Profedigaethau Enoc Huws (1939)/O Boptu'r Gwrych

← Marged

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Dechrau Amgyffred y Sefyllfa

PENNOD XI

O Boptu'r Gwrych.

RHOES у curo ar y drws ben ar ymson Enoc. Clywid Marged yn ei llusgo ei hun ar hyd y lobi, gan rwgnach. Gwrandawai Enoc yn astud gan ddisgwyl clywed Marged yn cyhoeddi'r ddeddf uwch ben Mrs. Bennet neu Murphy am aflonyddu ar ôl adeg cau. Yn lle hynny clywai hi yn dweud: “ Dowch i mewn," ac yn ebrwydd agorodd Marged ddrws yr offis, yn ôl ei harfer, heb guro, ac ebe hi:

"Dowch i mewn 'y ngeneth i. Mistar—O! 'r annwyl dirion! rydech chi wedi bod yn smocio yn ddigydwybod—. rydech chi'n siŵr o'ch lladd ych hun rw ddiwrnod! Dyma lythyr oddi wrth Capten Trefor, a ma'r eneth yma isio ateb."

Da i Enoc oedd fod haen o flawd ar ei wyneb, oblegid oni bai hynny buasai Marged a'r eneth yn sylwi ei fod wedi gwelwi y foment y crybwyllwyd enw Capten Trefor. Gyda dwylo crynedig agorodd Enoc y llythyr, a darllenodd ef. Ni chynhwysai ond ychydig eiriau:

TŶ'N YR ARDD.

ANNWYL SYR,—Os nad ydyw yn ormod o'r nos, ac os nad ydych yn rhy flinedig ar ôl eich amrywiol orchwylion, ac os nad oes gennych gwmni na ellwch yn gyfleus eu gadael, teimlwn yn dra rhwymedig i chwi pe cerddech cyn belled ag yma, gan fod arnaf eisiau ymddiddan â chwi ar fater pwysig i chwi ac i minnau. Disgwyliaf air gyda'r gennad.

Yr eiddoch yn gywir,

RICHARD TREFOR.

Gyda chryn anhawster y gallodd Enoc ysgrifennu gair i'w anfon gyda'r eneth i ddywedyd y deuai i Dŷ'n yr Ardd ymhen hanner awr. Cafodd ddigon o bresenoldeb meddwl i nodi "hanner awr" er mwyn cael amser i ymolchi ac ymwisgo. Gofynnodd Enoc i Marged am gannwyll.

"Be sy gan y Capten isio gynnoch chi, Mistar?" gofynnai Marged gyda'i hyfdra arferol.

"Busnes," ebe Enoc yn frysiog, gair a arferai actio ar Marged fel talisman. Ond nid oedd ei effeithiau, y tro hwn, lawn mor foddhaol, ac ebe hi:

"Busnes, yr adeg yma o'r nos? pa fusnes sy gynnoch chi i'w 'neud rwan?

"Mae'r Fly Wheel Company wedi mynd allan o'i latitude, a mae rhywbeth y mater efo'r bramoke," ebe Enoc yn sobr.

Nid oedd gan Marged, wrth gwrs, ddim i'w ddweud yn erbyn hyn, a chyrchwyd y gannwyll ar unwaith. Ond yr oedd meddwl Enoc yn gynhyrfus iawn, a'i galon yn curo'n gyflym, a'i nerfau fel ffactri. Wedi iddo ymolchi, gorchwyl mawr oedd gwisgo ei ddillad gorau, a phan geisiai roi coler lân am ei wddf tybiodd na allai byth ddyfod i ben, gan mor dost y crynai ei ddwylo. Meddyliodd, fwy nag unwaith, y buasai raid iddo alw ar Marged i'w helpu. Llwyddodd o'r diwedd, ond nid cyn bod y chwys yn berwi allan fel pys o'i dalcen. Wedi ei dwtio ei hun orau y gallai prysurodd i lawr y grisiau, ac er ei syndod y peth cyntaf a welai oedd Marged gyda nodyn Capten Trefor yn ei llaw ac yn ei simio fel pe buasai yn ceisio ei ddarllen, er na fedrai hi lythyren ar lyfr. Pleser Enoc a fuasai rhoi bonclust iddi, ond fe'i ffrwynodd ef ei hun fel y gwnaethai gannoedd o weithiau o'r blaen.

"Mi faswn inne'n licio bod yn sgolor, Mistar, gael i mi ddallt busnes," ebe Marged yn ddigyffro wrth roi'r nodyn ar y bwrdd a gadael yr ystafell.

"Yr ydych chi'n ddigon o sgolor gen i, yr hen gwtsach," ebe Enoc rhyngddo ag ef ei hun wrth roi ei esgidiau.

Cyn cychwyn allan darllenodd Enoc lythyr Capten Trefor eilwaith, a phan ddaeth at y geiriau—nad oedd wedi sylwi'n fanwl arnynt o'r blaen: "Mae arnaf eisiau ymddiddan â chwi ar fater pwysig i chwi ac i minnau," gwridodd at ei geseiliau. Beth allai fod ystyr y geiriau hyn? gofynnai Enoc. A oedd yn bosibl fod ei feddyliau am Miss Trefor, drwy ryw ffordd nas gwyddai ef, wedi dyfod yn hysbys i'r Capten? Teimlai Enoc yn sicr nad ynganasai air am hyn wrth neb byw. Ac eto rhaid bod y Capten wedi dyfod i wybod y cwbl. A oedd ei wyneb neu ei ymddygiad wedi ei fradychu? neu a oedd rhywun wedi darllen ei du mewn ac wedi hysbysu'r Capten o hynny? Yr oedd y Capten ei hun yn ŵr craff iawn, ac, efallai, yn dipyn o thought reader. Tybed ei fod wedi ei gael allan, ac yn ei wahodd i Dŷ'n yr Ardd i'w geryddu am ei ryfyg? A oedd ef ei hun wedi bod yn siarad yn ei gwsg, a Marged wedi ei glywed, a hithau wedi bod yn clebar? A chant a mwy o gwestiynau ffolach na'i gilydd a ofynnodd Enoc iddo ei hun, ac edifarhaodd yn ei galon addo mynd i Dŷ'n yr Ardd. Meddyliodd am lunio esgus dros dorri ei addewid, ac anfon nodyn gyda Marged i'r perwyl hwnnw. Ond cofiodd yn y funud na allai hi wisgo 'i hesgidiau oherwydd bod ei thraed yn chwyddo tua'r nos, ac na ddeuent i'w maint naturiol hyd y bore. Yr oedd yr hanner awr ar ben, ac yr oedd yn rhaid iddo fynd neu beidio. Edrychodd yn y drych a sylwodd fod ei wyneb yn edrych yn gul a llwyd, ac yn debyg o wneud argraff ar y neb a'i gwelai na byddai ei berchen fyw yn hir. Rhwbiodd ei fochau, a chrynhôdd hynny o wroldeb a feddai, a chychwynnodd. Gobeithiai pa beth bynnag arall a ddigwyddai, na welai Miss Trefor mono y noson honno. Teimlai mai dyma'r ymdrech fwyaf a wnaethai erioed, a bod ei ddedwyddwch dyfodol yn dibynnu'n hollol ar yr ymweliad hwn. Arferai ei alw ei hun yn "hen gath," ond ni ddychmygodd ei fod y fath hen gath hyd y noswaith hon, oblegid pan gurai ddrws Ty'n yr Ardd teimlai ei goesau'n ymollwng dano, a bu raid iddo bwyso ar y mur rhag syrthio. Arweiniwyd ef i'r smoke room; ac nid anhyfryd gan Enoc oedd canfod nad oedd neb yno ond y Capten a Mr. Denman. Yr oedd Mr. Denman wedi ei ddwyn yno yn ddiamau, meddyliai Enoc, fel tyst, a theimlai fod y mater wedi cymryd gwedd bwysig ym meddwl y Capten, ac ni fu well ganddo erioed gael cadair i eistedd arni.

"Rhaid," ymsyniai Enoc, "fod y Capten yn edrych yn ffafriol ar y peth, neu ynte y mae yn rhagrithio er mwyn cael y gwir."

"Yr wyf yn gobeithio, Mr. Huws," ebe'r Capten, "eich bod yn iach, er, mae'n rhaid i mi ddweud—'dydi hynny ddim yn compliment, mi wn—fy mod wedi'ch gweled yn edrych yn well. Gweithio'n rhy galed yr ydych, mi wn. Yr ydych chwi, y bobl yma sy'n gwneud yn dda, mae arnaf ofn, yn gosod gormod ar yr hen gorffyn. Mae'n rhaid i'r corff gael gorffwys, neu mae'n rhaid talu'r dreth yn rhywle. Rhaid edrych, fel y byddant yn dweud, ar ôl number one. Mae'ch busnes yn fawr, mi wn, ac mae'n rhaid i rywun edrych ar ei ôl. Ond byddwch yn ofalus, Mr. Huws. Mi fyddaf bob amser yn dweud nad gwneud arian ydyw popeth yn yr hen fyd yma; ac er bod yn rhaid eu cael (Mae arno isio gwbod faint ydw i werth,' ebe Enoc ynddo ei hun), mae eisiau i ni gofio bob amser fod byd ar ôl hwn, onid oes, Mr. Denman? Er mai'n dyletswydd yw gwneud y gorau o'r ddau fyd, mae eisiau i ni gymryd gofal o'r corffyn, fel y dywedais, a pheidio, pan fo'r haul yn gwenu arnom, â syrthio i fedd anamserol. Yr wyf yn meddwl, Mr. Huws—maddeuwch fy hyfdra—mai dyna ydyw eich perygl chwi. Mae'r byd yn gwenu arnoch (Mae o'n trio pympio,' meddyliai Enoc), ond cofiwch na ddeil eich natur ond hyn a hyn o bwysau, ac os rhowch ormod o power ar y machinery mae'n siŵr o dorri."

"Yr wyf—yr wyf yr wyf—wedi— prysuro—tipyn—achos 'doedd arna i ddim—isio'ch—cadw chi, Capten Trefor—yn aros amdanaf. Yn wir—'rwyf—wedi colli 'ngwynt—allan o bwff—fel y byddan nhw'n deud—a minnau ddim—yn rhw Samson o ddyn," ebe Enoc gydag anhawster.

"Chwi fuoch yn ffôl, Mr. Huws," ebe'r Capten, "achos nid ydyw hanner awr nac yma nac acw yr adeg yma ar y nos. Nid oedd eisiau i chwi brysuro o gwbl; yn wir, y fi ddylasai ddyfod atoch chwi, Mr. Huws, oblegid y mae â fynno'r peth yr wyf am gael ymddiddan â chwi yn ei gylch fwy â mi—yn yr oed yr ydw i ynddo—nag â chwi. Yn y gwanwyn nesaf, os Duw a'i myn, mi fyddaf yn—wel, yn f'oed i fe ddylai dyn wybod rhywbeth— mae ei feddwl wedi ei wneud i fyny, ac nid ychydig wneith ei droi" ("Mae hi'n edrach yn ddu arna' i,' sibrydai Enoc yn ei galon).

"Mae'r mater, Mr. Huws," ychwanegai'r Capten, "y mae arnaf eisiau ymddiddan difrifol â chwi yn ei gylch yn agos iawn at fy nghalon, fel y gŵyr Mr. Denman. Mewn ffordd o siarad, dyma f'unig blentyn, a pha beth bynnag a fydd eich penderfyniad chwi nid wyf am ollwng fy ngafael ohono. (Mae hi yn y pen arna' i,' meddyliai Enoc). Mae Mr. Denman, fel y gwyddoch, Mr. Huws, yn dad i blant, a rhaid iddo ef, fel finnau, gymryd y dyfodol a chysur ei deulu i ystyriaeth, ac y mae ef o'r un meddwl à mi yn hollol ar y pwnc yma. 'Dydi'r mater, Mr. Huws, ddim yn beth newydd i mi—nid rhywbeth er doe neu echdoe ydyw. (Digon gwir,' meddyliai Enoc, ond sut yn y byd y daeth o i wybod?') Na, yr wyf wedi colli llawer noswaith o gysgu o'i herwydd, er na chrybwyllais i air am y peth hyd yn oed wrth Mrs. Trefor, y dylaswn fod wedi ei hysbysu gyntaf, gan ei fod yn dwyn cysylltiad â hi lawn cymaint â mi fy hun, cyn belled ag y mae cysur teuluaidd yn y cwestiwn. Ond chwi wyddoch, Mr. Huws, er mai hen lanc ydych—begio'ch pardwn, 'dydech chi ddim yn hen lanc eto, nac yn meddwl bod yn un, gallwn dybied—ond er mai dyn dibriod ydych, chwi wyddoch nad ydyw merched yn edrych ar bethau fel mae dynion yn edrych. Edrych y mae merched trwy eu calonnau—sentiment ydyw'r cwbl ond y mae'n rhaid i ni, y dynion, edrych ar bethau trwy lygad rheswm. Sut yr wyf yn teimlo? ydyw gofyniad merch, ond sut y dylai pethau fod? ydyw gofyniad dyn. ('Mi liciwn bydae o yn dwad at y pwynt, a darfod â fo,' meddai Enoc yn ei frest). Ond dyna yr oeddwn yn ei ddweud, 'dydi'r mater y mae arnaf eisiau ymddiddan â chwi yn ei gylch ddim yn beth newydd i mi, a Mr. Denman ydyw'r unig un y soniais i air erioed wrtho amdano, onid e, Mr. Denman?"

"Ie," ebe Mr. Denman, " ac y mae'n rhaid i mi ddweud bod y Capten yn ddyn llygadog iawn. Prin yr oeddwn yn credu'r peth yn y dechrau ; ond y mae'r Capten o ddifrif, ac yn benderfynol gyda golwg ar y peth, a fi ddaru ei annog i anfon amdanoch yma heno. Yr oeddwn yn meddwl mai gwell oedd iddo eich gweled, Mr. Huws, ar y mater, nag ysgrifennu llythyr atoch."

"Yn hollol felly," ebe'r Capten. "Yr oeddem ein dau yn cydfeddwl mai gwell oedd i ni ddyfod i wynebau'n gilydd er mwyn cael dealltwriaeth briodol ar y pwnc. Hwyrach, Mr. Huws, yn wir, mae'n ddiamau, y bydd raid i ni yn y drafodaeth hon—hyd yn oed os byddwch yn cydymffurfio â'm cais—gael rhywun arall i mewn, megis Mr. Lloyd, y twrne, er y dymunwn ei gyfyngu i'r cylch lleiaf sydd yn bosibl. (Marriage Settlement mae o'n 'i feddwl, 'ddyliwn,' ebe Enoc yn ei frest, a churai ei galon yn gyflymach). Yr wyf, gyda thipyn o gyfrwystra, Mr. Huws," ychwanegai'r Capten, wedi sicrhau'r virgin ground, fel y dywedir. (Diolch! os ydi hi yn fodlon, ond yr wyf just a ffeintio,' ebe Enoc ynddo'i hun). Ond y cwestiwn ydyw a fyddwch chwi, Mr. Huws, yn fodlon i ymgymryd â'r anturiaeth, hynny ydyw, os llwyddaf i ddangos i chwi'r fantais o hynny?

Yr oedd Enoc ar fedr dweud y byddai'n fodlon, pryd yr ychwanegodd y Capten, "Mae arnaf ofn, Mr. Huws, nad ydych yn teimlo yn iach—mae'ch gwedd yn dangos hynny yn eglur—dowch ymlaen yma, syr, a gorweddwch ar y soffa am funud—yr ydych wedi gwneud gormod, a'r ystumog, hwyrach, allan o order. Gorweddwch, Mr. Huws, mi geisiaf rywbeth i'ch dadebru."

Teimlai Enoc ei hun yn hollol ddiymadferth, ac ufuddhaodd i anogaeth y Capten. Er ei fod yn ddig enbyd wrtho'i hun am ei fod y fath "hen gath," teimlai'n sicr ei fod yn llesmeirio. Agorodd y Capten ddrws yr ystafell a gwaeddodd yn uchel:

"Susi, dowch â thipyn o frandi yma ar unwaith."

"Na, na," ebe Enoc, oblegid nid oedd yn llesmeirio, "mi fyddaf yn iawn yn union deg."

"Mae'n rhaid i chwi, Mr. Huws, gymryd rhywbeth i'ch dadebru—yr ydych wedi gwneud gormod," ebe'r Capten.

Gan dybied mai ar ei thad yr oedd angen y brandi, daeth Susi yn frysiog i'r ystafell gyda'r quantum arferol, oedd, a dweud y lleiaf, yn "stiff." Synnodd Susi yn fawr pan welodd Enoc Huws ar y soffa, a'i wyneb cyn wynned â'r galchen, a chynhyrfwyd ei chalon, oblegid yr oedd gan hyd yn oed Miss Trefor galon, ac ebe hi yn dyner :

"O, Mr. Huws bach! 'rydech chi'n sâl. O! mae'n ddrwg gen i ydi'n wir! Cymerwch hwn, Mr. Huws bach, dowch," a rhoddodd ei braich am ei wddf i'w gynorthwyo i godi ei ben.

Yr oedd Enoc yn Nasaread o'r groth; ond sut y gallai ef wrthod? Crynai ei law gymaint fel na allai ddal y gwydryn yn wastad, a chymerodd Susi y llestr yn ei llaw ei hun, gan ei osod wrth ei enau. Mor boeth oedd y gwirod, ac Enoc yntau heb erioed o'r blaen brofi'r fath beth, fel y neidiodd y dagrau i'w lygaid wrth iddo ei lyncu.

"Peidiwch â chrio, Mr. Huws bach, mi ddowch yn well toc; dowch, cymerwch o i gyd," ebe Susi yn garedig neu yn ystrywgar.

A'i gymryd a wnaeth; a phe buasai cynhwysiad y gwydryn yn wenwyn marwol, ac yntau'n gwybod hynny, ni allsai ei wrthod o'r llaw wen, dyner honno.

"Gorweddwch yrwan, Mr. Huws bach, ac mi ddowch yn well yn y munud," ebe Miss Trefor.

"Diolch," ebe Enoc yn floesg. Yn y man, teimlai ei hun yn hapus dros ben. Ymhen ychydig funudau, teimlai yn awyddus i roi cân, a lled—ddisgwyliai i rywun ofyn iddo ganu, a dechreuodd sugno ei gof pa gân a fedrai orau, a phenderfynodd ar Aderyn Du Pigfelyn," os gofynnid iddo. Gan nad oedd neb yn gofyn iddo ganu, ni thybiai yn weddus gynnig ohono ei hun. Wedi hir—ddisgwyl, daeth drosto deimlad o syrthni, ond ofnai gau ei lygaid rhag y buasai'n cysgu, oblegid cofiai ei fod yn chwyrnwr, ac ni fynasai am fil o bunnau i Susi wybod ei fod yn perthyn i'r rhyw hwnnw o greaduriaid. Tybiai, weithiau, ei fod mewn clefyd, a phryd arall, mai breu— ddwydio yr oedd. Ond ni allai fod yn breuddwydio, canys yr oedd yn sicr fod Susi, Capten Trefor, a Mr. Denman, yn edrych arno. Weithiau ymddangosent ymhell iawn oddi wrtho, ac yn fychain iawn; bryd arall, yn ei ymyl—yn boenus o agos—yn enwedig y Capten a Mr. Denman. Teimlai'n awyddus i siarad â Susi, a dweud ei holl feddwl wrthi, a gwyddai y gallai wneud hynny yn hollol ddiofn a hyderus, oni bai ei fod yn gweled ei thad a Mr. Denman o flaen ei lygaid. Yr oedd yn berffaith sicr yn ei feddwl ei fod ar delerau da â phob dyn ar wyneb daear, ac y gallai wneud araith ar unrhyw bwnc yn hollol ddifyfyr! Am ba hyd y bu yn y cyflwr hwn ni fedrodd byth gael allan, ac ni hoffai gofio'r amgylchiad. Gwylid ef yn fanwl gan y Capten, Susi, a Mr. Denman, a phan welsant arwyddion ei fod yn dyfod ato ei hun, ebe'r Capten:

"Sut yr ydych yn teimlo erbyn hyn, Mr. Huws?"

"Yn iawn," ebe Enoc.

"Mi wyddwn," ebe'r Capten, "y gwnaethai dropyn ddaioni i chwi; a chan ei fod wedi gwneud daioni i Mr. Huws, paham, Susi, na wneith o ddaioni i minnau? ac wedi i chwi ei estyn i mi, chwi ellwch chwi, Susi, fynd, gael i ni orffen y busnes, hynny ydyw, os ydyw Mr. Huws yn teimlo yn barod i fynd ymlaen." "Certainly," ebe Enoc yn fywiog, " yr ydw i yn barod i entro i unrhyw arrangement rhesymol; ac yr ydw i yn addo i chi, Capten Trefor, pan ddown i berthynas agosach, os byth y down, na chewch y drafferth a gawsoch gyda fi heno. Fûm i 'rioed yn teimlo 'run fath o'r blaen. Yn gyffredin, yr ydw i'n ddyn lled gryf, ac yn gweithio cyn gleted ag odid neb, ond fedrwn i rywfodd mo'i —

"Dyna ydyw eich bai, Mr. Huws," ebe'r Capten, cyn i Enoc gael gorffen y frawddeg—" gweithio yn rhy galed yr ydych, a dyna pam y dylai gŵr fel chwi—(thank you, Susi, chwi ellwch chwi fynd yrwan)—ie, dyna pam y dylai gŵr fel chwi gael rhywun i gymryd rhan o'ch baich. a'ch gofal, ac i edrych ar ôl eich cysuron. Dyma ydyw eich angen mawr, Mr. Huws, ac ond i chwi wneud yr angen yna i fyny, chwi fyddech yn ddyn dedwydd. Beth a ddaethai o honof i, syr, oni bai am Mrs. Trefor? Buaswn yn fy medd ers llawer dydd. Maddeuwch y sylw, Mr. Huws, ond, fe ddylai dyn sydd wedi cyrraedd ei—wel, dyweder f'oed i, fod yn dipyn o philosopher. 'Dydw i fy hun yn gweled dim diben, nac amcan teilwng o ddyn, mewn bywyd sengl. Chwi wyddoch, Mr. Huws— oblegid yr ydych chwi, fel fy hunan, yn un sydd wedi darllen llawer—pan fo dyn yn ymdroi ynddo ei hun, mewn ymchwiliad am ddedwyddwch, ei fod bob amser yn methu ei gael; ond pan gyfeiria ei ymdrechion at wneud eraill yn ddedwydd, mai dyma'r pryd yr enilla hunan—ddedwyddwch. Er enghraifft—oblegid nid oes dim yn well nag enghraifft—pe buaswn i wedi gwneud hunan—ddedwyddwch yn brif amcan fy mywyd, a phe buasai Mrs. Trefor wedi gwneud yr un modd, buasem ein dau yn rhwym o fod wedi aflwyddo. Ond gan mai amcan mawr bywyd Mrs. Trefor a minnau ydyw gwneud y naill y llall yn hapus, yr ydym wedi ennill ein dedwyddwch yn ein gilydd. Ac y mae hyn yn hollol gyson â dysgeidiaeth ein Harglwydd am hunanymwadiad, pa mor hwyrfrydig bynnag ydyw'r byd i gredu yr athrawiaeth honno. Onid felly y mae pethau'n bod, Mr. Denman?"

"'Chlywes i neb yn gosod y peth yn fwy teidi. Un garw ydech chi, Capten," ebe Mr. Denman, er ei fod yn meddwl ers meityn am y derbyniad a gaffai gan Mrs. Denman pan âi adref.

"Na," ebe'r Capten, "'does dim eisiau i ddyn fod yn un garw i ddarganfod y gwirionedd yna, ac yr wyf yn mawr hyderu y bydd Mr. Huws ei hun yn brofiadol o'r peth cyn nemawr o fisoedd. (Mae o am hyrio'r briodas ond waeth gen' i pa mor fuan,' ebe Enoc ynddo'i hun.) Ond y mae'n bryd i mi ddyfod at y pwnc," ychwanegai'r Capten.

"Ydi," ebe Enoc, "ac yr ydw i'n berffaith barod, a gore po gyntaf y down ni i understanding efo'n gilydd."

"Wel," ebe'r Capten, "yr wyf wedi ymdroi yn lled hir cyn dyfod at y pwnc (Gynddeiriog,' ebe Enoc yn ei frest), ond buaswn wedi dyfod ato yn gynt oni bai— wel, 'does dim eisiau sôn am hynny eto. Ond dyma ydyw'r pwnc, Mr. Huws (daliai Enoc ei anadl). Chwi wyddoch—nid oes neb a ŵyr yn well—ac eithro Mr. Denman, a mi fy hunan, hwyrach—fod Gwaith Pwll y Gwynt wedi, ac yn bod, yn brif gynhaliaeth y gymdogaeth y gwelodd rhagluniaeth yn dda i'ch llinynnau chwi a minnau ddisgyn ynddi. Ac efallai "—ac yn y fan hon yr ymollyngodd y Capten i lefaru.