Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Darganfyddiad Sem Llwyd

← Breuddwyd Enoc Huws

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Y Swper

PENNOD XXXII

Darganfyddiad Sem Llwyd

AR ei ffordd i Dŷ'n yr Ardd yr oedd mynwes Enoc Huws yn llawn eiddigedd. Yr oedd ynddo deimlad anghyfforddus y byddai i'r Parch. Obediah Simon ymddisgleirio ar y swper a'i daflu ef i'r cysgod, a gwneud ei obaith—oedd eisoes yn ddigon gwan—yn wannach nag erioed, a phe buasai Mr. Simon yn y lleuad y noswaith honno yn lle bod yn Nhŷ'n yr Ardd, nid gwaeth fuasai hynny yng ngolwg Enoc. Meddyliasai Enoc lawer y prynhawn hwnnw yn wir, fwy nag erioed—am Mr. Simon, ac wrth ymwisgo orau y gailai cyn cychwyn oddi cartref, ni allai yn ei fyw beidio â'i ddal ei hun o hyd mewn cyferbyniad ag ef. Nid oedd ei syniadau yn uchel am y gweinidog, ond yr oedd Enoc yn ddigon gonest i gydnabod wrtho ei hun nad ydoedd yn feirniad diragfarn. Ar yr un pryd, pan oedd yn cerdded yn gyflym tua Thŷ'n yr Ardd, nid unwaith na dwywaith y dywedodd ynddo ei hun: Wn i ddim yn y byd mawr be mae pobol yn 'i weld yn y dyn—licies i 'rioed mono."

Hwyrach mai tipyn mwy nag arfer o ofal am ei ymddangosiad oedd y rheswm fod Enoc braidd ar ôl yr amser penodedig yn cyrraedd Tŷ'n yr Ardd. Pan agorodd Kit, y forwyn, y drws iddo, ebe hi:

Wel, Mr. Huws, lle 'rydech chi wedi bod tan 'rwan?—mae Miss Trefor yn gofyn o hyd ydech chi ddim wedi dwad."

Yr hen genawes! gwyddai Kit yn burion fod y gair yn werth swllt iddi'r noswaith honno, ac yr oedd yn werth canpunt yng ngolwg Enoc, os ffaith a fynegai Kit. Rhwng Kit a'i chydwybod am y ffaith. Agorodd Kit ddrws y smoke—roam, lle yr oedd Capten Trefor, Mr. Denman, Mr. Simon, Miss Trefor, yn ei ddisgwyl, ac yn eistedd wrth y pentan yn ei ddillad gwaith yr oedd Sem Llwyd, a phawb oddieithr Sem, yn ymddangos fel pe buasent wedi hanner meddwi. Ar ymddangosiad Enoc cododd pob un—oddieithr Sem—ar ei draed, i ysgwyd llaw ag ef, a Miss Trefor oedd y gyntaf i wneud hynny, ffaith y cymerodd Enoc sylw manwl ohoni, a dangosai pawb, oddieithr Sem, lawenydd na allai Enoc mo'i amgyffred. Ond nid hir—er ei fod dipyn yn hir—y bu ef heb gael rheswm am yr holl lawenydd. Hyfdra digywilydd, tra oedd y Capten yn bresennol, fuasai i neb ond ef ei hun hysbysu Enoc am yr hyn oedd wedi eu rhoi yn y fath hwyl. Wedi i bawb ymdawelu, ac i Enoc eistedd, ebe'r Capten:

"Mi wranta, Mr. Huws, eich bod yn canfod ein bod dipyn yn llawen heno, ac nid ydym felly heb reswm, ac mi wn, pan glywch y rheswm, y byddwch chwithau yn cydlawenhau â ni. Mae'n digwydd weithiau ein bod yn llawenhau wrth glywed am newydd da i eraill, ond heno yr ydym yn llawenhau, nid am fod gennym newydd da i eraill, er, mewn ffordd o siarad, ei fod yn newydd da i eraill hefyd, ond heno yr ydym yn llawenhau am fod gennym newydd da i ni ein hunain, ac nid i neb yn fwy nag i chwi eich hunan, Mr. Huws, ac nid oes yn ôl—ac i mi siarad yn bersonol, a chwi faddeuwch oll i mi am grybwyll y peth—nid oes dim yn ôl, meddaf, ond un peth i wneud fy llawenydd yn gyflawn heno, a'r peth hwnnw ydyw—(ac yn y fan hon rhwbiodd y Capten ei drwyn â'i gadach poced), a'r peth hwnnw ydyw, wel, nid oes gennych chwi, Mr. Huws, na chwithau, Mr. Simon, brofiad ohono, ond, hwyrach, rywdro, y byddwch mewn sefyllfa y gellwch ei ddeall—y peth hwnnw ydyw, meddaf, nad ydyw Mrs. Trefor yn alluog o ran ei hiechyd i fod gyda ni heno i gydlawenhau, ac y mae Mr. Denman yn gallu deall yr hyn yr wyf yn ei ——"

"O! tada, yr ydech chi'n hir yn deud y newydd wrth Mr. Huws," ebe Miss Trefor.

"Susi," ebe'r Capten, "'dydw i ddim wedi byw i'r oed yma, tybed, heb wybod sut i siarad a sut i ymddwyn yng nghwmni boneddigion. Ond dyna'r oeddwn yn mynd i'w ddweud, yr unig beth sy'n amharu tipyn ar fy llawenydd i yn bersonol ydyw yr hyn a grybwyllais, sef nad ydyw Mrs. Trefor gyda ni heno, a hynny oherwydd afiechyd—afiechyd, mi obeithiaf, nad ydyw'n beryglus. Ond chwi ddeallwch fy nheimlad—mae dyn, rywfodd, wedi cyd-fyw am gynifer o flynyddoedd, yn rhy barod, hwyrach, i ofni'r gwaethaf. Ond rhag i mi eich cadw yn rhy hir, Mr. Huws, mewn disgwyliad, er y gwn eich bod chwi, yn anad neb, yn cymryd diddordeb yn iechyd Mrs. Trefor rhag eich cadw yn rhy hir, meddaf, a rhag i mi gael fy ngalw i gyfrif eto gan fy merch fy hun, er y byddaf yn hoffi mynd o gwmpas pethau yn fy ffordd fy hun, mi dorraf fy stori yn fer—mae gennym newydd da, Mr. Huws, mae Sem Llwyd wedi dod â newydd i ni gwerth ei glywed—maent wedi taro ar y faen yng Nghoed Madog!"

"Beth?" ebe Enoc mewn syndod mawr, "wedi dod i blwm yn barod?"

"Dyna'r ffaith, syr, onid e, Sem?" ebe'r Capten.

Rhoddodd Sem nod doeth, a arwyddai fod ganddo lawer i'w ddweud ond ei fod yn ymatal rhag na allent ei ddal.

"Hwre! brafo ni, Cwmni Coed Madog," ebe Enoc mewn llawenydd mawr, yn yr hwn y cyfranogodd pawb oddieithr Sem.

"Esgusodwch ein ffolineb, Mr. Simon," ebe'r Capten gan annerch y gweinidog, "ac nid ffolineb chwaith, oblegid nid oes dim yn fwy naturiol, syr, nag i rai fel fy hunan a Mr. Huws a Mr. Denman, y rhai, nid gydag amcanion hunanol a bydol, ond gyda golwg ar wneud lles i'r gymdogaeth, a chyda golwg ar gadw achos crefydd i fyny—sydd wedi gwario llawer o arian—mwy nag a goeliech chwi—naturiol, meddaf, iddynt lawenhau pan ddônt o hyd i'r trysor cuddiedig—mor naturiol ag oedd i Columbus lawenhau pan welodd y ddeilen ar y dŵr."

"Perffaith naturiol, ac yr wyf yn cydlawenhau â chwi, Capten Trefor," ebe Mr. Simon.

"Mi'ch credaf," ebe'r Capten, "just y peth y buaswn yn ei ddisgwyl oddi wrth ŵr o ddiwylliant a dysg fel chwi. Ar yr un pryd, mae'n bosibl, yn wir, yn eithaf naturiol, i rai fel chwi sydd yn ymdroi gyda phethau ysbrydol, ac heb ymyrraeth rhyw lawer â phethau'r byd a'r bywyd hwn—mae'n bosibl, meddaf, i ni, yr antur—iaethwyr yma, wneud argraff arnoch mai creaduriaid y byd a'r bywyd hwn yn unig ydym—hynny ydyw, mai pobl ydym â'n bryd yn hollol ar wneud arian. Ond nid dyna'r ffaith, syr,—mae ochr arall i'n natur, ac mi fentraf ddweud bod i ddarganfyddiadau yn y byd natur—iol, fel yn y byd moesol ac ysbrydol, eu charm, a bod y charm lawn cymaint yn y darganfyddiad ag yn yr hyn a ddarganfyddir. Er enghraifft (gadawodd Miss Trefor yr ystafell wedi diflasu), meddylier am Syr Isaac Newton—ni fuasai ei lawenydd yn llai pe darganfyddasai mai rhywbeth arall ac nid gravitation a barai i'r afal syrthio oddi ar y pren—y darganfyddiad ei hun oedd yn rhoi boddhad iddo—os nad ydwyf yn camgymryd. Yr un modd, syr, yn y case presennol; ac yn y peth hwn yr wyf yn mynegi fy nheimlad fy hun, ac, yr wyf yn credu, deimlad Mr. Huws a Mr. Denman—yn y case presennol, meddaf, nid yr unig bleser, nac ychwaith y mwyaf, ydyw y byddwn ryw ddydd yn feddiannol ar lawer o eiddo yr wyf yn addef bod pleser yn y drychfeddwl yna—ond, ac i mi siarad yn bersonol—mae'r pleser mwyaf yn y ffaith fod plwm—bydded fawr neu fach—wedi ei ddarganfod, yr hyn sydd yn gwirio fy rhag—ddywediad—sef fy mod yn sicr fod plwm yng Nghoed Madog. Neu, i mi ei roi mewn ffurf arall, meddyliwch yn awr, pe cawn fy newis, naill ai i berthynas i mi, dyweder oblegid nid wyf ond yn tybio case—fod i berthynas adael i mi yn ei ewyllys ugain mil o bunnau, neu ynte i mi gael yng Nghoed Madog werth pymtheng mil o bunnau o blwm, pa un a ddewiswn? Yr olaf, syr, heb dreulio munud uwch ben y cwestiwn. Gallai hyn ymddangos yn ynfyd i ryw bobl, ond yr wyf yn credu fy mod yn mynegi calon a theimlad Mr. Huws a Mr. Denman—dynion sydd yn gwybod rhywbeth am y charm o fentro ac am y charm uwch o ddarganfod. Onid felly y mae pethau'n sefyll, Mr. Huws?"

"Ie," ebe Enoc, "ond gadewch glywed am y darganfyddiad, faint ydech chi wedi ei ddarganfod, Sem Llwyd?"

"Esgusodwch fi, Mr. Huws," ebe'r Capten, "mi af i lawr i'r Gwaith fy hun yn y bore, a chewch report cyflawn. Mae'n ddiamau gennyf fod Sem wedi rhedeg yma â'i wynt yn ei ddwrn y foment gyntaf y gwelodd lygad y trysor gloyw, ac nid ydyw mewn position, mi wn, i roi idea briodol i chwi, Mr. Huws, am natur y darganfyddiad, ac fel y dywedais, mi af i lawr i'r Gwaith fy hun yn y bore, D.V. Ond hyn sydd sicr, pe na bai'r darganfyddiad ond cymaint â nodwyddaid o edau sidan, ac, yn wir, nid wyf yn disgwyl, yn ôl natur pethau, iddo fod yn fawr, mae'r ffaith fod Sem Llwyd a'i bartner wedi darganfod ei fod yno—bydded cyn lleied ag y bo—yn dangos yn eglur fod toreth ohono allan o'r golwg. Onid dyna ydyw'n profiad ni fel practical miners, Sem?"

"'Rydech chi yn llygad ych lle, Capten," ebe Sem.

Yn y fan hon daeth Miss Trefor i mewn gan hysbysu bod y swper yn disgwyl amdanynt, ac aeth y cwmni i'r parlwr, ond arhosodd y Capten i gael gair neu ddau yn gyfrinachol â Sem Llwyd. Nid oedd yr ymgom ond ber, sef fel y canlyn:

Dydi o fawr o beth, mi feddyliwn, Sem?"

"Nag ydi, syr," ebe Sem, "prin werth sôn amdano, fel y cewch chi weld yfory, ond 'roeddwn i'n meddwl na fase fo ddrwg yn y byd i mi ddwad yma i ddeud."

"Chwi wnaethoch yn iawn, Sem," ebe'r Capten. "Y gwir ydyw, ddaeth newydd erioed mewn gwell amser, achos, rhyngoch chwi a fi, mae Denman bron â rhoi i fyny'r ysbryd. 'Does gan Denman, druan, mae arnaf ofn, fawr o arian i'w sbario, ac y mae'n gorfod cyfyngu arno ei hun i wneud yr hyn y mae yn ei wneud. Ond 'does dim dowt, Sem, fod eich newydd wedi codi llawer ar ei ysbryd. Mae hi'n wahanol gyda Mr. Huws, mae ganddo fo bwrs lled hir. Gobeithio'r tad y cawn ni rywbeth acw yn fuan, bydae o ddim ond er mwyn Denman. Ond rhyngoch chwi a fi, 'dydw i ddim yn disgwyl dim acw 'rwan, ond rhaid ceisio cadw'r gobaith i fyny, er, mewn ffordd o siarad, fod yn edifar gen i ddechre yng Nghoed Madog, a faswn i 'rioed wedi dechre—mi faswn yn trio byw ar y tipyn oedd gen i—oni bai 'mod i'n meddwl beth ddaethai ohonoch chwi, y gweithwyr a'ch teuluoedd."

"'Wn i ddim be ddeuthe ohonom ni 'blaw am Goed Madog," ebe Sem.

"Digon gwir," ebe'r Capten, "ond beth ydyw eich barn chwi, Sem, a beth ydyw barn y dynion am y lle?", "Wel, syr," ebe Sem, "mae gan y dynion, a mae gen innau, ffydd y cawn ni blwm yno ryw ddiwrnod."

"Gweddïwch ynte," ebe'r Capten, "am i'ch ffydd droi yn olwg, a'ch gobaith yn fwynhad, oblegid y mae gan Ragluniaeth lawer i'w wneud â phethau fel hyn. A pheth arall, y mae gwaelod, chwi wyddoch, i byrsau'r ychydig ohonom sy'n gorfod dwyn y gost. Mi ddof i lawr acw fore fory, Sem, os byddaf byw ac iach. A 'rwan, rhaid i mi fynd at y cyfeillion yma. Peidiwch â chodi, Sem, mi ddwedaf wrth Kit am ddwad â pheint o gwrw i chwi a thipyn o fara a chaws."

"Thanciw, syr," ebe Sem.