Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Breuddwyd Enoc Huws

Profedigaethau Enoc Huws (1939)

gan Daniel Owen

golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

PENNOD XXXI

Breuddwyd Enoc Huws

BWYTAODD Enoc ei frecwest mewn distawrwydd. Edrychai Marged yn swrth, diynni, a digalon, fel pe buasai wedi tynnu ei pherfedd allan, neu fel cath wedi hanner ei lladd. A pha ryfedd? Yr oedd y gobaith hapus yr oedd hi wedi ei fynwesu ers llawer dydd, sef y câi hi fod yn feistres yn Siop y Groes, ac y gelwid hi yn "Mrs. Huws," wedi ei lofruddio. Ac nid hynny yn unig, ond yr oedd hi wedi ei bygwth a'i thrin yn enbyd gan blismon, oedd bellach i'w gwylio a'i chadw mewn trefn. Yn wir, ystyriai Marged na fu ond y dim iddi hi gael ei chymryd i'r carchar. Yr oedd ei hwyneb yn fudr gan ôl crio, ac nid oedd wedi crio o'r blaen er yr adeg y bu farw ei mam, a dim ond ychydig y pryd hwnnw, ac ni fuasai wedi crio o gwbl, oni bai ei bod yn credu bod crio yn gweddu i'r amgylchiad. Nid oedd colli ei mam yn ddim yn ei golwg o'i gymharu â cholli'r gobaith am briodi ei meistr. Nid oedd wahaniaeth ganddi bellach pa un ai byw ai marw a wnâi. Ar ôl y gurfa a gawsai gan Jones y plismon, a thra'r oedd Jones ac Enoc yn ymddiddan yn y parlwr, nid unwaith na dwy—waith y meddyliodd hi am Boas, y conductor. Da iddi, meddyliai Marged, pe buasai wedi ffafrio edrychiadau Boas. Teimlai yn awr yn sicrach nag erioed, wedi i Enoc ei edliw iddi, fod Boas yn meddwl rhywbeth amdani pan edrychai mor fynych arni. Druan oedd Marged! Y rheswm fod Boas yn troi ei lygaid mor fynych ar Marged yn y côr oedd ei bod yn discordio mor ddychrynllyd, a mynych y dywedodd Boas wrth y ferch flaen yn y trebl (a briododd ef yn y man): "Jennie, wn i beth i'w feddwl o Marged Parry, mae hi'n gneud nâd lladd mochyn, ac yn andwyo'r canu. 'Dydw i ddim yn licio deud hynny wrthi, a mi liciwn bydae rhai ohonoch chi, os ydi o'n bosibl, yn ei digio, gael iddi gadw draw."

Ni allai Enoc beidio â chanfod ar yr olwg oedd ar Marged ei bod wedi ei thorri i mewn i raddau mawr. Ond a barhâi hi yn y cyflwr dedwydd hwn oedd yn amheus ganddo. Yr oedd Enoc yn berffaith ymwybodol o wirionedd yr hyn a ddywedasai Jones wrtho, sef y byddai raid iddo ddangos y dyn os oedd am gadw Marged i lawr. Oni wnâi ef hynny, teimlai Enoc yn berffaith sicr y byddai Marged mewn cyflawn feddiant o'i thymherau drwg erbyn trannoeth. Wrth fwyta'i frecwest synfyfyriai pa fodd y gallai ddechrau ar y gorchwyl hwn. Ychydig ffydd oedd ganddo yn ei allu. Yn wir, ni fedrai fod yn gas wrth neb, a gwell ganddo oddef cam na bod yn frwnt a meistrolgar. Erbyn hyn, gwelai y byddai raid iddo geisio dangos ei awdurdod. Wedi gorffen brecwest, aeth yn syth i'r pantri, lle na buasai o'r blaen ers llawer o amser, a theimlai lygaid Marged yn llosgi ei gefn wrth iddo gymryd y fath hyfdra. Torrodd ddwy dafell o biff cul yn ôl cyfarwyddyd Jones, ac wrth fyned i'r llofft, dywedodd, braidd yn nerfus:

"Marged, 'rydw i'n mynd i'n gwely, a 'does neb i 'nistyrbio i tan ganol dydd," a rhag i Marged ei atal, cerddodd yn gyflym i'r llofft cyn clywed beth a ddywedai hi.

Ni ddywedodd Marged air; yn unig edrychodd yn synedig ar y biff oedd yn ei law. Gofynnai iddi ei hun a oedd ei meistr wedi drysu? I beth yr oedd yn cymryd biff i'r llofft, yn enw pob rheswm? A oedd y plismon wedi dod â mastiff iddo, i'w gadw yn y llofft, i edrych ar ei hôl hi? Neu a oedd yn bwriadu yn y dyfodol—yn hytrach na bwyta yn y gegin, gymryd ei ymborth yn y llofft, a hwnnw heb ei goginio? Neu a oedd ar fedr ei rheibio hi â'r biff, fel y clywsai fod rhai yn trin dafad wyllt? Yr oedd Marged wedi ei drysu a'i hanesmwytho nid ychydig.

Aeth Enoc i'w wely, ac yn ôl y cyfarwyddyd, gosododd y biff ar ei lygaid, gyda saeth weddi am i'r feddyginiaeth ateb y diben dymunol. Nid rhyfedd ar ôl yr hyn yr aethai drwyddo'r noson cynt a'r bore hwnnw, ei fod yn teimlo wedi gorwedd yn ei wely, braidd yn gwla. Teimlai ei frecwest, er nad oedd ond bychan, yn pwyso'n drwm ar ei stumog, ac fel pe buasai am newid ei le. Ni allai roddi cyfrif am ei salwch. Gwaethygai ei glefyd, a thrawyd Enoc gan y syniad arswydus—a oedd Marged, tybed, wedi ei wenwyno? Nid oedd dim haws, oblegid, yn wahanol i hen ferched yn gyffredin, ni allai Marged oddef cathod—yn wir, yr oedd hi wedi lladd tua hanner dwsin—ac fel dirprwy cath defnyddiai Marged "wenwyn llygod" yn helaeth. Beth, meddai Enoc, os oedd hi wedi rhoi peth o'r gwenwyn hwnnw yn ei frecwest? Teimlai yn sâl iawn. Os oedd Marged wedi ei wenwyno—nid oedd mo'r help—yr oedd yn rhaid iddo farw—canys ni allai alw ar neb i'w gynorthwyo—a chymryd popeth i ystyriaeth, ni buasai marw yn rhyw anffawd fawr iawn. Fel hyn yr ymsyniai Enoc pryd y syrthiodd i gwsg trwm—mor drwm fel na ddeffroes am bedair awr. nid oes neb â ŵyr pa bryd y deffroesai, oni bai iddo gael breuddwyd ofnadwy. Meddyliai, yn ymdaith ei enaid, ei fod wedi bod yn afiach a gorweiddiog am fisoedd lawer, a bod Marged wedi cadw ei afiechyd yn ddirgelwch i bawb, oblegid nid ymwelsai na meddyg na chyfaill ag ef yn ystod holl fisoedd ei glefyd. Yr oedd mewn poenau arteithiol yn barhaus, nos a dydd, ac os cwynai ychydig, trawai Marged ef yn ei dalcen â rhyw offeryn, nes dyblu ei boenau. Lawer pryd, pan na byddai Marged yn yr ystafell, carasai allu codi a churo'r ffenestr ar rywun a ddigwyddai fyned heibio a hysbysu ei gyfeillion, ond yr oedd yn rhy wan i godi. Trwy ryw ffordd, nas gwyddai ef, yr oedd Marged wedi gwerthu ei siop a'i holl eiddo, ac wedi sicrhau'r arian iddi hi ei hun. `Weithiau dygai Marged yr holl arian ar fwrdd bychan o flaen ei lygaid, a chyfrifai hwynt yn fanwl lawer gwaith drosodd, yna cadwai hwynt yn ofalus a herfeiddiol. Gwyddai mai disgwyl iddo farw yr oedd Marged, a'i bod yn bwriadu ei gladdu yn ddirgel yn yr ardd wedi nos. Ar adegau, trawai Marged ef yn ei ben â morthwyl mawr nes pantio ei dalcen, ac yna gafaelai'n ffyrnig yn ei wallt, codai ei ben oddi ar y gobennydd, a thrawai ef yn ei wegil â'r morthwyl, nes dôi ei dalcen i'w le yn ei ôl. Os gwaeddai ef "O!" rhoddai Marged iddo gnoc arall, flaen ac ôl. Synnai ef ei hun weithiau ei fod yn gallu byw cyhyd dan y fath driniaeth chwerw, a chanfyddai ar wyneb Marged ei bod hithau wedi glân flino disgwyl iddo farw. Ar brydiau, cedwid ef am wythnosau bwygilydd heb damaid o fwyd. Mor dost oedd ei newyn yr adegau hynny, fel y tybiai, pe gallasai symud ei ben y gallasai fwyta post y gwely, ond ni allai hyd yn oed droi ei lygad yn ddiboen. Pan fyddai fwyaf ei newyn, deuai Marged i'r ystafell â dysglaid o'r ymborth mwyaf persawrus—eisteddai o fewn troedfedd i'w drwyn, a bwytâi'r cyfan, a llyfai'r ddysgl heb gynnig gwlithyn iddo; ac eto, yr oedd yn byw. Ar amserau ceisiai farw, ond bob tro y ceisiai, âi angau ymhellach oddi wrtho a dyfnhâi ei boenau. Un diwrnod, daeth Marged i'r ystafell â chyllell fain finiog yn ei llaw, a gwelodd Enoc ei bod ar fedr ei lofruddio, ac nid drwg digymysg oedd hynny yn ei olwg, canys yr oedd wedi blino. ar fyw. Nid oedd Marged wedi siarad ag ef ers llawer o fisoedd yn unig tynnai wynebau ellyllaidd arno am oriau bwygilydd weithiau. Ond yn awr siaradodd, gan ei hysbysu nad oedd hi yn bwriadu ei ladd am fis neu ddau, ond mai ei gorchwyl y diwrnod hwnnw a fyddai tynnu ei lygaid allan. Cyn gynted ag y siaradodd Marged, teimlai Enoc yr un foment ei fod ef ei hun wedi colli'r gallu i barablu. Gwnaeth ymdrech galed, ond ni fedrai symud ei dafod, peth oedd yn ymddangos fel pe buasai'n cydsynio i Marged dynnu ei lygaid, peth a wnaeth hi yn ddeheuig â blaen y gyllell. Rhyfeddai Enoc nad oedd tynnu ei lygaid yn achosi cymaint o boen iddo â chael ei daro yn ei dalcen â'r morthwyl. Gwelai Marged yn gosod ei lygaid ar y bwrdd, ac yn eu gadael yno, ac yna yn mynd i lawr y grisiau. Ni phrofai Enoc ryw lawer o anghyfleustra oherwydd colli ei lygaid, ond teimlai dipyn yn anghyfforddus wrth eu gweled yn edrych arno o hyd, ac un ohonynt ei lygad chwith—fel pe buasai yn gwneud sbort am ei ben, ac felly y gallai, meddyliai Enoc, oblegid gwyddai fod ganddo dyllau dyfnion, hyllion, o boptu i'w drwyn. Ar yr un pryd, yr oedd yn bur galed fod un o'i lygaid ef ei hun yn cymryd ochr Marged yn ei erbyn, a phrotestiai ynddo ei hun, os gallai ddyfod drwy'r aflwydd hwn, nad anghofiai byth mo'i lygad de am fod yn drwmp iddo hyd y diwedd. Tra oedd ef yn synfyfyrio ar y pethau hyn, wele Marged drachefn yn dweud wrtho ei bod, ar ôl tynnu ei lygaid, wedi anghofio crafu'r tyllau, a phan ddechreuodd hi grafu, neidiodd Enoc yn ei wely a deffrôdd. Deallodd ei fod wedi breuddwydio. Ceisiodd agor ei lygaid, ond ni allai. Dechreuodd amau ai breuddwyd ydoedd. Teimlodd ei lygaid, ac—wel, cofiodd am y biff cul, a dehonglodd hynny ei freuddwyd iddo. Llosgai ei lygaid yn enbyd, ond yr oeddynt yn ei ben, ac nid ar y bwrdd; ac ni theimlodd yn ei fywyd mor ddiolchgar. Neidiodd i'r llawr, ac ymolchodd, a chafodd fod meddyginiaeth Jones wedi ateb y diben.

Am y gweddill o'r prynhawn, ceisiai Enoc ymddangos yn fywiog a phrysur, eto yr oedd yn amlwg i'w gynorthwywyr yn y siop ei fod yn derfysglyd ac absennol ei feddwl. Ni allai lai na'i longyfarch ei hun am y wedd oedd ar ei amgylchiadau o'i chymharu â'r hyn a ofnodd y noson cynt. Teimlai ei fod yn ddyledus i Ragluniaeth am anfon gŵr o fedr a phrofiad Jones i'w dynnu allan o helynt a ymddangosai ychydig oriau yn ôl yn anochel—adwy. Rhedai ei feddyliau yn barhaus i Dŷ'n yr Ardd, ac edrychai ar ei oriawr yn fynych. Nid oedd heb ofni i'r Parch. Obediah Simon wneud argraff ffafriol ar feddwl Miss Trefor, ac felly ei daflu ef ei hun rwd neu ddau ymhellach oddi wrth y nod a osodasai o flaen ei feddwl. Yr oedd Enoc yn ymwybodol yn boenus felly—fod Mr. Simon yn fwy golygus nag ef, ac er nad hynny'n unig a barodd iddo roi ei fôt yn ei erbyn pan oedd galwad Mr. Simon o flaen yr eglwys, eto yr oedd yn rhan o'r swm a barodd i Enoc benderfynu yn ei feddwl nad Mr. Simon oedd y dyn gorau y gellid ei gael fel gweinidog. Oddi ar yr ychydig ymddiddan a gawsai â Mr. Simon, nid oedd yn fodlon i gydnabod bod ei wybodaeth yn helaethach na'r eiddo ef ei hun, ond gwyddai fod y gweinidog yn fwy parablus nag ef yn fwy diofn a hy, neu fel yr ymsyniai Enoc ynddo ei hun, "mae gen i gystal stoc ag yntau, ond y mae ganddo ef well ffenest." A beidiai Miss Trefor ag edrych ar y ffenest—dyna a flinai Enoc. Nid oedd ef wedi celu oddi wrthi, mewn ymddygiad nac un ffurf, onid mynegiad pendant mewn geiriau, ei hoffter ohoni. Yn wir, yr oedd mewn cant o amgylchiadau wedi dangos ei fod yn gaethwas iddi, gan ddisgwyl yn bryderus, wrth gwrs, iddi hithau ddangos rhyw argoelion ei bod yn gwerthfawrogi ac yn croesawu ei ddiofryd a'i ddefosiwn cyn iddo roi datganiad eglur o'i serch. Ond hyd yn hyn, nid oedd hi wedi rhoi ond ychydig le iddo gasglu ei bod yn deall ei ddyfalwch na'i deimladau tuag ati. Yr unig arwydd er daioni a gawsai Enoc—ac yr oedd yn werthfawr yn ei olwg—oedd na byddai hi'n ddiweddar yn ysgoi ei gymdeithas, nac, ar y cyfan, yn amharchus ohono. Prin yr ymddygai hi felly ato pan ddechreuodd fyned i Dy'n yr Ardd, yn wir, cofiai amser pryd na chollai hi unrhyw fantais i roi ergyd iddo, os gallai sut yn y byd, yr hyn a ddygai arni wg Capten Trefor. Hynny ni wnâi hi yn awr, ond ymddygai ato fel cyfaill i'r teulu. Ond prin y golygai Enoc fod y cyfnewidiad hwn yn ei hymddygiad yn ddigon o gymhelliad i beri iddo wneud ei feddwl yn hysbys iddi, oblegid ystyriai pe gwrthodai hi ei gynigiad—pe dywedai'n bendant nad oedd iddo obaith —wel, yr oedd y meddwl yn gyfryw na allai ei oddef, a gwell a fuasai ganddo dreulio'i oes i fynd a dyfod i ac o Dŷ'n yr Ardd os gallai felly gadw pawb arall draw, serch na allai ef ei hun lwyddo yn ei gais. Ond pa sicrwydd oedd ganddo ef na ddeuai rhywun a chipio ei eilun tra byddai ef yn adeiladu ei allorau? Dim. A hwyrach mai'r Parch. Obediah Simon oedd y gŵr a wnâi hynny.

Nodiadau[golygu]