Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Llw Enoc Huws

← O'r Diwedd

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Priodi a Fynnant

PENNOD XL

Llw Enoc Huws

NI buasai Enoc erioed (ond cof pob diwaethaf) mor druenus ei feddwl. Yn ei holl "brofedigaethau," yr oedd, ers llawer o amser bellach, wedi arfer cael rhyw gymaint o ddedwyddwch wrth freuddwydio amdano'i hun a Miss Trefor fel gŵr a gwraig. Yn wir, yr oedd y breuddwyd mor fyw iddo weithiau, ac yn rhychwantu mor bell i'r dyfodol, nes byddai'n ei weled ei hun, â'i wallt yn dechrau britho, yn dad i bedwar o blant—dau fachgen a dwy eneth—gydag enwau a phrydwedd pob un ohonynt yr oedd ef yn hynod gyfarwydd, ac yn neilltuol o hoff o'r ieuengaf! Ond erbyn hyn yr oedd ei freuddwyd wedi diflannu fel niwl y bore. Nid yn hollol felly chwaith, oblegid cyfaddefai wrtho'i hun, ei fod wedi torri ffigur truenus o wael wrth ei gynnig ei hun i Miss Trefor, a thybiai, ambell foment, pe buasai wedi gallu bod yn ddigon hunan—feddiannol i siarad â hi fel yr oedd wedi paratoi, y gallasai'r canlyniad fod yn wahanol. Ac eto ni allai anghofio mor benderfynol yr oedd hi wedi gwrthod ei gynigiad. Ar yr un pryd cofiai Enoc mor hynaws a charedig oedd hi hyd yn oed wrth wrthod ei gais. Yn wir, yr oedd hi wedi cydnabod ei bod yn ei barchu fwyfwy fel yr oedd ei hadnabyddiaeth ohono yn cynyddu, a phwy a wyddai, fel y deuai hi i'w adnabod yn well eto, na ddeuai yn y man i'w garu yn angerddol? Meddyliau fel hyn a lanwai galon Enoc, druan, ac, yn wir, ei ystumog hefyd, canys ni fwytâi ond y nesaf peth i ddim, a mynych y dywedodd Marged mai gwastraff oedd paratoi pryd o fwyd, ac na allai robin goch fyw ar yr hyn a fwytâi Enoc. Bychan y gwyddai hi mai bara angylion oedd ei ymborth ef y dyddiau hynny!

Nid oedd Enoc yn goegfalch na chymhengar, nac mewn un modd yn un oedd yn coleddu syniadau uchel amdano'i hun—yr oedd ei dueddfryd ffordd arall—yn feius felly. Ond bu ei aflwyddiant gyda Miss Trefor yn achlysur i gynhyrfu gwaelodion ei natur. Ac yr oedd hynny'n ddigon naturiol, oblegid nid oes dim a bair i ddyn deimlo fel pe bai 'n cael ei flingo'n fyw, fel cael ei wrthod gan ferch. Ac, o drugaredd, anfynych y digwydd y fath beth, canys y mae dynion, fel rheol, yn gall, ac fel y dyn da pan oedd yn cyfansoddi'r Rhodd Mam, yn gwybod yr ateb cyn gofyn y cwestiwn. A dyna lle camgymerodd Enoc—dylasai wybod yr ateb cyn gofyn y cwestiwn. Mae tipyn o hunan—barch yn y dyn mwyaf gostyngedig ac iselfryd, ac nid oes eisiau ond sathru ar ei droed i gael hynny allan. Mae sathru ar ei gorn yn gwneud iddo gau ei ddwrn y munud hwnnw. Ychydig o ddynion, yr wyf yn meddwl, oedd wedi meddwl llai ohonynt eu hunain, ac amdanynt eu hunain, nag Enoc Huws, ond bu gwaith Miss Trefor yn ei wrthod fel darpar gŵr, yn foddion iddo dreulio tipyn o amser i'w fesur a'i bwyso'i hunan. Ac wedi iddo wneud hyn, y casgliad y daeth iddo oedd ei fod yn well dyn nag yr oedd wedi tybied. ei fod. Barnai Enoc yn gydwybodol nad ydoedd yn ffŵl—nad ydoedd, o ran ymddangosiad, yn ddirmygedig— ei fod, mewn ystyr fydol, yn weddol gyfforddus,—o ran safle yn y dref, yn symol barchus—ac na buasai raid i Miss Trefor wrth dderbyn ei gynigiad "ddringo i lawr." Penderfynodd—ac yr oedd y penderfyniad hwn yn beth mawr iddo ef—syrthio ar ei anrhydedd, a gwnaeth lw yn ei fynwes nad âi byth mwy i Dy'n yr Ardd heb ei ofyn. Nid oedd y llw yn golygu—oblegid yr oedd ef yn gofalu am gael perffaith ddealltwriaeth rhyngddo ac ef ei hun—na byddai iddo ei gynnig ei hun eilwaith it Miss Trefor ryw dro,—yn wir, nid oedd ef eto'n ddi-obaith am lwyddo yn ei gais yn y man. Nid oedd y llw ond math o deyrnged ddyledus i'w urddas clwyfedig. Ac wrth roddi'r llw mewn gweithrediad, teimlai ei fod yn gofyn aberth mawr ar ei ran, a theimlai rhywun arall hefyd rywbeth oddi wrtho, ond ni wyddai ef mo hynny. Cadwodd Enoc ei lw am—wel, cawn weled am ba hyd. Rhaid cydnabod, er mai anfynych yr âi Enoc dros hiniog ei dŷ y pryd hynny, fod ei ysbryd yn fwy presennol nag erioed yn Nhy'n yr Ardd. Syrthiodd yn naturiol i'w hen arferiad o fyned, ar ôl swper, i'r offis, gan gymryd arno wrth Marged fod ganddo fusnes" i'w wneud. Yno yr arhosai am oriau bob nos, a'r unig "fusnes" a wnâi oedd mygu yn ddibaid, gan nodio a phoeri, fel cynt, yn sarcastic i lygad y tân. Ped ysgrifennid pob ymson a hunan—ymddiddan a fu yn yr offis y nosweithiau hynny, gwnaethent gyfrol drwchus.

I dorri tipyn ar unrhywiaeth ei fyfyrodau, daeth priodas Marged a Tom Solet ar warthaf Enoc heb iddo ddisgwyl. Mae'n wir fod Marged wedi crybwyll fwy nag unwaith am yr amgylchiad—megis drwy ei atgofio ei fod wedi addo rhoi'r brecwest, ac wedyn drwy ofyn iddo beth a gâi hi baratoi ar gyfer y brecwest, a phwy a pha nifer y câi hi eu gwahodd i ddyfod i'r wledd. Rhoddodd Enoc gennad iddi wneud fel y mynnai, ac i wahodd y neb a fynnai, ac ni feddyliodd fwy am y peth. Mor absennol ei feddwl oedd fel na lwyr sylweddolodd fod Marged yn mynd i'w adael, nes iddi hi, y prynhawn o flaen y briodas, ei wahodd i'r gegin gefn i weled â'i lygaid ei hun y darpariaethau. Yno yr oedd cwpl o gywion, ham gartre, tafod eidion, a lwmp o biff wedi eu coginio ac wedi oeri—y cywion wedi eu gwisgo â phersli, a mwnwgl yr ham wedi ei addurno â phapur gwyn a phinc yn ddestlus ddigon. Ni ddychmygasai Enoc y buasai Marged yn cymryd mantais ar y caniatâd a roesai iddi i fynd "i mewn" am bethau fel hyn. am bethau fel hyn. Ond er y gwyddai fod y cwbl ar ei gost ef ei hun, nid oedd ei galon yn gwarafun, oblegid credai Enoc fod yr hyn oedd yn werth ei wneud o gwbl, yn werth ei wneud yn iawn. Pan welodd Enoc y danteithion, gwenodd—y wên gyntaf fu ar ei wyneb ers dyddiau rai, ac ebe fe:

"Pwy fu'n cwcio i chi, Marged?"

"Y fi fy hun, debyg," ebe Marged. Ac ebe Enoc yn ei frest: "Lle bo ewyllys bydd gallu—welais i 'rioed moni'n troi pethau allan fel hyn o'r blaen," ac ychwanegodd, gan fwriadu i'r gair fod dipyn yn frathlym: 'Rydech chi wedi anghofio un peth pwysig, Marged,—lle mae'r gacen briodas?"

"Na, nid anghofio ddaru mi, mistar, ond 'doeddwn i ddim yn licio cymryd hyfdra i ordro gormod o bethe, a 'ddyliwn 'i bod hi'n rhy hwyr yrwan?" ebe Marged.

"Mae'n debyg ei bod rhaid i ni drio gwneud heb yr un," ebe Enoc, ac ychwanegodd: "Pwy sy'n dwad i fwyta'r pethe 'ma i gyd, Marged?"

"Wel," ebe Marged, "dene fi, a Tom, a chithe, a Betsi Pwel, a Robert Jones, a chithe, a'r dynion yn y siop, 'ddyliwn, a finne. O! mi fydd yma lot ohonom ni, a dene Tom hefyd."

"Fe ddylech," ebe Enoc, "ar bob cyfrif, ofyn i Mr. Brown, y person, ddwad yma, a Hugh, y clochydd, mae o wedi claddu llawer yn ei oes, a Jones, y plismon, ac, yn enwedig, Didymus, y reporter, ne' chewch chi ddim report o'r briodas yn y papur newydd."

"Mi faswn yn licio'n arw i'r hanes fod yn y papur newydd, ond fûm i 'rioed yn siarad efo Didymus," ebe Marged.

"Wel," ebe Enoc, "mi ofynna i i Didymus a Jones y plismon, a gofynnwch chithe i'r lleill, ac oni bai ei bod wedi myned yn rhy ddiweddar, mi faswn yn gwâdd Chairman y Local Board a Lord Lieutenant of the County. Mae Lord Mostyn a Syr Watcyn ar y cyfandir, neu fase fo harm yn y byd gofyn iddyn nhwthe!'

"Ffasiwn biti!" ebe Marged.

"'Does mo'r help," ebe Enoc, gydag wyneb difrif. 'Doedd o gamp yn y byd iddo gadw wyneb o'r fath y dyddiau hynny.

"'Rydech chi'n dallt, mistar," ebe Marged, pan oedd Enoc yn cychwyn ymaith, "mai chi fydd yn fy rhoi i?"

"Be 'dech chi'n i ddeud, Marged?" ebe Enoc, ac yr oedd ei wyneb yn ddifrif mewn gwirionedd erbyn hyn.

"Mai chi fydd yn fy rhoi i," ebe Marged.

"'Dydw i ddim yn ych dallt chi," ebe Enoc.

"Wel," ebe Marged, "'roedd Mr. Brown, y person, yn deud y bydde raid i mi gael rhwfun i'm rhoi i, a fedrwn i feddwl am neb 'blaw chi, mistar, a 'roedd Mr. Brown yn deud y gnaech chi'n iawn—'doedd isio neb gwell."

"Wn i ddim am beth felly, a mi fydde'n well gen i i rwfun arall 'neud y gwaith, Marged," ebe Enoc.

"Mae hi'n rhy hwyr i ofyn i neb arall, mistar," ebe Marged.

"Pa amser yfory y mae'r briodas i fod?" gofynnai Enoc.

"Gynted y canith y gloch wyth," ebe Marged. Petrusodd Enoc am funud, a meddyliodd na byddai neb o gwmpas yr adeg honno o'r dydd, a dywedodd:

"'Wel, mae'n debyg y bydd raid i mi drio gneud y job, ond cofiwch chi, Marged, fy ngalw yn ddigon bore."

"Trystiwch chi fi am hynny," ebe Marged.

Gan na welsai Enoc erioed briodas yn Eglwys Loegr, ni wyddai pa ddyletswyddau oedd ynglŷn â'r "rhoi," ac eto yr oedd rhyw argraff ar ei feddwl fod "rhoi i briodas" yn ymadrodd Ysgrythurol. Dechreuodd deimlo'n ofnus ac anghyfforddus; a rhag bod yn hurt, meddyliodd mai'r peth gorau iddo, ar ôl cau'r siop, fyddai rhedeg cyn belled â Mr. Brown, y person, i gael gwybod natur y dyletswyddau, yr hyn a wnaeth. Yr oedd Enoc a'r hen berson rhadlon ar delerau hynod gyfeillgar, a chafodd dderbyniad croesawgar, ac esmwythâd i'w feddwl, pan eglurodd Mr. Brown na ddisgwylid iddo wneud dim ond dweud, "y fi," pan ofynnai ef pwy oedd yn "rhoi"'r briodasferch. A 'rwan, Mr. Huws," ebe'r hen berson, yn llond ei groen, a hapus yr olwg,—yr oedd ef, erbyn hyn, wedi llwyr anghofio'r wers ofnadwy a gawsai gan fam Rhys Lewis , er nad oedd ei Gymraeg ronyn gwell—"'rwan, Mr. Huws,' ebe fe, "nid yn amal ydech chi'n dwad yma—newch chi cymyd glasaid o gwin?

"Dim, diolch i chwi, Mr. Brown, fydda i ddim yn arfer yfed peth felly,—'rydw i'n ddirwestwr," ebe Enoc.

"'Wyddoch chi, Mr. Huws, 'rydech chi, Calvins, yn pobol smala iawn—'rydech chi'n gwaeth na Pabyddion. 'Rydech chi'n meddwl ych hun yn rhy duwiol i cymyd y pethe da y ma'r Brenin Mawr wedi roi i'w creaduried gwael, ac yn meddwl y cewch chi mynd i'r nefodd o blaen pobol erill am hynny. Ond credwch chi fi, Mr. Huws, cewch chi ddim. Cewch chi ddim mynd yno cam gynt am beidio cymyd pethe da Duw—cewch chi gweld. A 'rydech chi wastad—fel y deudes i llawer gwaith wrth Abel Huws—Cristion da odd o—â'ch penne yn y plu 'run fath a giâr yn moultio. Ma digon buan i ni moultio pan ma raid i ni gadel y pabell hon. A ma o'n pechod hefyd i beidio cymyd y pethe gore medrwch chi cael mewn bywyd—a tynnu gwyneb hir 'run fath â daech trwyn chi ar y maen llifo pob amser. Ma o'n dangos ysbryd di-diolch a pechadurus, a cewch chi weld rhw diwrnod, Mr. Huws, ma fi sy'n right."

"'Rydw i bron â chredu'n barod mai chi sy'n right, Mr. Brown, achos y mae 'nhrwyn i wedi bod ddigon o hyd ar y maen llifo—byd a'i gŵyr," ebe Enoc.

"Mi gwyddwn hynny," ebe Mr. Brown, "ond gadewch i mi gweld—ond waeth i mi tewi—gwn ma Mr. Simon fydd yn ych priodi chi, ond gwneith hynny dim ods. Pryd y ma o i ddwad, Mr. Huws? Ma Miss Trefor yn geneth propor iawn, ac yn tebyg o gneud gwraig da. Pryd ma o i fod, Mr. Huws?"

"Y nefoedd fawr a ŵyr!" ebe Enoc gan godi i ymadael.

"Dyma chi, Mr. Huws," ebe Mr. Brown wrth ysgwyd llaw ag Enoc, "os gynnoch chi dim cwilydd? Tyma fi wedi priodi Tom Solet tair gwaith, a mynd i priodi o yfory y pedwar gwaith. Ma o'n cwilydd i chi! Cofiwch Mr. Huws, os na neith Mr. Simon priodi chi, mi na i, a hynny am dim—mi cowntia fo'n onar, a mi na i chi'n digon saff."

Nid oes dim yn well i ddyn mewn profedigaeth ac iselder ysbryd na chymysgu â phobl. Teimlai Enoc—ar ôl bod yn pendroni mewn unigrwydd am ddyddiau a nosweithiau—yn ysgafnach a hoywach ei ysbryd wedi cael ymddiddan â Mr. Brown. Er mor anobeithiol oedd Enoc, yr oedd gwaith Mr. Brown yn cyfeirio at Miss Trefor fel ei ddarpar gwraig, heb os nac oni bai, yn falm i'w glwyfau. Pam y mae pawb yn siarad fel hyn, os nad yw'r peth i fod?" meddai Enoc ynddo'i hun. Erbyn hyn, dechreuai deimlo tipyn o ddiddordeb ym mhriodas Marged, ac nid oedd yn ddrwg ganddo y byddai raid iddo gymryd rhyw fath o ran ynddi—rhoddai hyn dipyn o brofiad iddo erbyn y dôi ei dro yntau. Cyfeiriodd ei gamau tua phreswylfod Didymus i'w wahodd i'r brecwest, ond arbedwyd y siwrnai iddo. Ar ei ffordd trawodd ar Jones y Plismon. Yr oedd Jones—yn wahanol i'w frodyr—yn dyfod i'r golwg mewn rhyw fodd na allai Enoc roi cyfrif amdano bob amser pan fyddai ei eisiau, ac er nad oedd ef yn neilltuol hoff ohono, eto teimlai Enoc ei fod dan gymaint o rwymau iddo, a bod a wnelai Jones gymaint â'i dynged, fel na allai lai na'i edmygu a'i barchu.

"Hylo!" ebe Jones, "gŵr go ddiarth, onid e? Welais i monoch chi ers gwn i pryd, Mr. Huws. Deudwch i mi, ydech chi wedi peidio â mynd i Dŷ'n yr Ardd?"

"Fûm i ddim yno ers rhai dyddiau," ebe Enoc. "A!" ebe Jones, "mi wyddwn mai felly y bydde hi. Oeddwn i ddim yn right? Mae'n dda gen i 'ch bod chi'n dallt y cwbl erbyn hyn. Ond y mae'r hen wraig yn wael iawn, mi glywais?"

"Glywsoch chi rwbeth heddiw?" gofynnai Enoc. "Do, Mr. Huws,—mae hi'n llawer gwaelach. Mi fydd yno smash ryw ddiwrnod, ond y mae'n dda gen i 'ch bod chi'n dallt pethau yn o lew," ebe Jones.

"Fyddwch chi'n rhydd yn y bore? ddowch chi acw i frecwest priodas Marged? Mae hi wedi paratoi toreth o ymborth, ac fe fydde'n resyn iddo fod heb ei fwyta. Fedrwch chi ddwad?" gofynnai Enoc.

"Medra, 'eno dyn, a mi fydd yn dda gen i gael dwad," ebe Jones. "A mae'r hen Fari Magdalen yn ych gadel chi ynte? Y fath waredigaeth!"

"Ydi," ebe Enoc, "a mi liciwn bydae popeth drosodd. Ond deudwch i mi, welsoch chi mo Didymus heno? Mi faswn yn licio iddo yntau fod acw."

"Gadewch hynny i mi, Mr. Huws, mi 'i gwelaf o toc," ebe Jones.

"Diolch, a chofiwch fod acw erbyn yr amser," ebe Enoc, yn llawn pryder a allai ef ei hun godi yn ddigon bore i "roi" Marged.