Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Cyfrinachol

← Ysgafnhau ei Gydwybod

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Marged

PENNOD IX

Cyfrinachol.

"WEL, dyma Mr. Denman!" ebe'r Capten," soniwch am —— ac y mae o'n siŵr o ymddangos. Yr oeddem just yn siarad amdanoch yrwan."

"Beth wnaeth i chi siarad amdana' i?" gofynnai Mr. Denman.

"Wel," ebe'r Capten, "deud yr oeddwn i—ond dyma chwi, Mr. Denman, fe awn ni i'r smoke room, fe fydd yn dda gan y merched yma gael gwared ohonom."

Wedi i'r ddau fyned i'r smoke room, ychwanegai'r Capten :

"Ie, dyna'r oeddwn i yn 'i ddeud, Mr. Denman, cyn i chwi ddyfod i mewn, mai campus o beth a fyddai eich gweled chwi—sef yr unig un o'n cymdogion sydd wedi dal i gredu ym Mhwll y Gwynt—mai campus o beth fydd eich gweled ryw ddiwrnod yn ŵr bonheddig. Yr ydych yn haeddu hynny, Mr. Denman, mi gymraf fy llw, os haeddodd neb erioed."

"Os na ddaw hynny i mi yn fuan," ebe Mr. Denman, yr wyf yn debycach o lawer o ddiweddu f'oes yn y workhouse. A oes gennych chi ryw newydd am Bwll y Gwynt? fath olwg sydd acw yrwan?

"Wel," ebe'r Capten, "'does gen i ond yr hen stori i'w hadrodd wrthych, Mr. Denman, ac nid yr hen stori chwaith. Mae acw well golwg yrwan nag a welais i ers tro. Ac eto, mae gen i ofn deud gormod, rhag y cawn ein siomi. Mae'n well gen i bob amser ddeud rhy fychan na deud gormod. Ond, fel y gwyddoch, yr ydym yn gorfod ymladd â'r dŵr yn barhaus—mae'r elfennau yn ein herbyn—a phe buasai'r directors wedi cymryd fy nghyngor i, sef cael machinery digon cryf yn y dechre, fe fuasem wedi cael y gorau arno ers talwm. Ond nid bob amser y medr dyn gael ei ffordd ei hun, yn enwedig pan na fydd ond gwas. Mi ddwedaf hyn, ac wrth gwrs, nid wyf yn cymryd arnaf fod yn anffaeledig, ond cyn belled ag y mae gwybodaeth ddynol yn mynd—ac y mae gennyf dipyn o brofiad erbyn hyn—cyn belled, meddaf, ag y mae gwybodaeth ddynol yn mynd, mae acw well golwg yrwan nag a welais i o'r blaen. Hwyrach—ond ydw i ddim yn meddwl y bydd—ond hwyrach y bydd raid i ni fod dipyn yn amyneddgar. Chwi wyddoch eich hun fod y plwm a gawsom—'doedd o ddim llawer o beth mi addefaf—ond chwi wyddoch fod y plwm a gawsom yn dangos yn eglur fod yno ychwaneg ohono. Y cwestiwn ydyw—a'r unig gwestiwn—a fydd gan y cwmpeini amynedd, ffydd, a dyfalbarhad, i ddal nes dwad o hyd i'r cyfoeth. Pe buasai pawb o'r cwmpeini fel chwi, Mr. Denman, sef yn ddynion a ŵyr rywbeth am natur gwaith mwyn, fe fuasai rhyw obaith iddynt ddal ati. Ond pa fath ddynion ydynt? Mi ddywedaf i chwi dynion wedi gwneud eu harian mewn byr amser, megis merchants, ac felly yn disgwyl i waith mwyn dalu proffit mawr mewn ychydig amser—pobl ddiamynedd, os na thâl rhywbeth ar ei union. Ond nid peth felly ydyw gwaith mwyn. Mae'n rhaid aros weithiau flynyddoedd, ac y mae llawer, fel y gwyddoch, ar ôl gwario miloedd, yn rhoi gwaith i fyny am nad oes ganddynt amynedd i aros. Ac yna y mae eraill yn dyfod ymlaen, a heb ond y nesaf peth i ddim o gost, yn cymryd y cyfoeth a adawyd. Yr ydym wedi bod dipyn yn anlwcus ym Mhwll y Gwynt, ac mi wn ei fod yn beth profoclyd disgwyl a disgwyl a chael ein siomi, yn enwedig pan fo cymaint o arian caled yn cael eu talu i lawr o hyd. Yr wyf yn gobeithio'n fawr y gwêl y cwmpeini ei ffordd yn glir i gario'r gwaith ymlaen am dipyn bach o leiaf, pe na byddai ond er mwyn fy ngharitor i, ac er mwyn profi fy mod wedi dweud y gwir. Ond rhyngoch chwi a fi, fyddai ddim yn rhyfedd gennyf bydae'r Saeson yna yn rhoi'r gwaith i fyny, a hynny pan ydym o fewn dim i gyrraedd y plwm, ac fe fyddai hynny yn bechod o beth. Pe digwyddai peth felly i Bwll y Gwynt, mi wnawn lw nad awn byth wedyn dan Board of Directors na dim arall, ond y mynnwn gael fy ffordd fy hun o drin y gwaith."

"Wyddoch chi be, Capten," ebe Mr. Denman," bydae'r Saeson yna, fel yr ydech chi'n eu galw, yn rhoi'r gwaith i fyny fory, fydde hynny ddim yn ddrwg gen i, mewn ffordd o siarad. Nid am nad ydw i'n credu fod yno blwm—na, mae gen i ffydd o'r dechre ym Mhwll y Gwynt. Ond bydaswn i'n gwybod y buasai raid i mi wario cymaint o arian faswn i 'rioed wedi ymuno â'r cwmpeini. Feddyliais i 'rioed y buasai raid i mi wario mwy na rhyw gant neu ddau, ond erbyn hyn mae agos y cwbl sy gen i wedi mynd, a mi fydd raid i mi, beth bynnag am y Saeson, roi'r lle i fyny—fedr 'y mhoced i ddim dal."

"Yr wyf yn gobeithio," ebe'r Capten, "nad ydych yn meddwl y gwnawn i eich camarwain yn fwriadol, fodd bynnag? Ac am eich poced, wel, yr ydym yn gwybod yn o lew am honno. Pe buasai gan Capten Trefor boced Mr. Denman, fe fuasai'n cysgu'n llawer tawelach heno. Mae gennych dai a thiroedd, Mr. Denman, ac os rhowch i fyny eich interest yn y Gwaith, chwi edifarhewch am bob blewyn sydd ar eich pen. Nid ydyw ond ynfydrwydd sôn am roi i fyny yrwan, pan ydym ymron cael y gorau ar yr holl anawsterau. Chwi wyddoch fod gen innau shares yn y Gwaith; ond cyn y rhown i i fyny yrwan, mi werthwn fy nghrys oddi am fy nghefn."

"Mae gen i bob ffydd ynoch chi, Capten," ebe Mr. Denman. "Yn wir, faswn i 'rioed wedi meddwl am gymryd shares yn y Gwaith oni bai 'mod i yn eich adnabod chi, a'n bod ni'n dau yn aelodau yn yr un capel. Na, beth bynnag a ddaw o Bwll y Gwynt, mi ddwedaf eich bod chi yn onest. Ond mater rhaid fydd arna' i roi i fyny. Waeth i mi ddeud y gwir, mae mortgage ar y tai a'r tiroedd agos i'w llawn werth, oddieithr y tŷ'r ydw i'n byw ynddo, a ŵyr y wraig acw mo hynny. Bydae hi yn gwybod, fe dorre 'i chalon. Fe ŵyr ar y prinder arian sydd acw 'mod i wedi cario dialedd i Bwll y Gwynt, a mae hi yn rhincian, rhincian, o hyd, ond bydae hi'n gwybod y cwbl, mi fydde raid i mi hel 'y mhac."

Mae'n ddrwg gennyf eich clywed yn deud fel yna," ebe'r Capten, "a hwyrach y bydd yn anodd gennych gredu, ond yr wyf wedi colli ambell noswaith o gysgu, mae Sarah 'n gwybod, wrth feddwl am yr aberth mawr yr ydych yn ei wneud. Ond yr wyf yn gobeithio, ac yn credu, y gwelaf y dydd pan fyddwch yn deud y cwbl wrth Mrs. Denman, ac y bydd hithau yn eich canmol. Ond y mae'r cwbl yn dibynnu ar a fydd gan y cwmpeini ffydd ac amynedd i fyned ymlaen.'

"Bydae'r cwmpeini yn rhoi'r Gwaith i fyny, be 'naech chi, Capten, ai mynd i fyw ar eich arian?" gofynnai Mr. Denman.

"Nid yn hollol felly, Mr. Denman, ond yn hytrach ailgychwyn," ebe'r Capten.

"Pwll y Gwynt?" gofynnai Mr. Denman.

"Ie, Pwll y Gwynt," ebe'r Capten, pe buasai gen i ddigon o arian. Pe buasai gen i foddion mi fuaswn yn prynu Pwll y Gwynt. Ond gan nad oes gen i ddim quite ddigon i hynny yn wir, ddim yn agos ddigon—mi fuaswn yn cychwyn mewn lle arall. Mae fy llygad ar y lle ers tro, rhag ofn i rywbeth ddigwydd i Bwll y Gwynt. Eithaf peth, Mr. Denman, ydyw bod yn barod ar gyfer y gwaethaf. A 'Ngwaith i y câi o fod, gydag ychydig ffrindiau, ac ni châi pobl Llunden roi eu bys yn y brywes hwnnw. Gwaith a fydd o ar scale fechan, heb lawer o gost, ac i ddwad i dalu yn fuan. Ond fe fydd raid i mi gael ychydig ffrindiau o gwmpas cartre i gymryd shares. Un o'r ffrindiau hynny fydd Mr. Denman. Rhyngoch chwi a fi, yr wyf wedi cymryd y takenote yn barod, ac, yn wir, yr oedd eich lles chwi yn fy ngolwg yn gymaint â'm lles fy hun. Yr ydych wedi gwario cymaint, Mr. Denman, fel yr wyf wedi bod yn pendroni pa fodd y gallwn roi rhywbeth yn eich ffordd."

"Lle mae eich llygad arno, Capten, 'mod i mor hy â gofyn?" ebe Mr. Denman yn llawn diddordeb.

"Wel," ebe'r Capten, yr ydych chwi a minnau yn hen ffrindiau, ac mi wn na wnewch chwi ddim gadael i'r peth fynd ddim pellach, ar hyn o bryd, beth bynnag. Cofiwch nad yrwan y mae'r lle wedi dyfod i'm meddwl gyntaf; na, mae o yn fy meddwl i ers blynyddoedd—yr wyf wedi breuddwydio llawer yn ei gylch. O ran y meddwl y mae'r peth yn hen—mae'r bydle'n fywiog— mae'r engine yn chwyrnu—mae'r troliau yn cario'r plwm i Lannerch-y-môr—ac eto y mae'r borfa yn las ar wyneb y tir! Yr ydych yn deall fy meddwl, Mr. Denman? —Yn y meddwl y mae'r Gwaith yn hen, ond mewn reality y mae'r dywarchen heb ei thorri. Yn fy meddwl (a chaeodd y Capten ei lygaid am funud), yr wyf yn gweled y cwbl ar lawn waith—mae'n hen, hen, yn fy meddwl i, ond yn newydd i'r byd—yn wir, yn anhysbys—yn ddirgelwch hollol!"

Hwyrach," ebe Mr. Denman, "fy mod yn rhy hy, ond 'dydech chi ddim wedi deud eto—"

"Mr. Denman," ebe'r Capten, gan dorri ar ei draws, peidiwch ag arfer geiriau fel yna. 'Does dim posib i chwi fod yn rhy hy arnaf. Fel y dywedais, yr ydym yn hen ffrindiau, a 'does gen i ddim eisiau cadw dim oddi wrthych—dim, dim. Ni fuaswn yn siarad fel hyn â neb arall. Os oes rhywun mwy na'i gilydd yn gwybod fy secrets, Mr. Denman ydyw hwnnw. Mi ddywedaf beth arall, ddarfu i mi erioed feddwl am y Gwaith y crybwyllais amdano—yr wyf yn ei alw yn 'Waith' er nad ydyw wedi ei ddechre, am nad ydyw ond pwnc o amser yn unig—ddarfu i mi erioed feddwl am y fentar y mae fy llygaid arni heb eich bod chwithau yr un pryd yn fy meddwl. Mi fyddwn yn dweud fel hyn: Richard Trefor, ŵyr neb arall, ond fe wyddost di, fod yna blwm ddialedd yn y fan a'r fan. Pwy sydd i gael bod yn gyfrannog â thi yn y cyfoeth? Wel, os oes rhywun, Mr. Denman,' meddwn."

"Yr wyf yn bur ddiolchgar, Capten," ebe Mr. Denman, "ond y mae arnaf ofn na allaf i fentro dim chwaneg. Nid oes gennyf ddegpunt arall i'w gwario heb wneud cam â'r teulu."

"Yr ysytriaeth yna yn bennaf, er nad yn hollol," ebe'r Capten, "sydd yn fy ngorfodi i'ch gosod ar yr un tir â mi fy hun gyda'r fentar newydd. Cofiwch, fydd yno ddim Saeson i'n rheoli. Yr ydych chwi a minnau hyd yn hyn wedi gwario ein harian i blesio Saeson anwybodus, ac, fel y dywedais, fyddai ddim yn rhyfedd bydaen nhw yn taflu'r Gwaith a'r gost i gyd i fyny yn y diwedd, ac y mae'n bryd i chwi a minnau droi ein llygaid i rywle lle y gwyddom y cawn ein harian yn eu holau. Gwaith fydd—arhoswch, ddarfu i mi ddim dweud eto wrthych enw y lle y mae fy llygad arno?—Naddo? Wel, dyna ydyw'r lle—'d eith o ddim pellach, ar hyn o bryd, Mr. Denman? Wel, dyna'r lle—Coed Madog! Coed Madog!! Coed Madog!!! (ebe'r Capten, gan ailadrodd yr enw yn ddistaw a chyfrinachol, pan welodd ar wyneb Mr. Denman arwyddion fod pob llythyren yn yr enw fel pe buasent yn treiglo i lawr ei gefn rhwng ei gig a'i groen). Ie, Gwaith fydd Coed Madog i ennill arian ac nid i'w taflu i ffwrdd ar bob anialwch. Yr ydych chwi a minnau, Mr. Denman, wedi gwario digon, ac y mae'n bryd i ni ddechre ennill. Rhyngoch chwi a fi, 'does gen innau yr un deg punt i'w taflu i ffwrdd, ond 'does dim eisiau i bawb wybod hynny. Wrth gwrs, fe fydd raid gwario rhyw gymaint cyn y daw'r Gwaith i dalu, a dyna pam yr oeddwn yn dweud y byddai raid i ni gael ychydig ffrindiau gyda ni. Yn awr, Mr. Denman, edrychwn ar y mater fel hyn: Y chwi a minnau, mewn ffordd o siarad, biau Waith Coed Madog—yr ydym ar yr un footing. Nid oes gan un ohonom arian i'w taflu i ffwrdd. Mae'n rhaid gwario rhyw gymaint. Felly y mae'n rhaid i ni gael rhywun neu rywrai i gymryd shares. Yr ydych chwi yn adnabod pobl yn well na mi, ac yn gwybod am eu hamgylchiadau. Os gallwn wneud daioni i gyfeillion y capel, gore oll, ond os bydd raid mynd at enwadau eraill, eraill, fydd mo'r help. Pwy fyddant, Mr. Denman?"

"Wel, Capten," ebe Mr. Denman, "o'n pobol ni fedra i feddwl am neb tebycach na Mr. Enoc Huws, Siop y Groes, a Mr. Lloyd, y twrne."

Rhyfedd!" ebe'r Capten, "fel y mae ein meddyliau yn cydredeg. Am Mr. Huws y meddyliais innau gyntaf. Wn i beth am Mr. Lloyd, ond y mae Mr. Huws, fe ddywedir yn ddyn sydd wedi gwneud llawer o arian. Mae'n ŵr ieuanc parchus ac o safle uchel fel masnachwr, ac yn ddiamau yn grefyddol, ac os gallwn roi rhywbeth yn ei ffordd gyda'r Gwaith, fe fyddwn ar yr un pryd yn gwneud daioni i'r achos, oblegid yr wyf i fy hun yn cyfrif mai Mr. Huws ydyw'r dyn gorau a feddwn yn y capel— hynny ydyw, fel gŵr ieuanc. Y pwnc ydyw a allwn ni ei gael i weled lygad yn llygad â ni. Mae mining, yn ddiau, yn beth dieithr iddo, a chyda rhai felly nid gwaith hawdd ydyw dangos pethau yn eu lliwiau priodol. A allech chi ei weled, Mr. Denman?"

"Yr wyf yn meddwl," ebe Mr. Denman, "mai'r cynllun gore fyddai i chwi anfon amdano yma yrwan."

"Mae'r dalent o daro'r hoel ar ei phen gennych, Mr. Denman," ebe'r Capten, a chan eistedd i lawr wrth y bwrdd, ysgrifennodd y Capten nodyn boneddigaidd at Enoc Huws yn gofyn iddo ddyfod cyn belled â Thŷ'n yr Ardd. Tra bo'r Capten yn ysgrifennu'r nodyn, a'r forwyn yn ei gymryd i Siop y Groes, hwyrach mai gorau i mi fyddai rhoi i'r darllenydd gipolwg ar amgylchiadau a sefyllfa meddwl Enoc, druan.