Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Marged
| ← Cyfrinachol | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
O Boptu'r Gwrych |
PENNOD X
Marged.
NID oedd Enoc Huws ond naw ar hugain oed, ond yr oedd eisoes yn teimlo ei fod yn hen lanc, ac yn etifeddu holl anghysuron y sefyllfa ddiwarafun honno. Yr oedd ef yn llanc o deimladau tyner a gwyliadwrus iawn o'i gymeriad. Wrth ddewis ei housekeeper, gofalodd am un lawer hŷn nag ef o ran dyddiau. Ei henw oedd Marged Parri. Yr oedd Marged wedi gweled goleuni dydd ugain mlynedd, o leiaf, o flaen ei meistr—ffaith y rhoddai hi gryn bwys arni pan ddeuai cwestiwn dyrys ac anodd ei benderfynu rhyngddynt, megis, Pa un ai nos Sadwrn ai bore Sul y dylid pilio tatws? Pa un ai berwi ai rhostio darn o gig fyddai orau? a chwestiynau dyrys eraill cyffelyb. Gwir dieithriad ydoedd na soniai Marged un amser am ei hoedran oddieithr pan amheuid cywirdeb ei barn. Ar adegau felly dywedai, Mistar, yr ydw' i yn hŷn na chi, a fi ddylai wbod ore." Ni bu Marged erioed yn briod—nid am na chafodd gynigion gwerthfawr lawer gwaith, meddai hi, ond am fod yn well ganddi fywyd sengl. Ond tybiai ei meistr, Enoc Huws, ei fod yn canfod rheswm arall am sefyllfa ddibriod Marged, a'r rheswm hwnnw oedd ei chymhwyster pennaf yn ei olwg fel housekeeper—sef anserchowgrwydd ei hwynepryd. Yr oedd un olwg ar wyneb Marged yn ddigon i argyhoeddi pob dyn rhesymol na chusanwyd mohoni erioed oddieithr iddi daro ryw dro ar ddyn dall o'i enedigaeth. Ac nid ei hwyneb oedd yr unig reswm tybiedig am ei sefyllfa ddibriod; oblegid nid oedd ffurf ei chorff yn un o'r rhai mwyaf gweddeiddlwys, nac yn debyg i un a fuasai yn ennyn edmygedd unrhyw ŵr ieuanc o chwaeth uchel, neu aflonyddu dim ar ei gwsg. Yr oedd yn fer a llydan, ac yn peri i un feddwl bod Marged, ar un adeg, wedi gorfod cario pwysau anferth ar ei phen, nes iddi suddo cryn lawer iddi hi ei hun, a byrhau ei gwddf a'i choesau, a lledu ei hysgwyddau, ei gwasg, a'i chluniau. Ni fuasai llawer o waith cŷn a morthwyl yn angenrheidiol ar Marged i'w gwneud yn gron, a phe digwyddasai iddi syrthio ar ymyl crib Moel Fama, ar y cwr deheuol, ni pheidiasai â throelli nes cyrraedd Rhuthyn.
Ni bu erioed gamp na byddai rhemp, a hwyrach na bu erioed remp na byddai camp. Yn ei ffordd ei hun yr oedd Marged yn ddiguro. Buasai'n well ganddi dorri ei bys nag i rywun awgrymu bod unrhyw aflerwch yn y ty. Yr oedd pob peth oedd dan ei gofal yn hynod o lanwedd, a phe buasai rhywun yn awgrymu yn wahanol buasai'n drosedd anfaddeuol yn erbyn Marged. Anffaeledigrwydd oedd rhinwedd pennaf Marged, a'r sawl a amheuai hynny oedd y pechadur pennaf. Nid ar unwaith y darganfu Enoc Huws yr anffaeledigrwydd hwn. Gwir iddo gael cymeriad rhagorol i Marged cyn ei chyflogi, ond, fel yr awgrymwyd, ei rhinwedd pennaf yn ei olwg y pryd hwnnw oedd ei bod yn annaearol o hyll. Nid oedd ganddo syniad yr adeg honno am anffaeledigrwydd Marged. Yn ystod yr wythnosau cyntaf y bu hi yn ei wasanaeth ni allai Enoc wneud na phen na chynffon ohoni. Os cwynai ef am rywbeth, âi Marged i'w mwgwd, ac ni siaradai ag ef am ddyddiau. Fel cais olaf cyn ei throi ymaith, meddyliodd Enoc am ei chanmol, i edrych pa effaith a gaffai hynny. Un diwrnod, pan oedd Marged wedi paratoi iddo ginio na allai un Cristion o chwaeth ei fwyta, ebe fe:
Marged, mae'n biti o beth fod fy stumog mor ddrwg heddiw, achos yr ydech chi wedi gneud cinio splendid—fase dim posib iddo fod yn well. Bydaswn i 'n gwbod y basech chi'n gneud cinio mor dda mi faswn wedi gwadd rhwfun yma, ond y mae gen i ofn y bydd raid i mi fynd. at y doctor i gael rhywbeth at fy stumog."
"Ydi," ebe Marged, "mae'r cinio yn syffisiant i undyn byw, a mi wna dipyn o de wermod i chi, mistar, achos i be 'rewch chi at y doctor pan fedra i neud cystal ffisig ag yntau a gwell?"
Ni bu raid i Enoc byth ond hynny gwyno rhyw lawer yn erbyn yr ymborth. Ac felly gyda phob rhan o wasanaeth Marged: pan fyddai yn ddiffygiol nid oedd eisiau ond ei ganmol, a byddai yn lled agos i fod yn iawn. y tro nesaf. Yr oedd canmoliaeth ei meistr wedi peri i Marged ffurfio syniad uwch o lawer am ei rhinweddau nag a feddai hi cynt, a gwneud iddi reoli a rhoi ei bys ym mhob brywes o'r eiddo, oddieithr y siop. Y siop oedd yr unig ran o ymerodraeth Enoc Huws nad oedd Marged wedi ei goresgyn. Mor llwyr y rheolai hi ei dy, fel yr ofnai Enoc, ar adegau, gael mis o notis ganddi—iddo ef fyned ymaith. Ond pa help oedd ganddo? Os cwynai, âi Marged i'w chidwm, ac ni wnâi na rhych na gwellt; o'r ochr arall, os gadawai iddi gael ei ffordd ei hun, odid na byddai pethau'n lled agos i'w lle. Yr oedd cadw Marged mewn hwyl a thymer dda yn cymryd cymaint o'i feddwl, bron, â'i holl orchwylion eraill gyda'i gilydd. Er ei fod, erbyn hyn, yn deall ffordd Marged yn lled dda, ni allai lai na theimlo ei sefyllfa, wrth ystyried ei fod ef, oedd yn fasnachwr llwyddiannus, yn un yr edrychid i fyny ato gan lawer o'i gymdogion, ac a berchid gan ei gyd-aelodau yn y capel am ei ddefnyddioldeb a'i haelfrydedd—ei fod, er y cwbl, dan ryw fath o raid i gymryd Marged i ystyriaeth ac i fanwl chwilio pa fodd y gallai gadw y ddysgl yn wastad gyda hi. Oni buasai fod calon Enoc wedi ei meddiannu yn hollol gan Miss Trefor, buasai ar lawer pryd yn troi allan i chwilio am gymar bywyd heb ofalu pa beth fuasai sefyllfa fydol yr un honno. Fel un wedi ymroddi i fasnach, nid oedd ganddo amser i wneud cyfeillion. Yr adeg hapusaf ar Enoc oedd pan fyddai'n berffaith sicr fod Marged yn cysgu. Yr oedd ganddo ystafell fechan ynglŷn â'r siop wedi ei throi'n fath o offis, a'i llenwi o bwrpas â chistiau a phethau eraill fel nad oedd ynddi le ond i un gadair. Yno yr âi Enoc ar ôl swper, er mwyn cael llonydd. Os âi i'r parlwr deuai Marged i gadw cwmpeini iddo, ac mewn cadair esmwyth syrthiai i gysgu mewn dau funud, a chwyrnai fel mochyn tew hyd adeg mynd i'r gwely. Os gwarafunai Enoc iddi wneud hynny, âi Marged allan o'i hwyl am dridiau. I arbed y trychineb hwn, âi Enoc i'r offis yn gyson dan yr esgus fod ganddo fusnes." Tra byddai Enoc yn yr offis byddai Marged wrth y tân yn y gegin yn chwyrnu am ddwy, ac weithiau dair awr, oblegid nid âi hi byth i'r gwely yn gyntaf am na allai "drystio" ei meistr i gloi'r drysau. Mewn gwirionedd, yr oedd sefyllfa Enoc yn un druenus iawn, ac arswydai rhag i neb wybod gymaint oedd awdurdod Marged arno. Am hynny ychydig o gyfeillion a wahoddai i'w dŷ.
Y noswaith hon aethai Enoc i'r offis ar ôl swper. Yr oedd yn noswaith oer a niwlog. Buasai Enoc yn brysurach nag arfer, a theimlai yn hynod flinedig. Yr oedd yn rhy ddifater i ymolchi ac ymdrwsio. Eisteddodd o flaen tân i synfyfyrio ar ei sefyllfa. A phe gwelsai merched ieuainc y capel ef, a gwybod am ei feddyliau prudd, diamau y buasai ambell un yn barod i gymryd trugaredd arno. Yr oedd ei gynorthwywyr yn y siop yn lletya allan, am na fynasai Enoc iddynt wybod gymaint yr oedd ef dan lywodraeth Marged. Tynnodd ei esgidiau a gwisgodd ei slipars. Yr oedd yn rhy ddiysbryd i ddarllen, er bod y papur newydd yn ei boced. Pe buasai'r papur yn ei law neu dan ei gesail buasai Marged yn y man yn ei ddilyn i holi beth oedd y newydd. Gwnaethai hynny lawer gwaith, ac yntau'n gorfod adrodd rhywbeth iddi gydag wyneb siriol, er mai ei ddymuniad fuasai ei hannerch: "Ewch i'r —— a gadewch lonydd i mi." Wedi eistedd yn llonydd am ryw bum munud, ymddangosai'n fwy cynhyrfus nag arfer—crychai ei dalcen a gwthiai ei ddwylo i waelod ei bocedau. Cododd ar ei draed, estynnodd ei bibell, gan ei llenwi yn dynn, a mygodd yn galed. Yna poerodd yn sarcastic i lygad y tân. Pwysleisiodd yn bendant â'i ben, a phoerodd eilwaith, fel pe buasai yn gwneud rhyw benderfyniad cadarn yn ei feddwl, ac yn rhoi'r diffoddwr yn dragwyddol ar rywun neu'i gilydd. Buasai yr olwg arno yn peri i estron gredu ei fod yn ŵr penderfynol a meistrolgar iawn. Ond ar unwaith, fel pe buasai'n cofio pwy ydoedd, cyfododd Enoc yn wyliadwrus—agorodd gil y drws yn ddistaw, a gosododd ei glust ar y rhigol i wrando a oedd Marged yn cysgu; wedi ei sicrhau ei bod, gwenodd, a chaeodd y drws yn esmwyth, ac, wrth ail eistedd, ebe fe wrtho ei hun: "All right, Jezebel! Ond mae byw fel hyn yn humbug perffaith. Dyma fi wedi bod wrthi fel black drwy'r dydd, ac i beth? Mae pob gwas sy gen i yn fwy hapus na fi. Diolch na ŵyr neb sut fyd sydd arna i. Bydae pobl yn digwydd dwad i wybod, fedrwn i byth ddangos f'wyneb—mi awn i'r America, mi gymra fy llw. A pha raid iddi fod fel hyn? 'Dydw i ddim yn dlawd—yr ydw i'n gneud yn well nag ambell un; a rydw i'n meddwl bydawn i'n cynnig fy hun—wel, 'rydw i agos yn siwr y medrwn i gael—ond waeth heb siarad! Onid ffŵl o'r sort waetha ydw i? Onid 'y mod i'n pendroni bob nos, ac yn adeiladu castelli yn yr awyr ynghylch Miss Trefor ydi achos fy holl anghysuron? Digon gwir! Ond mi rof ben ar hynny heno—pen am byth bythoedd. I beth y pendrona i? ddaw byth ddim byd o hynny, am—wn—i. Bydase gen i dipyn mwy o wroldeb ac wynebgledwch—ond waeth—tewi—'does gen i 'run o'r ddau. Base ambell un wedi mynnu gwybod cyn hyn, a fase rhyw obeth iddo, ac os na fase, yn rhoi clec ar ei fawd. Ond sut y mae Enoc wedi gneud? Caru yn ei ddychymyg, ar ei ben ei hun, heb symud bys na bawd. Yr hen het gen i! Y fath drugaredd na ŵyr neb am feddyliau dyn! Ond y mae rhywbeth i'w ddeud dros Enoc,—mae hi'n uchel— ie, waeth rhoi'r enw iawn arno—mae hi'n falch. 'Dydi hi ddim yn siarad â rhai mwy ymhongar na fi, a mwy respectable, yn ystyr fydol y gair. Er ein bod yn mynd i'r un capel, ac yn 'nabod ein gilydd ers blynyddoedd, 'neith hi brin edrach arna i. Bydawn i ddim ond yn sôn am y peth wrthi,—wel, mi gwela hi! fydde fychan ganddi roi slap i mi yn f'wyneb! Mae'n siŵr ei bod—er nad oes dim sôn am hynny—yn edrach am rywun llawer uwch na grocer yn ŵr. Fe ŵyr pawb—ac fe ŵyr hithau—ei bod yn brydferth, a bod hyd yn oed ei balchder yn gweddu iddi. Piti na faswn i yn ŵr bonheddig! Mae'i thad, fe ddywedir, yn gyfoethog, ac yn meddwl llawer ohoni. Digon naturiol. Felly 'rydw inne. Capten Trefor, faint o bris yr ydech chi'n i roi ar Miss Susi? Felly. Enoc Huws ydi'r highest bidder! Ond golygwn fod hynny'n bosibl, a hyd yn oed yn debygol, a hyd yn oed yn ffaith,. be fydde'r canlyniad? Yn y lle cyntaf, fe fyddai raid troi Marged i ffwrdd, a bydde raid cael dau blismon at hynny. Yn y lle nesa, ail ddodrefnu'r tŷ os nad cael darn newydd ato. Yn nesa at hynny, fe âi'r tipyn arian sy genni, a holl broffit y busnes, i gadw style! Am ba hyd y medrwn i ddal? am flwyddyn, hwyrach. Ond, ie, dyna ffaith sobr i'w deud,—pe byddai hynny'n bosibl, fe gâi pob ffyrling fynd am fyw gyda hi a'i galw yn Mrs. Huws ddim ond am flwyddyn, ac os bu fiŵl erioed, Enoc Huws ydyw hwnnw! Ond aros di, Enoc, 'chei di ddim bod yn ffŵl ddim yn hwy—mi rown ben ar y meddyliau gwag yna ar ôl heno. Ni awn i feddwl am rywun arall mwy tebyg a chyfaddas i 'neud gwraig i siopwr——rhwfun na 'neith hi ddim creu revolution, ac na fydd ganddi gywilydd mynd y tu ôl i'r counter, a rhwfun a fydd yn ymgeledd ac yn gysur i mi. Ond yr wyt wedi deud fel yna lawer gwaith o'r blaen; do; ac yr ydw i am neud ar ôl heno, deued a ddelo! Holo! pwy sydd yna rwan? Ydi'r siop ddim wedi bod yn agored trwy'r dydd, tybed? Ond mae'n rhaid i ryw bobol gael blino dyn ar ôl adeg cau. A'r un rhai bob amser . . . "
Felly y siaradai Enoc ag ef ei hun.