Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Datguddiad

← Ystafell y Claf

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Capten Trefor

PENNOD XXXV

Datguddiad

RHWNG dodi ei het am ei ben, a'i gôt uchaf amdano, a chwilio am ei ffon—pa mor hwyr bynnag ar y nos fydd hi—gall dyn siarad cryn lawer a dweud cryn dipyn o'i feddwl, os bydd hynny ar ei galon. Ac yr oedd Enoc Huws y noson honno wedi ymddiofrydu y dywedai rywbeth o'i feddwl wrth Miss Trefor, hyd yn oed pe buasai farw yn yr ymdrech. Yn wir, yr oedd hyn yn pwyso cymaint ar ei feddwl fel na ddarfu i "newydd da Sem Llwyd" leihau dim ar ei ddwyster. Ebe fe:

"Nid wyf yn meddwl, Miss Trefor, fod llawer o sail i'ch ofnau am eich mam. Mae hi'n siarad yn bert ryfeddol."

"Gobeithio nad oes, Mr. Huws," ebe Susi, "ond y mae gen i presentiment cas na fydd fy mam fyw yn hir. Fedr hi ddim dioddef profedigaethau na dal dim gwynt croes. Fel y gwyddoch, y mae hi wedi cael bywyd esmwyth, ac wedi arfer cael digon o bopeth, ac y mae chydig adfyd yn ei tharo i lawr. Mae'n ddiame eich bod wedi sylwi, Mr. Huws, fod rhai pobol, yn enwedig merched, yn disgwyl i fywyd fod yn dywydd teg o hyd, ac, fel y gwenoliaid, pan welant y gaeaf yn nesáu, maent yn dechrau taclu eu hedyn i fynd i ryw wlad gynhesach. Un o'r rheini ydi mam, fel y gwelsoch heno. Pan fo'r byd heb fod wrth ei bodd, y mae yn gollwng ei gafael ohono fel pe bai yn haearn poeth, ac y mae'n hiraethu, mi wn, yrwan, am gael mynd i'r nefoedd, a 'rydw i'n meddwl y caiff hi fynd yno ryw ddydd, oblegid mi wn ei bod yn caru Iesu Grist. Ond yr ydw i'n meddwl 'y mod i fy hun wedi dysgu cymaint â hyn, yn ddiweddar, beth bynnag, sef na ddysges i ddim nes i mi ddysgu dioddef, a diodde'n ddistaw."

"'Wybûm i ddim, Miss Trefor," ebe Enoc, "eich bod wedi dioddef—'roeddwn bob amser yn meddwl eich bod yn berffaith iach."

"Ac felly 'rydw i," ebe Miss Trefor. "Ond yr ydech chi'n cofio dwediad Gurnal? Mi wn innau rywbeth am ddioddefiadau enaid. 'Rwyf wedi diodde tipyn o'ch achos chi, Mr. Huws."

"O'm hachos i, Miss Trefor?" ebe Enoc mewn syndod, a daeth mil o feddyliau i'w galon.

"Ie," ebe hi. "Mi wn eich bod yn gwario llawer o arian yn barhaus ar Waith Coed Madog, ac mai 'nhad sydd yn eich perswadio i neud hynny. Ac er i chi fod yn gyfoethog, mae'n hawdd iawn i chi, mewn amser, wario'r cwbl sy gynnoch chi ar waith mine a heb gael dim yn ôl, fel y daru Hugh Bryan, druan, ac fel y mae Mr. Denman agos â gneud. A fedra i ddim bod yn dawel, Mr. Huws, heb eich rhoi chi ar eich gwyliadwriaeth. Peth ofnadwy ydyw i ddyn, ar ôl iddo weithio'n galed a hel tipyn o'i gwmpas, ac ennill safle barchus ymhlith ei gymdogion, ac wedyn, yn y diwedd, golli'r cwbwl a mynd yn dlawd. 'Rwyf yn 'nabod rhai felly, a 'rydech chithe, Mr. Huws, yn eu 'nabod nhw."

"Mae arnaf ofn, Miss Trefor," ebe Enoc, "eich bod mewn tymer brudd heno, a'ch bod wedi anghofio'r newydd a gawsom gan Sem Llwyd."

"Na," ebe Susi, "'dydw i ddim wedi anghofio newydd Sem Llwyd; ac os ydi o'n wir, 'rwyf yn llawenhau er mwyn 'y nhad a chithe a Mr. Denman. Ond peidiwch â rhoi llawer o bwys arno—'rwyf wedi clywed llawer o newyddion tebyg a dim byd yn dwad ohonynt. Cymerwch ofal, Mr. Huws. Goddefwch i mi ofyn i chi faint ydech chi wedi 'i wario'n barod ar Goed Madog, os gwyddoch chi?"

"O, rhywbeth fel tri chant o bunnau, 'rwyf yn meddwl," ebe Enoc.

"Gwarchod pawb! 'roeddwn yn ofni hynny," ebe Miss Trefor.

"Ond 'dydw i ddim ond un o dri, Miss Trefor," ebe Enoc.

"Ie," ebe hi, "yr un o'r tri sydd yn 'morol am yr arian—y chi, Mr. Huws, ydi'r banc."

"Nid wyf yn dallt ych meddwl, Miss Trefor," ebe Enoc.

"Fy meddwl ydi hyn, Mr. Huws," ebe hi, "ac mae'n rhaid i mi gael ei ddweud—fedra i ddim bod yn dawel 'y nghydwybod heb ei ddweud—mai chi sydd yn ffeindio'r arian ac mai 'nhad sydd yn 'u gwario nhw, achos 'does gan 'y nhad yr un bunt o'i eiddo'i hun i'w gwario."

"Rydech chi'n 'smalio, Miss Trefor," ebe Enoc.

"Fûm i 'rioed yn fwy difrifol, Mr. Huws," ebe Susi. Yr oeddwn yn ofni o hyd eich bod yn credu ein bod yn gyfoethog, ond y gwir ydyw ein bod yn dlawd—ac yn dlawd iawn, a dyna, mi wn, sydd yn lladd 'y mam. Yr yden ni am flynydde wedi byw mewn llawnder a moethau, ond er pan stopiodd Pwll y Gwynt yr yden ni'n dlawd, ac erbyn hyn, mae gen i ofn ein bod ni'n byw ar eich arian chi, Mr. Huws. 'Does gen i ddim idea faint y mae Mr. Denman wedi 'i wario er pan gychwynnodd Coed Madog, ond mi wn hyn—na wariodd 'y nhad ddim, achos 'doedd ganddo ddim i'w wario. Fedrwn i ddim bod yn dawel 'y nghydwybod heb gael dweud y cwbwl i chi, Mr. Huws. A chyda golwg ar newydd da Sem Llwyd, 'does gen i ond gobeithio ei fod yn wir er eich mwyn chi. Ond 'dydw i'n rhoi dim pwys ar yr hyn a ddywed Sem. Mae o wedi dweud llawer o bethau tebyg o'r blaen, a'r cwbwl yn troi'n ddim yn y byd."

"Miss Trefor," ebe Enoc, wedi ei hanner syfrdanu, "yr ydech chi'n 'smalio—dydech chi ddim yn meddwl deud wrtha i nad ydi'ch tad yn dda arno?"

"Mae fy nghalon yn rhy brudd i 'smalio, Mr. Huws," ebe Miss Trefor, "nid yn unig nid yw fy nhad yn dda arno, ond y mae mewn dyled, ac os na ddaw gwawr o rywle, wela i, ar hyn o bryd, ddim gobaith iddo allu talu ei ddyled. Ond 'dydi'r ffaith ein bod ni ein hunain yn dlawd, ddim yn ddigon o reswm dros i ni wneud eraill yn dlawd. 'Rwyf agos yn sicr na fydd fy mam fyw yn hir,—fedr hi ddim dal tlodi. Be sydd o'm blaen i, 'wn i ddim; ond 'rwyf yn benderfynol na byddaf byw ar dwyll a rhagrith, deued a ddelo. Os try Coed Madog allan yn dda, mi ddiolchaf i Dduw am hynny; ond os fel arall, wel, wn i ddim be ddaw ohonon ni. 'Rwyf yn gwybod o'r gore eich bod wedi ymddiried y cwbwl i 'nhad, a dyma finne wedi deud y cwbwl wrthoch chi, ac yr oeddwn wedi bwriadu ei ddeud ers wythnosau, ond fy mod yn methu torri trwodd. Chi wyddoch 'rwan sut mae pethe'n sefyll, ond bydae 'nhad yn gwybod 'y mod i wedi deud hyn wrthoch chi, fydde fychan ganddo fy mwrdro."

"'Rydech chi wedi fy synnu, Miss Trefor, ac eto 'rwyf yn teimlo'n llawen," ebe Enoc, â'i wyneb yn eglur ddangos ei fod yn dweud y gwir o'i galon.

"Yn llawen, Mr. Huws? Ydi clywed ein bod yn dlawd yn fforddio llawenydd i chi? Syr, 'dydech chi ddim y dyn ddaru mi feddwl ych bod," ebe Miss Trefor yn gynhyrfus.

"Hwyrach hynny," ebe Enoc, "ond mi obeithiaf y cewch fi yn well dyn nag y daru chi 'rioed synio amdanaf. Fe allai ei fod yn ymddangos yn greulon ynof ddweud, ond, mewn ystyr, mae'n dda iawn gennyf ddeall eich bod yn dlawd, os ydech chi'n dlawd hefyd."

Nid atebodd Miss Trefor air, ond gydag ysgorn dirmygus ei hwyneb, cyfeiriodd tua'r drws. Cyrhaeddodd Enoc y drws o'i blaen, a chan ei gau a gosod ei gefn arno, ebe fe:

"Arhoswch i mi f'esbonio fy hun."

"Nid oes angen i chi neud hynny," ebe Miss Trefor, 'rwyf yn gweld trwoch fel trwy ffenest. 'Roeddech chi, mi wn, yn credu bob amser ein bod yn weddol dda arnom, 'rydech chi'n cofio'n dda fel y bydde 'nhad yn ych patroneisio, ac fel y byddwn inne, yn fy ffolineb, yn ych dibrisio; ond,' meddwch 'rwan, mae'r byrdde wedi troi—mae 'nhro inne wedi dwad—mi wna iddyn nhw newid eu tôn. Wel, mae hynny yn eitha naturiol— 'dydi o ddim ond y peth yr yden ni'n 'i haeddu am ein hymbygoliaeth, ond y mae, Mr. Huws, yn dro sâl mewn dyn fel chi. 'Roeddwn i wedi disgwyl am eich cydymdeimlad—a 'doeddwn i ddim chwaith—achos f'amcan—f'unig amcan—yn dweud wrthoch am sefyllfa fy nhad oedd eich lles chi eich hun,—eich rhoi ar eich gwyliadwriaeth rhag i chi ddwad i'r un sefyllfa eich hunan. Bydaswn i yn hunanol, mi fuaswn yn ych gadel yn y twllwch. Ond cymerwch eich fling. 'Rwyf yn meddwl fy mod yn ofni Duw, ond 'dydw i'n hidio 'run botwm am opiniwn nac ysgorn un dyn ar wyneb y ddaear. Gadewch i mi fynd, Mr. Huws, os gwelwch yn dda."

"Nid cyn y byddwch mewn gwell tymer," ebe Enoc. "Gyda'ch holl insight, ac er mor graff ydech chi, 'rydech chi wedi cam—"

"Susi? Lle'r ydech chi, 'ngeneth i?" gwaeddai Capten Trefor wrth ddyfod i lawr y grisiau, ac ychwanegai, "Mae ar ych mam ych eisie, Susi."

Er bod rheg yn beth hollol ddieithr i Enoc, aeth rhywbeth tebyg i reg trwy ei fynwes pan glywodd lais y Capten, a phan ysgubodd Susi heibio iddo heb gymaint â dweud "nos dawch" wrtho.

"Holo, Mr. Huws," ebe'r Capten, "'roeddwn yn meddwl eich bod wedi mynd adref ers meityn, ond pobl ifainc ydyw pobl ifainc o hyd. 'Rydw innau'n cofio'r amser, syr, ha! ha! ha! Arhoswch, Mr. Huws, hidiwn i ddim byd a dwad i'ch danfon adref,—mae arnaf eisiau tipyn o awyr iach."

Teimlai Enoc yn flin iawn ei ysbryd, fel y cymerai'r Capten afael yn ei fraich gan ei arwain tuag adref. Gallasai sylwedydd craff ganfod fod gwir angen ar y Capten am gymorth braich Enoc, canys nid oedd yn cerdded lawn mor hysaf ag arfer, ond ef ei hun fuasai yr olaf i gydnabod hynny, ac Enoc fuasai'r olaf o bawb i ganfod hynny, yn enwedig pan oedd ei feddwl bron yn hollol gyda Miss Trefor. Er hynny, yr oedd y Capten yng nghanol ei gof, a'i feddwl cyn gliried â phe na phrofasai ddiferyn o wisgi.