Prif Feirdd Eifionydd/Y Cynganeddion

← Hoffi'r Wyf Dy lân breswylfa

Prif Feirdd Eifionydd gan Edward David Rowlands

Problemau mewn rhifyddiaeth ar gân →

Y Cynganeddion.

'Rwy'n siwr eich bod yn hoffi "Puzzles." Rhyw fath o "puzzles" mewn seiniau llythrennau yw y gynghanedd.

Ni raid i chwi fod yn feirdd i ddeall cynghanedd; ond rhaid i chwi wybod rhywbeth am "glec" y gynghanedd cyn y medrwch fwynhau miwsig barddoniaeth yn y mesurau caethion.

Ni cheisiaf yma ond egluro ryw ychydig ar y cynganeddion symlaf i chwi, a hynny'n unig er mwyn i chwi sylwi'n fanylach ar y llinellau, a gwrando'n fwy astud ar sain gywrain cynghanedd.

Y mae pedwar math ar gynghanedd:—

I. Y Gynghanedd Lusg.
II. Y Gynghanedd Sain.
III. Y Gynghanedd Draws.
IV. Y Gynghanedd Groes.

I. Y GYNGHANEDD LUSG.

Yn y Gynghanedd hon sylwch :—

(a) Fod yn rhaid i'r gair olaf yn y llinell fod o ychwaneg nag un sill.
(b) Rhaid i'r acen ddisgyn ar y sill olaf ond un.
(c) Rhaid i'r sill olaf ond un yn y gair olaf fod yn ateb rhyw sill, neu sain, yn nechreu'r llinell.

Cymerwch y llinell:—

"Dyma'r farf—p'le mae'r arfau."—(Dewi Wyn).

Sylwch :—

(a) Fod "arfau" yn ddwy sill,—arf-au.
(b) Fod yr acen yn disgyn ar y sill olaf ond un,—arf-au.
(c) Fod y sill "arf".. yn arfau yn ateb y sain "arf" yn farf.

Dyma i chwi enghreifftiau ereill: —

"Fel ergyd gwefr i sglefrio."—(Eben Fardd)

"Dacw'r goedwig lom frigog."—(Eben Fardd)

Y mae saith math ar Gynghanedd Lusg, ond nid oes llawer o wahaniaeth rhyngddynt.

II. Y GYNGHANEDD DRAWS.

Yn y Gynghanedd hon,—

(a) Atebir y cydseiniaid sydd yn nechreu'r llinell gan yr un cydseiniaid yn niwedd y llinell.
(b) Rhaid newid y llafariaid rhyngddynt.
(c) Rhaid cael darn heb ddim cynghanedd yn y canol i gamu drosto.

Y mae chwe math ar Gynghanedd Draws; ni wnaf ond prin eu henwi. 1. Y DRAWS FANTACH.

"A Baich o'r dyfroedd yn Bwn."

Gwelwch,—

(a) Fod y llinell yn dechreu ac yn diweddu gyda gair unsill.

(b) Atebir y gydsain gyntaf yn y gair cyntaf â'r un gyd. sain yn nechreu'r gair olaf.

2. Y DRAWS DDISGYNEDIG.

"Y llyn hir fel llen arian."

Il n r // ll n r

Sylwch fod y gair olaf yn ddeusill, er ei gwneud yn ddis gynedig.

3. Y DRAWS GYFERBYN.

"A bregus flaenau briwgoed."

br g (s) // brg (d)

Sylwch fod yn rhaid i'r cydseiniaid a saif lle mae "s" a "d," fod yn wahanol.

4. Y DRAWS O GYSWLLT.

"O'u gyddfau pluog addfwyn."

Swnia fel hyn,—

O'u gyddfau / pluo / gaddfwyn.

g dd f (u) /bwlch / g dd f (n)

Y ddwy arall yw,—

5. Y DRAWS O GYSWLLT DDISGYNEDIG, a'r

6. DRAWS GYFERBYN.

III. Y GYNGHANEDD SAIN. Yn y gynghanedd hon ceir:—

(a) Dwy sill neu ddwy sain yn odli (rhyme).
(b) Dwy sain (neu ychwaneg) yn cynganeddu.

Cymerwch y llinell,—

"Lle yn fuan y Cân Côg."—(Eben Fardd).

Gwelwch fod :—

(a) Y sill —an yn "fuan" yn odli gyda "cân"
(b) "C" yn "Cog" yn ateb "C" yn Cân.

Gelwir hon yn gynghanedd sain rywiog.

Y mae pedwar math ar Gynghanedd Sain.

1. Y SAIN RYWIOG; a gymerwyd fel enghraifft uchod. Dyma i chwi enghreifftiau ereill ohoni,—

"Goruwch dwr glan lle cân côg."—(R. ap Gwilym Ddu)

"Gwyl Fihangel ei Sel Sai."—(Eben Fardd).

2. Y SAIN DRAWS.

Y mae hon yn debyg iawn i'r Sain Rywiog.

"Y ddwy foch o Goch (a) Gwyn."

"Rhag edrych, o'r Drych (troi) Draw."

Gwelwch mai yr unig wahaniaeth yw fod un gair i fewn rhwng y geiriau sy'n cynganeddu.

3. Y SAIN DRAWS DDISGYNEDIG.

Y mae hon yn wahanol i'r Sain Draws am fod yn rhaid cael gair lluosill ar ddiwedd y llinell,—

"Paham y gwneir CAM (a'r) CYMod."

Gwelwch hefyd fod yr "C" a'r "M" yn "cam" yn cael eu hateb.

4. Y SAIN O GYSWLLT.

"Caru Duw a Byw heB ofn."

Swnia fel hyn,—

Caru Duw a byw he bofn."

IV. Y GYNGHANEDD GROES.

Mae y Gynghanedd hon yn debyg i'r Draws.

(a) Atebir pob cydsain yn y rhan gyntaf c'r llinell, ond yr olaf (o flaen y brif orffwysfa).
(b) Newidir y llafariaid.

Cymerwch yr enghreifftiau canlynol:— 1. Y GROES RYWIOG.

'Rhoi angen un rhwng y naw."

rh ng n (n) / rh ng n (w)

Sylwch y gellir ei newid fel hyn,—

"Rhwng y naw, rhoi angen un."

rh ng n (w) / rh ng n (n)

Gwelwch fod y llinell hon hefyd yr un fath,—

"Dwyn ei geiniog dan gwynaw."

2. Y GROES DDISGYNEDIG.

"Trwy wynt oll troant allan."

trnt ll / tr nt ll

Sylwch fod y gair olaf yn ddeusill.

3. Y GROES O GYSWLLT.

"O'i safle glwys afal glan."

s fl gl(y) / s flgl (n)

Swnia fel hyn,—

"O'i safle glwy / safal glan."