Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Gweithdy'r Undeb
| ← Cymru Lân | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
Llwyddiant |
PENNOD II
Gweithdy'r Undeb.
AR farwolaeth ei fam, gosodwyd Enoc dan ofal Mrs. Amos, un o'r maethwragedd y cyfeiriwyd atynt yn barod, a dywedid i Mr. Davies roddi swm mawr o arian iddi am gymryd Enoc "allan o'i olwg ac edrych ar ei ôl." Am rai dyddiau ofnid am fywyd Enoc, a churiodd ei gnawd yn dost. Tebyg nad oedd yfed llefrith gwahanol wartheg trwy beipen India rubber yn cyfarfod â'i chwaeth nac yn dygymod â'i gyfansoddiad. Ac er na phryderai neb am hynny, meddyliwyd bod y plentyn ar fedr cychwyn i'r un wlad ag yr aethai ei fam iddi. Yr unig beth a achosai dipyn o flinder i Mrs. Amos oedd ei fod heb ei fedyddio. Buasai iddo farw heb ei fedyddio yn drychineb ofnadwy! yn ei golwg. Ac yn fawr ei ffwdan, aeth at weinidog eglwys y Methodistiaid, lle yr oedd mam Enoc yn aelod. Yr oedd y gŵr hwnnw newydd orffen ei swper, a newydd roi tân ar ei bibell. Derbyniad oer a garw a roddodd efe i Mrs. Amos. Gwrthododd yn bendant symud o'i dŷ, ac ymgroesodd wrth feddwl am gyffwrdd â'r fath lwmp o lygredigaeth ag Enoc. Yna dychwelodd at ei bibell, oedd agos cyn ddued ag Enoc, ac aeth Mrs. Amos ymaith gan sibrwd, "Bydase Mr. Davies heb fynd i ffwrdd, fase fo fawr o wrthod, mi gwaranta fo," a rhoddodd iddo ei bendith, yn ôl ei dull hi o fendithio. Ond ni wyddai Mrs. Amos ddim am y Gyffes Ffydd a'r rheolau disgyblaethol. Wedi hyn, prysurodd y famaeth i dŷ'r gweinidog Wesleaidd gyda'r un apêl. Yr oedd John Wesley Thomas yntau yn berffaith hysbys o'r holl amgylchiadau, ac yn garedig iawn aeth ar unwaith gyda Mrs. Amos a gweinyddodd y sacrament ar y plentyn, gan ei alw ar enw ei dad, yn ôl cyfarwyddyd Mrs. Amos, sef ENOC HUWS. Teimlai'r famaeth yn rhwymedig iawn i Mr. Thomas am y gymwynas hon, ac i ddangos ei theimlad, cynigiodd iddo wydraid o chwisgi fel cydnabyddiaeth fechan am ei drafferth. Gwrthododd Mr. Thomas y moesgarwch gan roddi anogaeth iddi ddilyn esiampl y baban Enoc—gadael llonydd i'r botel. Diolchodd Mrs. Amos yn gynnes i'r gweinidog. "Os byth y bydd angen arna' i fynd i'r capel, i'ch capel chi, Mr. Thomas, y dof i," meddai, "ond am y gydwff arall ene, wn i ddim sut y mae neb yn mynd ar 'i gyfyl o."Aeth Mr. Thomas ymaith dan chwerthin, ac ni fu "angen" ar Mrs. Amos byth am fynd i gapel nac eglwys nes cariwyd hi i'r lle olaf gan bedwar o ddynion.
Er dirfawr siomedigaeth i Mrs. Amos, darfu i'r bedydd, neu rywbeth arall, ddwyn cyfnewidiad rhyfedd yn iechyd. Enoc. Pe buasai yn "fedydd esgob," ni allasai ei effeithiau fod yn fwy gwyrthiol. Dechreuodd Enoc edrych o gwmpas yn ddigon hen ffasiwn, a phan osododd Mrs. Amos ffroen y beipen India rubber yn ei safn, sugnodd mor eiddgar a hoyw ag oen bach, a phe buasai ganddo gynffon, buasai yn ei hysgwyd, ond gwnaeth iawn am y diffyg drwy ysgwyd ei draed, a chodi ei ysgwyddau i ddangos ei ddirfawr foddhad. Yn wyneb yr amlygiadau hyn o fywyd yn Enoc, yr oedd Mrs. Amos wedi monni drwyddi, a mynych y galwodd hi ef yn "hen chap drwg, twyllodrus." Ond gan mai byw a fynnai yr "hen chap drwg," nid oedd mo'r help.
Aeth amser heibio; ac oherwydd nad oedd Enoc yn gwneud dim—dim, o leiaf, gwerth sôn amdano—ond sugno'r botel lefrith, a Mrs. Amos, hithau, heb fod yn ddiystyr o gwbl o'r botel chwisgi, buan y diflannodd y "swm mawr o arian" a roddodd Mr. Davies iddi am gymryd Enoc "allan o'i olwg." Ffaith ydyw, cyn bod Enoc yn llawn ddeuddeng mis oed, fod ei famaeth mewn dygn dlodi. Mewn canlyniad, aeth at y relieving officer, a rhoddodd ar ddeall iddo mewn eithaf Cymraeg, nad oedd hi am gadw plant pobl eraill ddim yn hwy—na allai fforddio hynny, ac er bod yn ddrwg ganddi ymadael â'r plentyn, oblegid, meddai, yr oedd ef, erbyn hyn, yn ddigon cocsin, eto nid oedd dim arall i'w wneud. Yr oedd hi wedi disgwyl a disgwyl clywed rhywbeth oddi wrth Mr. Davies, ac ni allai aros i ddisgwyl dim yn hwy. Os âi hi allan am hanner diwrnod i olchi, rhaid rhoi hyn a hyn o lodom i Enoc i wneud iddo gysgu, ac yr oedd hynny yn costio pres. Ac am dad y plentyn, wel, yr oedd hwnnw wedi rhedeg y wlad cyn geni Enoc, y syrffed. Wedi llawer o siarad a llawer o oedi, a mynd o flaen y Board of Guardians, a chant o bethau, llwyddodd Mrs. Amos o'r diwedd i gael Enoc oddi ar ei dwylo, a'i drosglwyddo yn ddiogel i ofal y workhouse.
Pallai amynedd y darllenydd, mae arnaf ofn, pe dilynid hanes Enoc tra bu yn y tloty, ac nid ydyw hynny yn angenrheidiol. Sicr yw iddo fod yno nes cyrraedd tair ar ddeg oed, pryd y bu raid iddo droi allan i ennill ei damaid, ac y dodwyd ef dan ofal grocer mewn tref gyfagos. Yr oedd yn ymddangos, pan ddaeth Enoc Huws o'r tloty, ei fod wedi cael addysg led dda mewn darllen, ysgrifennu a chowntio; a phe coelid ei fochau, ei fod wedi cael ymborth iachus hefyd. Yr oedd ei gorff yn fain a thenau, a'i wyneb yn fawr a glasgoch, y tebycaf dim a welwyd erioed i wnionyn â'i wraidd i fyny. Pa ddyfais sydd gan awdurdodau'r tloty i fagu bochau? Clywais mai'r cynllun a arferir ganddynt ydyw hwn: Wedi i'r bechgyn fwyta eu powlaid sgili—uwd mewn darfodedigaeth arweinir hwynt i'r buarth, a gosodir hwynt yn rhes â'u hwynebau at y mur. Yna, gorchmynnir iddynt sefyll ar eu pennau am yr hwyaf, a'r sawl a enillo fwyaf o farciau yn ystod y flwyddyn, a gaiff blataid extra o blwm pwdin ddydd Nadolig—yr unig ddiwrnod y gwneir pwdin yn y tloty—hynny ydyw i'r tlodion. Fe welir ar unwaith mai effaith naturiol yr ymarferiad hwn ydyw peri i faeth y sgili (y peth nesaf, medd meddygon, o ran ansawdd i ddwfr glân) redeg i'r bochau a'u chwyddo allan, gan adael i rannau eraill y corff gymryd eu siawns. Os bydd rhai o'r bechgyn dipyn yn afrosgo, neu fod cur yn eu pennau, ac oherwydd hynny eu bod yn methu mynd drwy'r ymarferiad hwn, rhoddir iddynt glewtan ar y foch yma heddiw, ac ar y llall yfory, a thrwy barhau'r oruchwyliaeth, dygir oddi amgylch yr un canlyniad dymunol, sef bochau chwyddedig, a argyhoedda bob guardian rhesymol fod y bechgyn yn cael digon o fwyd maethlon. Gan nad yw'r cynllun hwn-oherwydd rhes- ymau penodol-yn ymarferadwy gyda'r genethod, mabwysiedir un arall, dipyn mwy costus, a chedwir hwnnw yn secret.
Pa fodd bynnag, dyna'r olwg oedd ar Enoc pan ddaeth allan o'r tloty. Yr oedd ei wyneb yn fawr a chrwn, fel llawn lloned, neu yn ôl cynllun cais cyntaf hogyn i dynnu llun dyn ar ei lechen. Yr oedd yr olwg arno yn peri i un feddwl am uwd-wyneb uwd-pen i ddal uwd—edrychiad syndrwm uwd, mewn gair, deallai plant y dref ar unwaith. mai "bachgen y workhouse" oedd Enoc. Llwyddasai'r tloty i berffeithrwydd i osod ei nod a'i argraff ar ben ac wyneb Enoc, ond methodd yn lân a newid natur ei feddwl. Yr oedd Enoc yn perthyn i ystoc rhy dda i'r tloty allu gwneud niwed i'w ymennydd.
Yn ffodus iddo ef, yr oedd ei feistr newydd yn ŵr synhwyrol a charedig, a thoc gwelodd yn Enoc ddefnydd bachgen medrus. Gydag ymborth sylweddol, caredig- rwydd, a hyfforddiant, dechreuodd Enoc yn fuan golli ei fochau chwyddedig a magu corff a choesau. Pan ym- deimlodd fod ganddo ryddid i adael i'w wallt dyfu yn ddigon o hyd i allu rhoi crib ynddo, dechreuodd ym- dwtio, a gwisgodd ei lygaid fwy o fywiogrwydd a sylw. Mor gyflym oedd y newid ynddo fel, ymhen chwe mis, pan ddaeth un o'r guardians i ymorol a oedd Enoc yn cael chwarae teg, mai prin yr oedd yn ei adnabod. Yr oedd y bochau chwyddedig wedi curio cymaint, a'u glesni wedi eu gadael mor llwyr, nes peri i'r guardian feddwl nad oedd Enoc yn cael digon o fwyd, a gofynnodd yn ffrom i'w feistr:
"Mr. Bithel, lle mae bochau'r bachgen wedi mynd?"
"I'w goesau, syr, a rhannau eraill ei gorff. Er pan welsoch chwi Enoc o'r blaen, y mae yma redistribution of seats wedi cymryd lle, a mi af i'r tŷ, syr, tra byddwch chwi yn holi Enoc a ydyw'n cael chwarae teg," ebe Mr. Bithel.
Wedi holi a stilio, cafodd y gwarcheidwad ei lwyr fodloni nad oedd Enoc yn cael cam, ond prin y gallai gredu nad oedd ganddo fymryn o hiraeth am y workhouse, y lle dedwyddaf ar y ddaear, yn nhyb y gwarcheidwad.