Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Cymru Lân
| ← Cynnwys | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
Gweithdy'r Undeb → |
PROFEDIGAETHAU
ENOC HUWS
PENNOD I
Cymru Lân.
MAB llwyn a pherth oedd Enoc Huws, ond nid yn Sir Fôn y ganwyd ef. Yr oedd man ei enedigaeth yn nes i Loegr, a'r trigolion yn siarad meinach Cymraeg, yn fwy diwylliedig, a chaboledig yn eu tyb eu hunain, er nad yn fwy crefyddol. Ni chanwyd y clychau ar ei enedigaeth, ac ni welid ac ni chlywid dim arwyddion o lawenydd o unrhyw natur. Ni chododd y ffaith mai bachgen ac nid geneth ydoedd gymaint â gwên ar wyneb un o'r perthnasau pan glywsant am ei ddyfodiad. Yn wir, maentumiai rhai o'r cymdogion na wyddid, am rai dyddiau, i ba ryw y perthynai. Y rheswm am yr holl ddifrawder hwn oedd nad oedd neb yn ei ddisgwyl, nac ar neb eisiau ei weled. Dywedais ormod: yr oedd un yn ei ddisgwyl. Pa nifer o nosweithiau digwsg-o ofid, o gyni ac arteithiau meddwl, o edifeirwch chwerw a gwirioneddol, ac o hunanffieiddiad, a gostiodd y disgwyliad hwnnw, Duw yn unig a ŵyr! Gwn fod hyn yn bwnc tyner a llednais i'w grybwyll, ac mai mwy hyfryd yw gwrando ar leisiwr da yn canu "Cymru lân, gwlad y gân," a rhoi encore iddo, ac iddo yntau roddi i ni "Hen wlad y menyg gwynion." Ond ynfytyn fyddai'r dyn a dybiai fod holl hanes Cymru yn y ddwy gân. Pan oeddwn hogyn, byddai'r gŵr duwiol hwnnw, Abel Huws, pan fyddai yn yr hwyl yn y capel, yn cau ei lygaid, yn enwedig pan fyddai'n canu, nes i mi fynd i gredu bod cau'r llygaid yn arwydd sicr o dduwioldeb. Yr wyf wedi newid fy meddwl. Nid yw cau'r llygaid yn un arwydd o santeiddrwydd. A chwarae teg i Abel Huws, ni chaeai yntau ei lygaid ond pan fyddai yn yr hwyl. Yr oedd mor llygadog â neb, ac yn galw pethau wrth eu henwau priodol. Sicr fod Abel Huws, fel yr hen dadau, dipyn yn rhy blaen ei siarad; ond mae lle i ofni mai'n perygl ni yw peidio â galw pethau wrth eu henwau Cymraeg, os nad peidio â'u henwi o gwbl. A ydyw'r pethau wedi peidio â bod? Neu a ydym wedi cael rhyw oleuni newydd arnynt? A oes y fath beth ag anniweirdeb? Byddwn yn clywed weithiau am "achos anhyfryd." Ond diau fod y byd yn dyfod yn foneddigeiddiach, a bod eisiau cymryd gofal sut i siarad ag ef.
Nid oedd, fel y dywedwyd, ond un yn disgwyl am Enoc i'r byd, ac nid oedd ar neb ei eisiau. Ni wyddai Enoc, druan, mo hynny, a phe gwybuasai, mae yn amheus ai ni buasai'n cyflawni hunanladdiad yn hytrach nag wynebu ar y fath fyd. Ond ei wynebu a wnaeth Enoc yn hollol ddiniwed a diamddiffyn. Tystiai'r meddyg ei fod yn un o'r bechgyn brafiaf a welodd erioed, ac nad oedd ond un amherffeithrwydd ynddo, sef bod tri o fysedd ei droed chwith yn glynu yn ei gilydd, fel troed hwyaden. Ond nid oedd hynny nac yma nac acw. Cyn bod Enoc yn fis oed-pe buasai'n ddigon synhwyrol, a phe na buasai'n cysgu yn hapus wrth ochr ei fam— gallasai fod yn llygad-dyst o olygfa na buasai byth yn ei hanghofio.
Yr oedd yr ystafell wely yn eang a chymfforddus, peth a ddynodai fod ei pherchen mewn amgylchiadau uwch na chyffredin. Nos Sadwrn ydoedd, neu yn hytrach fore Sul, oblegid yr oedd y cloc newydd daro hanner nos. Yr oedd y meddyg newydd adael yr ystafell gan fwriadu dychwelyd yn fuan â rhyw feddyglyn i gynorthwyo mam Enoc i groesi'r afon, mewn geiriau eraill, i farw. Cyn gadael y tŷ dywedasai wrth ei thad, oedd ŵr uchel-falch: "Mi ddof yn ôl ymhen ychydig funudau, Mr. Davies, ond y mae arnaf ofn na wěl Elin. druan,
mo'r bore. Gwell i chwi fynd i'w golwg. Ewch, Mr. Davies, ewch, neu byddwch yn edifarhau ar ôl hyn."
Nid oedd Mr. Davies wedi gweled Elin er y dydd y ganwyd Enoc. Elin oedd ei uniganedig, ei gysur, a'i eilun. Ond y diwrnod y ganwyd Enoc, gwnaeth Mr. Davies lw na siaradai â'i ferch yn dragywydd. Pan ddywedodd y meddyg wrtho na welai Elin mo'r bore, teimlodd ei du mewn yn rhoi tro, a'i waed fel pe'n fferru ynddo. Cerddodd yn ôl a blaen hyd y parlwr hanner dwsin of weithiau, a dywedai cip-dyniadau ei wyneb arteithiau dwfn ei galon falch. Cychwynnodd i fyny'r grisiau, a throdd yn ôl. Cychwynnodd eilwaith, a throdd yn ôl. Oedd, yr oedd wedi gwneud llw na siaradai â hi byth. Ond cofiai—a da ganddo gofio—na ddywedodd nad edrychai arni. Cychwynnodd drachefn, ac ni throdd yn ôl y waith hon. Yr oedd Mr. Davies yn ŵr lluniaidd, hardd a chadarn, ac ni theimlodd erioed cyn hyn un anhawster i ddringo'r grisiau; ond, y tro hwn, teimlai ei goesau bron ymollwng. Yr oedd dwy nurse yn yr ystafell yn ymgomio yn ddistaw, a brawychwyd hwy gan ei ym- ddangosiad annisgwyliadwy, ond nid ynganodd un ohonynt air. Yr oedd Elin â'i llygaid yn gaeedig, a'i hwyneb cyn wynned â'r gobennydd, a'i gwallt hir, oedd cyn ddued â'i phechod, yn llanast o'i chwmpas. Gafaelodd Mr. Davies, megis o angenrheidrwydd, ym mhost y gwely, ac edrychodd yn ddyfal ar wyneb ei annwyl ferch. Y fath gyfnewidiad a welai! Ai Elin, ei annwyl Elin oedd hon? Anhygoel! Nid oedd hi ond megis cysgod o'r hyn a fuasai. Eto, tybiai Mr. Davies, er yr holl gyfnewidiad, nad oedd hi wedi colli dim o'r prydferthwch y teimlai bob amser mor falch ohono, ac, yn wir, yr oedd Elin yn debycach nag y gwelsai hi erioed i'w mam, a gladdasai ryw flwyddyn cyn hynny. Edrychodd yn ddyfal ar ei hwyneb gwelw, a dechreuodd ei galon feddalhau. Ond trodd ei lygaid a chanfu Enoc, â'i wyneb pinc, ei drwyn fflat, a'i ben moel, a dychwelodd digofaint a balchder clwyfedig Mr. Davies, ac ocheneidiodd yn drwm.
Agorodd Elin ei hamrantau, gan ddatguddio pâr o lygaid yr edrychasai ei thad arnynt fil o weithiau gydag edmygedd. Nid ei thad oedd yr unig un oedd wedi edmygu'r llygaid hynny. Oherwydd gwynder ei hwyneb, ymddangosai llygaid Elin yn dduach, disgleiriach, a phrydferthach nag erioed. Ond yr oedd Elin, a olygai ef yn gynllun o berffeithrwydd, heb arni na brycheuyn na chrychni, fel y goleuni ei hun, yr oedd Elin wedi pechu. A chwarae teg i'w thad, ei phechod, ac nid y gwarth—er y teimlai hwnnw yn dost—oedd fel cancr yn ysu ei galon, oblegid yr oedd Mr. Davies yn ŵr manwl, crefyddol, a duwiol yn ei ffordd ei hun. Agorodd Elin ei hamrantau, fel y dywedwyd, ac edrychodd yn ymbilgar, er yn dawel,. yn llygaid ei thad. Wedi munud o ddistawrwydd, ebe hi yn floesg:
"'Nhad, 'newch chi ddim siarad â mi?"
Nid atebodd Mr. Davies air, ond dangosai gweithiadau ei wyneb a'i wddf mai ef oedd y dioddefydd pennaf.
"'Nhad," ychwanegai Elin, "yr ydw i wedi gofyn filoedd o weithiau i Iesu Grist fadde i mi, ydech chi'n meddwl y gneith o, 'nhad?"
Edrychodd Mr. Davies ar Enoc, a gafaelodd yn dynnach ym mhost y gwely, ond ni thorrodd ei lw. Dywedodd Elin eilwaith:
"Bydase mam yn fyw—a mae hi'n fyw, mi gweles hi neithiwr—a mae hi wedi madde i mi. 'Newch chi fadde i mi, 'nhad bach? Yr ydw i wedi bod yn eneth ddrwg, ddrwg, ddrwg; ond 'newch chi fadde i mi, 'nhad bach?"
Gollyngodd Mr. Davies ei afael ym mhost y gwely, gwegiodd fel meddwyn, aeth gam ymlaen, gŵyrodd, a chusanodd ei ferch unwaith ac eilwaith, a chiliodd yn ôl i'w hen sefyllfa heb dynnu ei lygaid oddi ar ei ferch, ond ni ddywedodd air. Gwenodd Elin yn hapus, ac yna trodd ei llygaid at Enoc. Megis wrth reddf, deallodd un o'r nurses, oedd fam, ei dymuniad, a gosododd wyneb y plentyn wrth wefusau oer ei fam. Ni wnaeth Enoc ond rhochian yn gysgadlyd pan gusenid ef am y tro olaf gan ei fam. Wedi gwneud hyn, ymddangosai Elin fel pe buasai wedi darfod â phawb a phopeth, ac edrychai i fyny yn ddidor. Ni thynnodd Mr. Davies ei olwg oddi arni, a hyd yn oed pan ddaeth y meddyg, nid ymddangosai ei fod yn ymwybodol o'i ddyfod. Deallodd y meddyg ar unwaith fod Elin, druan, ar ymadael, ac ni cheisiodd ganddi gymryd y meddyglyn. Am rai munudau parhaodd Elin i edrych i fyny, yna dywedodd yn hyglyw:
"Yr ydw i'n dwad yrwan, 'mam, yrwan."
Ar ôl un dirdyniad, un ochenaid hir, ehedodd ei hysbryd ymaith.
"Mae hi wedi mynd," ebe'r meddyg yn ddistaw, gan afael ym mraich Mr. Davies a'i arwain i lawr. Da gan y meddyg oedd cyrraedd y gwaelod yn ddiogel, oblegid pwysai Mr. Davies arno yn drwm. Yr oedd gofid y tad yn arteithiol, a phan syrthiodd yn swrth i'r gadair, gwasgodd ei ben rhwng ei ddwylaw, a dolefodd yn uchel :
"O Elin! Elin! f'annwyl Elin!"
Yn ebrwydd neidiodd ar ei draed yn gynhyrfus, a thrawodd y bwrdd amryw weithiau, nes oedd y gwaed yn ffrydio o'i ddwrn; ac, fel pe buasai'n annerch y bwrdd, dywedodd yn ffyrnig:
"Enoc Huws! os nad wyt eisoes yn uffern, bydded i felltith Duw dy ddilyn bob cam o'th fywyd!"
Ail-adroddodd y geiriau ffôl amryw weithiau. Arhosodd y meddyg gydag ef nes iddo ymdawelu. Nid oedd Mr. Davies, o ran oedran, ond cymharol ieuanc—prin ddeugain mlwydd oed. Edrychid arno yn y dref fel un mewn amgylchiadau cysurus, a pherchid ef yn fawr. Yr oedd ei ferch Elin, cyn yr amgylchiad, yn ffafr pawb, hyd yn oed gan ei chydryw, peth sydd yn "ddweud mawr." Bu ei chwymp yn ergyd i ugeiniau o'i chyfeillesau a'i chydnabod, ac nid arwyddodd neb, hyd y gwyddys, foddhad yn ei gwarth. Nid felly, ysywaeth, y digwydd bob amser. Yr oedd cydymdeimlad à Mr. Davies yn ddwfn a chywir, a'r amlygiad ohono yn ddibrin. Ond ni chododd ef byth mo'i ben. Yr oedd y saeth wedi myned yn syth i'w galon, ac ni allai neb ei thynnu oddi yno. Gwerthodd ei holl dda; a'r gŵr olaf o'i hen gymdogion y bu Mr. Davies yn siarad ag ef oedd Dafydd Jones, a fyddai'n arfer torri llythrennau ar gerrig beddau.
"Dafydd Jones," ebe fe, "rhowch y geiriau yma ar y garreg sydd uwchben fy ngwraig—na hidiwch am yr oed a'r date:
Hefyd
ELIN DAVIES,
'Piser a dorrwyd ger llaw'r ffynnon.'"
A heb gymaint â chanu'n iach â'i hen gyfeillion, gadawodd Mr. Davies y wlad.