Prif Feirdd Eifionydd/Robert ab Gwilym Ddu

← Cynhwysiad

Prif Feirdd Eifionydd gan Edward David Rowlands

Awdl er cof am Elizabeth Williams

ROBERT AP GWILYM DDU.

Robert ap Gwilym Ddu.

MAE yn debyg nad oes yr un plentyn o Gymro nad yw yn medru yr emyn sydd yn dechreu gyda'r llinell,—

"Mae'r gwaed a redodd ar y groes."

Ac nid oes yr un plentyn meddylgar na charai wybod rhywbeth am awdur yr emyn anfarwol. Ei awdur yw Robert Williams (Robert ap Gwilym Ddu), a anwyd yn y Betws Fawr, ym mhlwyf Llanystumdwy yn Eifionydd, yn y flwyddyn 1767. Er fod bellach agos i gant a hanner o flynyddoedd er hynny, anrhydeddir enw y bardd hwn heddyw, cenir ei emynau, a darllenir ei waith. Hyn ddylai fod nod pob un ohonoch, sef cyflawni rhyw waith da fydd yn anfarwol, ac felly erys eich enwau yn berarogl i'r oesau a ddel.

Mae yr enw Betws Fawr yn adnabyddus drwy Gymru heddyw, am mai yno yr oedd cartref y Bardd Du. Mynnwch fyned i weled y lle. Yn un o'r caeau. gwelwch Faen Hir ardderchog sydd yn cuddio llwch un o'r hen Dderwyddon, neu yn nodi maes brwydr ym yr oesau gynt. Bu Robert Williams, pan yn fachgen, yn chware llawer o amgylch y Maen Hir yma, a thebyg iddo gael aml i godwm oddiar ei war. Cenwch yma un o emynau y bardd, adroddwch ran o'i farwnad i'w ferch, syllwch yn fanwl ar yr olygfa hardd geir yma ar y mynyddoedd a'r môr, ac ond odid na ddy- chwelwch o'r fan yn feirdd i gyd.

Amaethwr gwladaidd yr olwg arno oedd Robert ap Gwilym Ddu, ond dyn neulltuol mewn gwybodaeth a gallu. Yr oedd son am dano ledled y wlad, a chyrchai llawer o feirdd a dynion dysgedig i'w weled. Teimlai pawb yn ei gwmni eu bod ym mhresenoldeb dyn mwy na'r cyffredin. Edrychid arno fel proffwyd gan drigolion y wlad o amgylch. Nid fel bardd yn unig yr oedd yn enwog. Yr oedd yn hynafiaethydd o fri. Astudiodd hynafiaethau ei wlad a'i ardal; ac nid oes dim yn fwy diddorol na hanes arferion ein gwlad yn yr hen amser gynt. Mae pob "maen a murddyn " a "thomen" yn dweyd ei stori wrth y meddylgar a'r craff. Yr oedd hefyd yn gerddor deallgar; ei athro yn y gangen hon oedd y Parch. J. R. Jones o Ramoth, un o ddynion enwocaf ei oes. Chwiliwch ei hanes yntau.

Saif Robert ap Gwilym ymysg beirdd goreu Cymru. Dywed rhai cymwys i farnu fod ei englynion y rhai goreu yn yr iaith. Dyma un ohonynt sydd wedi glynu yng nghalon pob Cymro a'i clywodd,—

"Paham y gwneir cam a'r cymod,—neu'r Iawn,
A'i rinwedd dros bechod?
Dyweder maint y Duwdod,
Yr un faint yw'r Iawn i fod."

Yn aml iawn y mae llawer o bethau hynod yn perthyn i ddynion gwir fawr, ac yr oedd rhai hynodion. yn perthyn i'r bardd enwog yma. Dywedir ei fod yn hoff iawn o glywed rhywun yn adrodd ei waith ac yn ei ganmol. Un tro aeth dyn dieithr i edrych am dano, a gwelodd yn union nad oedd llawer o groeso iddo. Cofiodd fod y bardd yn hoff o glywed canmol ei waith, ac meddai wrtho, "Wyddoch chwi beth, Robert Williams, englyn rhagorol ydyw hwnnw wnaethoch chwi." "Pa un yw hwnnw, y gwr dieithr?" ebe'r bardd. "Hwn," meddai'r dyn, ac adroddodd yr englyn i'r Iawn, a ddyfynnwyd uchod. "Wel, yn wir, y mae o'n dlws," meddai yntau, ac yna dywedodd wrth ei wraig, "Gwnewch gwpanaid o de a thipyn o doast i'r gwr dieithr yn union deg." Dengys hyn mor naturiol a di-ragrith oedd, mae pob bardd yn hoff o glywed ei ganmol a chanmol ei waith.

Yr oedd llawer o nodweddion yn ei gymeriad y byddai yn werth i chwi eu hefelychu. Yn un peth, yr wedd yn hynod o ofalus a manwl gyda'i waith, ac nid wedd yn fodlon heb y goreu ym mhopeth. Oblegid hyn mae ei farddoniaeth yn goeth a'i iaith yn lân.

Peth arall, ni chyfansoddai er mwyn ennill gwobrwyon yn unig, ond canai, fel y gwna 'r aderyn, am ei fod yn hoff o ganu.

Efe oedd athro barddonol Dewi Wyn, ac nid rhyfedd i'r disgybl lwyddo wedi ei hyfforddi gan y fath athro.

Yn agos i orsaf yr Ynys, saif capel bychan tlws mewn ardal unig dawel. Ei enw yw Capel y Beirdd, a chafodd yr enw oddiwrth Robert ap Gwilym Ddu a Dewi Wyn, y rhai fu a rhan flaenllaw yn ei adeiladu. Yma y byddai y bardd yn myned i addoli, ac y mae yn debyg y cenid llawer ar ei emynau rhagorol yno.

Tua diwedd ei oes symudodd i fyw i'r Mynachdy Bach, ac yno y bu farw, yn y flwyddyn 1850.

Claddwyd ef ym mynwent Cawrdaf Sant, Abererch. Ar garreg ei fedd mae yr englyn isod, o waith. Ellis Owen, Cefn y Meysydd:—

"Y bedd lle gorwedd gwron—hynodol,
Iawn awdwr 'Gardd Eifion';
Y bardd fu fardd i feirddion,
Oedd y gwr sydd gor-is hon."