhif ellir gymeryd gyda'r goach hon yn ddyrysbwnc nad oes un dewin fedr ei esbonio i berffeithrwydd. Ac eto prin y clywir neb yn cwyno, fel y gwneir yn y tren,-fod y cerbyd yn rhy lawn. Natur dda sydd yn rheoli yma, a phe byddai i rywun fradychu presenoldeb natur ddrwg, byddai mewn perygl o gael esboniad ymarferol ar athrawiaeth y Cwymp.

Bellach, yr ydym yn cychwyn; yn cychwyn mewn gwirionedd. Wedi enyd o deithio drwy heolydd culion a thrystiog Pwllheli, wele ni ar y brif-ffordd, yn dechreu teimlo ysbrydoliaeth y wlad. Ar y dde y mae planhigfa dan driniaeth ofalus; gardd ydyw hon sydd yn cyflenwi gerddi eraill â choed ffrwythlawn, a llysiau at wasanaeth dyn. Yn y man, deuwn at y Tollborth, neu yn fwy cywir, yr hyn a fu yn dollborth yn y dyddiau gynt. Yma yr ydym yn troi ar y dde, ac yn cyfeirio am bentref yr Efailnewydd. Mae golwg iraidd a thirf ar bob peth. Nid ydyw y gwres wedi deifio wyneb y maes; nid yw y llwch wedi hacru gwynder blodau'r drain. Yn y cyfwng hwn, cymerwn hamdden i fwrw trem ar ein cyd-deithwyr. Yn ein hymyl y mae y gyriedydd: gwr cyhyrog, tawel, a charedig. Ar yr ochr arall, y mae gwr ieuanc trwsiadus. Y mae efe yn darllen yn ddyfal. Llyfr mewn amlen bapyr sydd ganddo, a'i deitl ydyw Dark Days. Nid oes gyfrif i'w roddi am chwaeth. Mwy dewisol gan y cyfaill hwn. ydyw Dark Days ffug-chwedlaeth, na dalen o lyfr Natur ar un o ddyddiau disglaer mis Mai. Ond yn ffodus, y mae yma frawd arall yn eistedd gerllaw, un ag yr ydym yn ddyledus iddo am lawer o gyfarwyddyd a diddanwch. Ysgolfeistr ydyw wrth ei alwedigaeth, a chanddo ef y mae yr ysgol fwyaf amlwg yn Lleyn. Saif ar ben mynydd y Rhiw, fel rhagflaenydd addysg "uwchraddol" yn Nghymru! O'r tu cefn, y mae nifer,—ni wyddom pa faint-o wŷr dawnus yn trafod helyntion môr a thir; a rhyfedd fel y mae llongau a lloi, freights a ffeiriau, yn cael eu cyd-gymysgu yn eu hymddiddanion. Ond beth bynag a fo y pwnc, y mae pawb yn siriol (ond gwr y Dark Days), a phawb yn teimlo fod taith ar ben y goach, ar ddiwrnod o haf, yn rhywbeth gwynfydedig.

Y mae yn bryd i ni, bellach, ddilyn cwrs y daith. Wedi pasio palas a pharc coediog Bodegroes ar y chwith, yr ydym yn dod i bentref yr Efailnewydd. Dyma yr "orsaf" gyntaf. Yma ceir blaenbrawf o ddawn y gyriedydd gyda'r parseli. Gesyd ei law yng nghanol y pentwr, ac estyna sypynau Ty'nygraig, neu y Weirglodd Lâs, mor ddidrafferth a phe buasai wedi bod yn y siop yn eu prynu. Nid oes dim yn hynod yn yr Efailnewydd, heblaw mai dyma yr ongl lle y mae dwy brif-ffordd Lleyn yn cydgyfarfod. Pe yn teithio i Edeyrn neu Nefyn, elem ar y dde, drwy goedwig hirfaith Bodfean; ond heddyw yr ydym yn cyfeirio ar y chwith drwy Rydyclafdy. O'n blaen, y mae amryw elltydd serth, ond cyn eu cyrraedd yr ydym yn croesi afon fechan. Y mae melin ar y dde, a gweirglodd ar yr aswy, a'r afon yn dolenu drwyddi. Onid difyr fuasai eistedd ar y bont acw i freuddwydio uwchben yr olygfa? Y mae yn grynhodeb o swyn. Ond am y waith gyntaf i ni sylwi, y mae y gyriedydd yn cymhwyso goruchwyliaeth y chwip at y meirch, ac yr ydym yn esgyn gallt fer ond serth. Wedi cyrraedd i'w chopa, gwelwn un arall feithach, a mwy serth. Tybed y gall y meirch ddringo hon? Ond y mae y cwestiwn yn cael ei setlo yn bur ddiseremoni. Gwelir y llu teithwyr yn diflanu oddiar y goach fel adar oddiar goeden, ac yn ymroi i gerdded. Dilynwn eu hesiampl. Y fath lu sydd o honom! Ond y mae yr olygfa a geir oddiar lechweddau yr allt hon yn ddigon o ad-daliad am y cyfnewidiad sydyn yn ein sefyllfa. Ar y gorwel draw, gwelir mynyddau Arfon a Meirion, yn rhes ar ol rhes, a haul y prydnawn yn pelydru arnynt. Yr ydym yn dechreu disgyn yr ochr arall i'r allt, i ardal Rhydyclafdy. Y peth cyntaf a dyna ein sylw ydyw yr addoldy ar y gwastadedd. Braidd nad ydym yn synu gweled adeilad mor brydferth mewn lle mor wledig. Y mae yn anrhydedd i'r ardalwyr. Ond cyn mynd ato yr ydym yn cyrhaedd yr ail "orsaf" ar y daith, nid amgen, hen westy Ty'n Llan. Nid oes a fynom â'r gwesty, ond sylwn ar y "gareg farch" sydd yn agos i'r drws. Ar y gareg yna, medd traddodiad, y bu traed Howell Harris yn sangu pan y traddodai ei genadwri danllyd ar ei ymweliad cyntaf a gwlad Lleyn. ^[1]

Ond y mae yr amser i fyny; gadawn bentref cysglyd y Rhyd, oblegid y mae cryn siwrnai o'n blaen cyn cyrhaedd yr orsaf nesaf. Hanes y ffordd am encyd yn awr ydyw-gallt a goriwared bob yn ail. Cyn hir yr ydym yn dod i odreu mynydd. Ar y chwith, yn lled uchel i fyny, yn nghanol ffriddoedd moelion, fe welir adeilad. Nid oes ty na thwlc yn agos ato. Dyna Eglwys henafol Llanfihangel. Druan o honi! Y mae wedi ei gadael megis "hwylbren ar ben mynydd," a

Drych o dristwch yw edrych drosti.

Ond y mae'r olygfa yn newid. Yr ydym yn dod i hafn gul; mynydd serth un ochr, a choed lawer yr ochr arall, ac felly am tua thair milldir. O'r diwedd, wele ni eto mewn eangder. Ar y dde, y mae melin; llyn gloew o'r tu uchaf iddi, a thu hwnt i hyny y mae doldir bras, a nifer o'r gwartheg harddaf ellir weled yn pori arno. Od oes ar neb eisieu syniad cywir am olygfa wledig, yn ei cheinder a'i thawelwch, dyma hi! Y mae yn un o'r llanerchau hyny sydd yn byw yn y cof. Yr ydym eto yn dod i ganol coed tewfrig, ac y mae yr olwg ar y muriau, ac yn enwedig crawciad di-daw y brain yn awgrymu ein bod yn nesau at ryw balas. Gyda llaw, onid bodau aristocrataidd iawn yw y brain? Nythant gerllaw y palasau. Y mae rhyw reddf yn eu harwain at fawrion y tir. Ond y mae y palas yr ydym yn myned heibio ei furiau wedi ymguddio yn y coed, heb ewyllysio bod yn amlwg i fwthynod gwerinaidd y wlad. Wedi dod allan o'r llwyn, cawn olwg fendigaid ar dir a môr. O'n blaen ar y chwith y mae yr eigion gwyrdd. Dacw Ynysoedd St. Tudwal's bryniau Cilan, a mynydd y Rhiw. Rhyngddynt y mae rhes o greigiau rhwth. Mae eu henw yn arswydus—Safn Uffern. Ond heddyw y mae nifer o gychod pysgota yn cyniwair yn ddifyr o amgylch y fan. Wedi bwrw trem ar ysgol Bottwnog ar y dde, a chael ymgom am ei hanes, yr ydym yn nesau at le nad yw yn ffrostio dim yn ei enw, beth bynag- Rhyd bach. Yma cawn olygfa sydd yn ein hadgofio am y "Village Blacksmith" gan Longfellow. Dacw efail y gof yn cael ei chysgodi gan goeden ganghenfawr. Gerllaw, hefyd, y mae ysgol y pentref. Diau y gellir dyweyd am blant yr ysgol hon:-

They love to see the flaming forge, And hear the bellows roar, And catch the burning sparks that fly, Like chaff from a threshing floor.

Ond yn nyddiau hafaidd Mai, y goeden henafol sydd yn cael ffafr yn eu golwg. Mor ddifyr y maent yn chwareu yn eu brigau! Mor galonog yw eu lleisiau! Mor iach yw eu chwerthiniad! Dyma ddedwyddwch diniweidrwydd. Yr ydym yn colli hwnyna; ymedy fel cwmwl y boreu. A oes gobaith iddo ddychwelyd? Nac oes. Y mae'r amgylchiadau yn newid yn hollol. Ond os. llwyddir i gadw calon plentyn: calon bur, ddiblygion boreu oes yn y fynwes, fe ddaw yr ymdrech i wneyd yr hyn sydd iawn, ac i hyrwyddo buddianau dynoliaeth,. yn ffynhonell dedwyddwch dyfnach a chadarnach ei sail na dedwyddwch diniweidrwydd. Cyfnod euraidd ydyw mebyd, ond y mae rhinwedd wedi ei brofi yn ffwrneisiau tanllyd bywyd, yn "werthfawrocach nag aur, ïe, nag aur coeth lawer."

Yr ydym yn ymysgwyd o'r dydd-freuddwyd hwn yn y Sarn—Sarn Meillteyrn. Saif y pentref mewn pantle lled goediog; y mae golwg glyd arno; y tai yn ymyl eu gilydd, a phob peth yn argoeli cysur a chymydogaeth dda. Ar y dde, ychydig o'r neilldu, y mae Eglwys y Plwyf,. ond y mae mwy o ddyddordeb i ni yn y garreg farch sydd y tu allan i borth y fynwent. Yn y llecyn yna,. meddir, y bu Daniel Rowland, Llangeitho, yn cynyg yr Efengyl i wladwyr Lleyn. Cafodd drws yr eglwys ei gau yn ei erbyn (gwel Drych yr Amseroedd, tud. 49). Brodor o'r ardal hon ydoedd Henry Rowland, D.D., Esgob Bangor (1551-1616). Yn awr, tra y mae y meirch yn cael eu cyfnerthu gogyfer â'r gweddill o'r daith, araf-ddringwn y rhiw sydd yr ochr bellaf i'r

BRO Y LLYNNAU.

Y llynnau gwyrddion llonydd,—a gysgant
Mewn gwasgawd o fynydd;
A thynn heulwen ysblenydd
Ar lenn y dŵr lûn y dydd."
——COWLYD.

pentref. Wedi cyrhaedd ei gopa yr ydym wyneb yn wyneb à golygfa newydd; math o wastatir unffurf yn ymestyn yn mlaen am filldiroedd. Yr ydym wedi cefnu ar y coedwigoedd; y mae Natur yma wedi diosg ei haddurniadau, ond y mae ei symledd hi yn brydferth, yn arbenig pan y coronir hi gan law yr Haf yn "Frenhines Mai."

Ar ein haswy y mae ffermdy golygus; ei enw ydyw Bodnithoedd. Dyna hen drigfod Owain Lleyn—bardd a llenor tra chymeradwy. Bu efe yn yr ardaloedd hyn. yn debyg fel yr oedd bardd Cefnymeusydd yn Eifionydd,—yn achleswr i lenyddiaeth Gymreig. Yr oedd ei gymeriad personol, hefyd, yn ddiargyhoedd. Hynod oedd Bodnithoedd yn y dyddiau hyny fel canolbwynt lletygarwch a charedigrwydd. Ebai un o'r beirdd:—

Penyffordd i bob ymdeithydd,
Cartref clyd i weision Duw
Oedd Bodnithoedd; hen gyfeiriad,
Teimlai pawb rhyw serch-atyniad,
Lle'r oedd Owain Lleyn yn byw.

Bu farw yn 1867, yn 81 mlwydd oed, a gorwedd ei weddillion yn mynwent Bottwnog. Y lle nesaf y deuwn ato ydyw Capel Bryncroes. Dyma un o'r addoldai Ymneillduol hynaf yn y wlad. Golwg eithaf diaddurn sydd arno, ond y mae yn un o'r lleoedd hynny sydd yn "garedigion oblegid y tadau." Gerllaw y capel y mae mynwent, ac yn ei daear hi y mae amryw o gedyrn Cymru Fu yn mwynhau melus hûn y gweithiwr. Yma y gorffwys Ieuan Lleyn, bardd poblogaidd yn ei ddydd (1770-1832). Y mae amryw o'i ganiadau yn aros ar lafar gwlad. Cyfansoddai, fel rheol, yn ol yr hen arddull gynganheddol, a dywedir fod y rhan fwyaf o bobl Lleyn, flynyddau yn ol, yn medru ei gân i "Ofyn Ffon." Dywedir ei bod yn grynhoad o anhebgorion ffon olygus a gwasanaethgar. Fel hyn:—

Ffon gron, o lin onnen, wedd iraidd, neu dderwen,
Dâ'i hasbri, dewisbren, neu gollen deg wiw,
A baglen lân luniaidd; rhisg claerwych, disglaeraidd,
Neu gywraint ragoraidd, bur loewaidd, bêr liw,
Heb arni groes naddiad, na brathiad, na briw;

Ffon odiaeth ffynedig, fo gadarn o'r goedwig,
Nid gŵyden blygedig, ddolenig, ddeil im;
Ond bydded ei moddau yn drwyadl ddi-droiau,
Heb geinciau, holltiadau, neu dolciau, na dim
Gwrthuni, na chroesni, na chamni—ffon chwim.

Ond nid desgrifio ffyn yn unig y byddai Ieuan Lleyn. Canodd yn helaeth ar destynau moesol a chrefyddol. Un o'i ddarnau goreu, debygem, ydoedd Marwnad i Mr. Charles o'r Bala. Wele bennill neu ddau o honi:—

Duw a hauodd yn ei galon,
Wiwdeg gryfion hadau gras,
Gwreiddiasant ar lan afon groew,
Dawel, hoew, loew las;
Eginasant a thyfasant,
Blodeuasant drwy blaid Ior,
A dygasant ffrwythau addfed,
Ei ymwared oedd y môr.

I chwi y rhai sydd yn llafurio,
Ac yn gwylio yn y gwaith,
Y cyhoeddodd ef Euriadur
Yn iach, yn eglur, yn eich iaith;
Hyfforddi'r ieuanc yw ei ddiben,
I gedyrn hen mae'n gadarnhad;
Y nesa i'r Beibl, mae'n rhagori
Ar un goleuni yn ein gwlad.

Hefyd, yr oedd Ieuan yn Emynwr nid anenwog. Efe ydyw awdwr yr emyn,

Rwy'n gweled bod dydd, &c.

Ac y mae ei gofiantydd-Myrddin Fardd-o'r farn mail efe, hefyd, a biau yr hawl i'r emyn,

Tosturi Dwyfol fawr
At lwch y llawr sy'n bod

Un arall o'r hen bererinion sydd yn huno ym mynwent Bryncroes ydyw Charles Marc, un o gynghorwyr" y Methodistiaid. Efe ydyw awdwr-

Teg wawriodd arnom ddydd,

a

Dysg fi i dewi, megis Aaron.

Brodor o ardal Bryncroes ydoedd Morus Gruffydd, arlunydd Thomas Pennant. Ceir amryw ddarluniau o'i eiddo yn yr argraffiadau cyntaf o'r Tours in Wales.

Gwr arall o'r un fro ydoedd William Rowland, awdwr hyglod Llyfryddiaeth y Cymry (1802-1865).

Ond rhaid ymatal. Yr ydym, weithian, yn ngorsaf Penygroeslon, yn mherfeddion y wlad. Gadawn y cerbyd, a thrown ar draws y meusydd sydd ar y dde. Mae y cloddiau wedi eu goreuro gan flodau yr eithin, a chlywir llais y gôg o gyfeiriad Rhos hir waen.

Y mae yr haul ar ei ogwydd, a'r glasfor yn ddrych o hedd. Hwyrnos Sadwrn ydyw; pen tymor-calan Mai! Gwelir llanciau bochgoch yn cyfeirio yn brysur tua'u cartrefi am ychydig seibiant cyn dechreu yn y "lle newydd." Golcha llanw bywyd i bob traeth: daw heibio i bob gradd. Mae newid "lle" yn ffaith bwysig yn nghyrfa "hogyn gyru'r wedd." Braidd na ddarllenwn gymysg deimlad yn wynebpryd ambell un o honynt, wrth iddo basio, a'i becyn dan ei gesail, tua rhyw fwthyn yn nghanol y wlad.
*⁠*⁠*⁠*⁠* Y mae yr ehedyddion yn distewi; a pheidiodd cân y fwyalch yn y twmpathau. Teyrnasa rhyw dawelwch rhyfedd ar bob llaw,

Yna'r hwyr gain a rydd
Fàr o aur ar fôr y Werydd.

Neillduwn ninau, ddarllenydd, i'r ffermdy gerllaw, lle y cawn luniaeth iach, a hanesion difyr y dyddiau gynt.

Nodiadau

1. Gwel Drych yr Amseroedd, tud. 44.