Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Dechrau Amgyffred y Sefyllfa

← O Boptu'r Gwrych

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Carwr Trwstan →

PENNOD XII

Dechrau Amgyffred y Sefyllfa.

YMOLLYNGODD y Capten i lefaru, fel y dywedwyd, ac ebe fe:

"Efallai, Mr. Huws, a chymryd popeth i ystyriaeth, y gellwch chwi a minnau ddweud fod ein llinynnau wedi disgyn mewn lleoedd tra hyfryd, a dichon y gall Mr. Denman fynd lawn cyn belled â ni yn y ffordd yna. Er bod gennyf lawer o destunau diolch, hwyrach fwy na'r cyffredin o ddynion, nid y lleiaf, Mr. Huws, ydyw fy mod, fel offeryn gwael yn llaw Rhagluniaeth, wedi cael y fraint o fod mewn cysylltiad, a'r cysylltiad hwnnw heb fod yn un dirmygus, â gwaith a fu yn foddion— os nad yn uniongyrchol, yn sicr, yn anuniongyrchol— i roddi tamaid o fara i rai cannoedd o'n cydgenedl, ac i helpu eraill i ddarparu ar gyfer diwrnod glawog—ymhlith y rhai olaf yr wyf yn eich ystyried chwi, Mr. Huws,—a hefyd cysylltiad a fu'n foddion, nid yn unig i ddarparu ar gyfer y corff, ond, mewn ffordd o siarad, ac yn wir, fel mater o ffaith, a fu'n gefn ac yn swcwr i anghenion ysbrydol y gymdogaeth, drwy ein galluogi mewn gweinidogaeth gyson a difwlch—beth bynnag a ddywedwn am ei hansawdd,—i ddiwallu, neu o leiaf, i roddi cyfleustra i ddiwallu, anghenion yr enaid, yr hyn, mae'n rhaid i ni oll gydnabod, ydyw'r peth pennaf, pa un a ystyriwn ni bersonau unigol neu gymdeithas fel cymdeithas." ("I b'le yn y byd mawr mae o'n dreifio 'rwan?" gofynnai Enoc iddo ei hun.) Hwyrach," ychwanegai'r Capten, "na byddwn ymhell o'm lle pe dywedwn mai Pwll y Gwynt ydyw asgwrn cefn y gymdogaeth hon mewn ystyr fasnachol, a hwyrach na chyfeiliornwn pe dywedwn hefyd eich bod chwi, ymysg eraill, wedi manteisio nid ychydig oddi wrth y Gwaith. Wel, syr, ffordd hir ydyw honno nad oes tro ynddi, fel y dywed y Sais, ac, fel yr wyf eisoes wedi egluro i Mr. Denman, orau y gallwn i, cyn i chwi ddyfod i mewn, nid peth amhosibl, nac, yn wir, annhebygol, y gwelwch chwi a minnau'r dydd, er ein bod yn gobeithio'r gorau, pan fydd Pwll y Gwynt, mewn ffordd o siarad, a'i ben ynddo—nid am nad oes yno blwm, ac nid—er mai fi sydd yn dweud hynny—am nad ydyw'r Gwaith yn cael edrych ar ei ôl—cyn belled ag y mae'n bosibl edrych ar ei ôl pan fo dyn dan reolaeth estroniaid, nid yn unig o ran iaith, ond o ran profiad a gwybodaeth ymarferol, fel y gŵyr Mr. Denman. Mi welaf ar eich gwedd, Mr. Huws, eich bod wedi'ch cymryd by surprise, fel y dywedir, a hynny'n ddigon naturiol. Ond cofiwch nad ydwyf yn hysbysu hyn i chwi fel mater o ffaith; yn wir, yr wyf yn gobeithio na chymer hynny le yn eich oes chwi a minnau. Ond, fel y dywedais cyn i chwi ddyfod i mewn, fyddai ddim. yn rhyfedd gennyf—yn wir, mae gennyf sail i ofni mai i hynny y daw hi—fyddai ddim yn rhyfedd gennyf bydae'r Saeson yna—a chwi wyddoch, Mr. Huws, mai Saeson ydyw'r cwbl o'r cwmpeini, oddieithr Mr. Denman a mi fy hunan, fel mae'r gwaethaf, ac fe ŵyr Mr. Denman pam yr wyf yn dweud fel mae'r gwaethaf,'—fyddai ddim yn rhyfedd gennyf, meddaf, bydae'r Saeson yna yn rhoi'r Gwaith i fyny cyn pen y mis, er y byddai hynny yn un o'r pethau ffolaf ar wyneb daear, ac yn groes iawn i'm meddwl i—nid yn unig am y dygai hynny deuluoedd lawer i dlodi, ac y teimlai'r gymdogaeth oddi wrtho yn dost, ond am y byddai'n sarhad, i raddau mwy neu lai, ar fy ngharitor i yn bersonol, oherwydd fy mod ar hyd y blynyddoedd, fel y gwyddoch, yn dal i ddweud, ac mi ddaliaf eto i ddweud, bod ym Mhwll y Gwynt blwm, a phlwm mawr, pe cymerid y ffordd iawn i fynd ato. (Beth sydd â wnelo hyn i gyd â Susi a minnau?' gofynnai Enoc iddo ei hun.) Nid oes amser heno, Mr. Huws, i fynd i mewn i fanylion, ac nid oes eisiau i mi ddweud bod hyn i gyd in confidence, ar hyn o bryd, beth bynnag. Ond y tebygolrwydd ydyw y bydd diwedd buan ar Bwll y Gwynt, a phryd bynnag y digwydd hynny—hwyrach, ymhen y mis, neu ymhen y flwyddyn ond pa bryd bynnag, fe ellir crynhoi'r rheswm amdano i hyn—fel y gŵyr Mr. Denman—am na allaf gael fy ffordd fy hun, a bod y Saeson sydd yn byw yn Llunden yn meddwl y gwyddant sut i weithio Pwll y Gwynt yn well nag un sydd wedi treulio hanner ei oes dan y ddaear. I mi, Mr. Huws, ei roi i chwi mewn cneuen, mae'r cwbl yn dyfod i hyn—na allaf gael fy ffordd fy hun o drin y Gwaith. Fy ffordd i a fuasai cario'r Gwaith ymlaen, a hynny ar ddull hollol wahanol i'r ffordd y cerrir ef ymlaen yn awr, nes dyfod o hyd i'r plwm, sydd yno mor sicr a'ch bod chwi a minnau yma Ond ffordd pobl Llunden fydd, mae arnaf ofn, rhoi'r Gwaith i fyny, am nad oes ganddynt amynedd i aros. Mi welaf, Mr. Huws, y bydd raid i mi brysuro, er y buasai yn dda gennyf fyned i mewn yn fanylach i'r pethau. Y pwnc ydyw hwn: 'does dim yn well na bod yn barod ar gyfer y gwaethaf.” (Yr oedd Enoc yn dechrau canfod i ba gyfeiriad yr oedd y gwynt yn chwythu, ac yr oedd wedi oeri gryn raddau.) Rhag ofn mai'r gwaethaf a ddaw—rhag ofn mai â'i ben ynddo y cawn Bwll y Gwynt, a hynny ar fyrder, ac er mwyn, os digwydd hynny, gwneud rhyw ddarpariaeth ar gyfer y degau o deuluoedd sydd yn dibynnu'n hollol ar y Gwaith, ac, yn wir, er mwyn masnachwyr ac eraill, yr wyf wedi sicrhau—nid gyda golwg ar hunan—les, cofiwch, oblegid mi gaf i damaid, tybed, am yr ychydig sydd yn weddill o'm hoes i, ac fe ddylai pob dyn yn f'oed i fod uwchlaw angen nid er fy mwyn fy hun, meddaf, yr wyf wedi sicrhau'r virgin ground—neu, mewn geiriau eraill, lle y gallwn, gydag ychydig gynhorthwy, agor Gwaith newydd—nid ar yr un scale, mae'n wir, â Phwll y Gwynt—ond Gwaith, gydag ychydig gannoedd o bunnau o gost, a ddôi i dalu amdano ei hun mewn byr amser, ac, yn y man, a roddai foddion cynhaliaeth i rai ugeiniau o weithwyr, a gwell na'r cwbl, yn fy ngolwg i, Gwaith na byddai gan Saeson na phobl Llunden ddim i'w ddweud wrtho, a lle gallwn gael fy ffordd fy hun o'i ddwyn ymlaen ; ac fe ŵyr Mr. Denman pe cawswn i fy ffordd fy hun gyda Phwll y Gwynt ym mha le y buasem erbyn hyn. Yn awr, Mr. Huws, fe ddarfu i Mr. Denman a minnau ben— derfynu rhoddi'r cynigiad cyntaf i chwi oddi ar yr eg— wyddor nes penelin nag arddwrn!' Os gallwn wneud lles i rywrai yr oeddym yn ystyried y dylem roddi'r cynnig cyntaf i'n pobl ni ein hunain. Beth meddwch chwi, Mr. Huws? A ydych yn barod—oblegid mi wn fod y moddion gennych—a ydych yn barod er eich mwyn eich hun er mwyn y gymdogaeth ac yn bennaf oll er mwyn achos crefydd—i ymuno â Mr. Denman a minnau i gymryd shares yn y Gwaith newydd? Yr ydych—os na ddarfu i mi eich camddeall eisoes wedi datgan eich parodrwydd, os gallwn lwyddo i ddangos y byddai hynny er eich lles personol a lles y gymdogaeth yn gyffredinol. Ond peidiwch ag addo'n rhy fyrbwyll— cymerwch noswaith i gysgu dros y mater, oblegid ni ddymunwn am ddim ar a welais arfer dylanwad amhriodol arnoch—yn wir, byddai'n well gennyf i chwi wrthod, os na fedrwch ymuno â ni yn yr anturiaeth hon o wirfodd eich calon."

Tra'r oedd y Capten yn llefaru'r rhan olaf o'i araith yr oedd Enoc Huws mewn tipyn o benbleth yn ceisio galw i'w gof bob gair a ddywedasai ei hun yn ystod yr ymddiddan, ac a oedd wedi ei fradychu ei hun, a rhoddi ar ddeall mai am rywbeth arall y meddyliai tra'r oedd y Capten yn sôn am waith mwyn. Teimlai Enoc yn sicr ei fod wedi dweud rhywbeth am fod yn "barod i entro i arrangement â chynigion y Capten cyn gwybod pa beth oeddynt, a phan ddeallodd ei fod ef a'r Capten un o bobtu'r gwrych, teimlai anhawster mawr i'w esbonio ei hun a dyfod allan o'r dryswch. Yr oedd anhraethol wahaniaeth, meddyliai Enoc, rhwng cymryd shares mewn gwaith mwyn, a chymryd merch y Capten yn wraig. A theimlai yn enbyd o ddig wrtho'i hun am na ddeallasai rediad ysgwrs y Capten yn gynt. Arbedasai hynny iddo hanner llesmeirio, ac, yn sicr, ni fuasai wedi dweud ei fod yn barod "i entro i unrhyw arrangement rhesymol," nac wedi sôn am "berthynas agosach," phethau ffôl felly, pe gwybuasai am ba beth y siaradai'r Capten. Pan ofynnodd y Capten y cwestiwn yn syth iddo, nid oedd Enoc yn gweled ei ffordd yn glir i ddyfod allan o'r dryswch, ac er mwyn cael amser i fyfyrio, anogodd y Capten i egluro'n fanylach, yr hyn a wnaeth y gŵr hwnnw mewn brawddegau hirion, baglog a chwmpasog am ystod chwarter awr arall. Yna ebe Enoc—a theimlai ei fod yn torri ar ei arferiad cyffredin, oblegid ei arfer a fyddai dweud y gwir yn syth a gonest:

"Yr oeddwn yn dyfalu o'r dechrau, Capten Trefor, mai Gwaith mwyn oedd gennych mewn golwg, ac, fel y dywedais, pan fydd pwnc o fusnes ar y bwrdd, yr wyf bob amser yn barod i entro i unrhyw arrangement rhesymol hynny ydyw, os bydd rhywbeth yn ymddangos yn rhesymol, ac yn debyg o droi allan yn llwyddiannus—ni byddaf yn ôl o'i daclo. Ond y mae'n rhaid i'r peth ymddangos i mi yn rhesymol cyn yr ymyrraf ag ef. Hyd yn hyn, gyda busnes, nid ydwyf wedi gwneud llawer o gamgymeriadau, ac ni fûm erioed yn euog o roi naid i'r tywyllwch. Ar y llaw arall, y mae rhyw gymaint o dywyllwch ynglŷn â phob anturiaeth (cofiai Enoc o hyd am Susi), oblegid heb hynny ni fyddai yn anturiaeth o gwbl; ac weithiau, mae'r tywyllwch ym meddwl yr anturiaethwr ac nid yn yr anturiaeth ei hun. Gall y 'fentar' yr ydych yn sôn amdani fod yn dywyll iawn i mi, nid, hwyrach, am ei bod felly ynddi ei hun, ond am nad wyf i'n meddu llygaid Capten Trefor i'w gweled yn ei holl rannau. Hwyrach, pan ddown i berthynas agosach, os byth y daw hi i hynny, fel y dywedais o'r blaen, y bydd y 'fentar' yn ymddangos yn olau i minnau. Wrth gwrs, y mae gwaith mwyn yn beth hollol ddieithr i mi, ac felly y bu i ugeiniau o'm blaen, mi wn, cyn iddynt ymgydnabyddu â'r peth. Mi gymeraf eich cyngor, Capten Trefor, mi gysgaf dros y mater, a chawn siarad am hyn eto. Mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am sefyllfa Pwll y Gwynt, ac y mae'n bwysig i mi, ac i eraill, fod rhywbeth yn cael ei ddarparu ar gyfer y gwaethaf, fel y dywedasoch."

"Mae'n dda gennyf eich clywed yn siarad fel yna, Mr. Huws," ebe'r Capten. "Mae'n well gennyf eich clywed yn deud yr ystyriwch y mater na phe buasech yn datgan eich parodrwydd i gymryd shares cyn deall pa beth yr oeddych yn ei wneud. Pan welaf ddyn amharod i roi naid i'r tywyllwch, fel yr ydych yn eich ffordd hapus eich hun yn ei eirio, ond sydd â'i glust yn agored i wrando ar reswm, mi fyddaf yn teimlo mai dyn fydd gennyf i ymwneud ag ef, ac nid hyn a hyn o bwysau o gnawd, ac mi wn, y pryd hwnnw, sut i fynd o gwmpas fy ngwaith. Pa beth a roeswn i heno, syr, pe buasai pobl Llunden, neu, mewn geiriau eraill, pe buasai Cwmpeini Pwll y Gwynt o'r un ysbryd ac ansawdd meddwl â chwi, Mr. Huws? hynny ydyw, yn agored i wrando ar reswm? Mi roddwn fy holl eiddo, syr, ffrwyth fy llafur caled am lawer o flynyddoedd, pe byddai'n bosibl eu cael i'r un dymer meddwl â chwi, Mr. Huws. Ond ni adawn y mater yn y fan yna heno."

Ac felly y gwnaethpwyd, er i'r Capten lefaru cryn lawer tra'r oedd Enoc yn rhoi ei het am ei ben ac yn paratoi i fyned ymaith. Galwodd y Capten ar Susi "i ddangos Mr. Huws allan," a phan ddaeth hi ysgydwodd y Capten ddwylo ag Enoc, a chiliodd yn ôl i orffen y busnes gyda Mr. Denman.