Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Priodi a Fynnant

← Llw Enoc Huws

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Wedi Mynd

PENNOD XLI

Priodi a Fynnant

Ni allai Enoc yn ei fyw las gysgu'r noswaith o flaen priodas Marged, yn wir, nid oedd ef, er y prynhawn y buasai ddiwethaf yn Nhy'n yr Ardd—yn abl i gysgu ond ychydig. Trôi a throsai yn ei wely, nes byddai agos yn bryd codi, ac yna pan gurai Marged ar ddrws ei ystafell wely saith o'r gloch y bore—yr hyn a wnâi hi bob bore trwy'r flwyddyn teimlai Enoc bron marw gan eisiau cysgu. Y noswaith cyn priodas Marged clywodd y cloc yn taro un, dau, tri, pedwar, pump, ac yntau heb gysgu winc,—ac yna cysgodd fel carreg. Am chwarter i chwech, curodd Marged ar ddrws ei ystafell yn galed. Atebodd Enoc drwy ei hun, ond mewn gwirionedd ni wyddai ef fwy am ei churo na phe buasai hi yn curo ymyl y lleuad. Arhosodd Marged i'r cloc daro chwech, ac aeth at y drws a gofynnodd yn foesgar: "Ydech chi'n codi, mistar?" Dim ateb. Curodd Marged drachefn, ond. nid oedd neb yn ystyried. Dychrynodd yn enbyd, a meddyliodd fod ei meistr wedi marw, a chychwynnodd Marged i ymofyn help, ond trodd yn ei hôl, a gosododd ei chlust ar rigol y drws. Mor rhyfedd! nid rhyw lawer o amser cyn hynny yr oedd Enoc yn gwrando'n ddyfal wrth yr un rhigol am chwyrniadau Marged, a dyma hithau yrwan, lawn mor bryderus, yn gwrando am chwyrniadau Enoc! Y fath bwys sydd mewn bod yn chwyrnwr! A'r fath ollyngdod a gafodd Marged pan glywodd hi Enoc yn chwyrnu'n drwm a chyson, a'r fath nerth a roddodd hynny yn ei braich i guro'r drws nes oedd bron oddi ar ei golynnau!

"Hylô! Be 'di'r mater?" ebe Enoc, a neidiodd i'r llawr gan feddwl bod y tŷ yn dyfod i lawr am ei ben. "Os na feindiwch chi, mistar, 'rydech chi'n bownd o fod ar ôl," ebe Marged.

"O'r gore, Marged," ebe Enoc, a dechreuodd sylweddoli lle 'roedd, a beth oedd i fod y bore hwnnw.

Edrychodd ar ei watch—pum munud wedi chwech—yr oedd digon o amser, ac eisteddodd ar ymyl y gwely—dim ond am funud—cyn dechrau ymwisgo. Caeodd ei lygaid dim ond am funud—yna ymddangosai fel pe buasai yn ceisio taro rhywbeth â'i ben yr ochr chwith, ac wedi methu ceisiai ei daro yr ochr dde, ond i ddim pwrpas. Newidiodd ei ffordd, ac fel bwch gafr, ceisiodd daro'r rhywbeth â'i dalcen, a bu agos iddo syrthio, peth a barodd iddo agor ei lygaid i'w cau drachefn, ac i fyned trwy'r un ystumiau laweroedd o weithiau, nes clywodd Marged yn dyfod i fyny'r grisiau'n drystiog, ac yn dweud: "Wel, yn eno'r annwyl dirion!" a phesychodd Enoc yn uchel fel pe buasai yn hanner tagu, a throdd Marged yn ei hôl. Yr oedd ef erbyn hyn wedi cwbl ddeffro, ac er mwyn argyhoeddi Marged o'r ffaith, gwnâi gymaint o drwst ag a fedrai, megis drwy godi caead ei gist ddillad a gadael iddo syrthio yn sydyn, a churo'r jwg dŵr yn y ddysgl ymolchi, fel pe buasai'n gwerthu potiau. Edrychodd ar ei watch—deng munud wedi saith! Lle yn y byd mawr yr oedd wedi bod er pum munud wedi chwech? Prin y gallai gredu ei lygaid. Rhaid ei fod wedi cysgu, oblegid o ran ei deimlad nid oedd wedi eistedd ar ymyl y gwely ond am ryw ddau funud. Cydymdeimlai Enoc â Marged yn fawr erbyn hyn, canys gwelai ei fod wedi achosi cryn bryder iddi, ac er mwyn ei llwyr argyhoeddi ei fod yn hollol effro, ac agos yn barod i fynd i lawr, aeth Enoc allan o'i ffordd a chanodd yn uchel, er nad oedd canu ar ei galon. Ymhen ychydig funudau yr oedd ef i lawr yn y gegin, ac wedi ymwisgo fel pin mewn papur, peth a roddodd derfyn ar bryder Marged oedd, gyda Betsi Pwel, yn barod ers meityn i fynd i'r Eglwys. Ebe Marged:

"Wel, mistar, 'roeddwn i just a meddwl na fasech chi byth yn codi, a dyma hi 'rwan yn ugen munud wedi saith."

"Mae digon o amser, a 'ddyliwn i na fuoch chi ddim yn ych gwely, Marged, i fod wedi paratoi'r brecwest fel hyn, ac wedi'ch gneud ych hun yn barod mor fuan," ebe Enoc.

"Do, memo diar," ebe Marged, ond yr ydw i wedi codi er pedwar o'r gloch ar gloc y llofft, a ma hwnnw hanner awr rhy fuan, a roedd popeth yn barod cyn i Betsi ddwad, a phryd y daethoch chi, Betsi?

"Hanner awr wedi pump ar y dre," ebe Betsi.

"Rhai garw ydech chi; mi liciwn i allu bod mor effro yn y bore," ebe Enoc.

Mi 'i gwranta chi y byddwch chi'n ddigon effro y bore y byddwch chi a Miss Trefor yn mynd i'ch priodi, oni fydd o, Betsi?" ebe Marged.

"Rhowch i mi 'paned o de, da chi, Marged, achos 'rydw i'n teimlo 'reit bethma," ebe Enoc.

"Wel, ond oes ma 'paned yn gweitied amdanoch chi ers awr, mistar. Ond cofiwch na chewch chi ddim ond rhw ddeilen o frechdan efo hi ne fedrwch chi ddim myjoyio'ch brecwest pan ddown ni'n ôl o'r Eglwys," ebe Marged yn fêl ac yn fefus. "A 'rwan," ebe hi ar ôl tywallt y te i Enoc, "wrth fod Betsi'n byw yn ymyl yr Eglwys, mi awn ni yno, a mi ddowch chithe i'r Eglwys erbyn y canith y gloch wyth, oni ddowch chi, mistar?

"Dof, wrth gwrs," ebe Enoc, ac aeth Marged a Betsi ymaith.

Yfodd Enoc "y 'paned te" heb gyffwrdd â'r ddeilen frechdan. Yna llwythodd ei bibell,—oblegid yr oedd digon o amser i gael mygyn cyn mynd i'r Eglwys, ac eisteddodd mewn cadair esmwyth o flaen y tân braf. Teimlai'n enbyd o gysglyd, ac felly y gallai, canys nid oedd, fel y dywedwyd, wedi cysgu ond ychydig ers wythnosau, ac nid oedd o un diben mynd i'r Eglwys yn rhy fuan. Dechreuodd Enoc ei fygyn, a synfyfyrio, a chollodd ei dân. Taniodd ei bibell wedyn ac wedyn—syrthiodd ei ên ar ei frest, syrthiodd ei bibell o'i law, ac yna—wel, cysgodd yn drwm. Deffrowyd ef gan ran—tan ar y drws. Neidiodd Enoc ar ei draed—edrychodd ar y cloc—chwarter wedi wyth! Trawodd ei het am ei ben a rhuthrodd i'r drws. Jones y Plismon, oedd yno wedi dyfod i'w nôl, ac yn protestio bod Marged agos â mynd i ffit, a Mr. Brown yn tyngu nad âi ymlaen gyda'r gwasanaeth os na ddeuai Enoc i "roi" Marged. Brasgamodd Jones ac Enoc tua'r Llan. Aeth Jones i'r festri i hysbysu Mr. Brown am ddyfodiad Enoc, ac aeth Enoc rhag ei flaen at yr allor. Ar un edrychiad gwelodd Enoc fwy nag yr oedd wedi bargeinio amdano. Yr oedd yn yr hen Eglwys o gant a hanner i ddeucant o bobl wedi dyfod i weled y seremoni, a phob un yn wên o glust bwygilydd, ac yn cil-chwerthin yn ddireidus. Ond yn fwy amlwg na phawb yn ymyl yr allor, ac yn edrych yn bryderus am ei ddyfodiad, gwelai Enoc wyneb Marged fel llawn lloned a chyn goched â chrib y ceiliog. Ni wyddai Enoc pa beth i'w wneud gan gywilydd, a chwysodd yn ddiferol, ac wedi eistedd yng nghymdogaeth yr allor, tynnodd ei law trwy ei wallt a chafodd ei fod fel cadach llestri gan chwys. Yn union deg daeth Mr. Brown ymlaen yn ei wisg glerigol, ac er ei fod, erbyn hyn, yn bedwar ugain oed, edrychai'n llyfndew a grasol. Yr oedd direidi diniwed lond ei lygaid y bore hwnnw. Cymerodd Mr. Brown drafferth i osod y cwmni mewn trefn, ac o dosturi at Enoc, gosododd Mr. Brown ef â'i gefn at y gynulleidfa. Teimlai Enoc yn ddiolchgar iawn iddo. Er cymaint oedd ffwdan Enoc, ni allai beidio â sylwi ar y dirfawr wahaniaeth oedd yng ngwisgoedd y briodas. Yr oedd Marged a Betsi Pwel wedi eu gwisgo mewn gwyrdd newydd danlli o liw porfa, a'u boneti o liw cyffelyb wedi eu trimio yn drwm â choch—mor goch nes codi cur ym mhen Enoc wrth edrych arno. Yr oedd Robert Jones, y gwas priodas, oedd yntau yn gweithio dan y Local Board, mewn côt a gwasgod o stwff cartre wedi ei weu yng Nghaerwys, ac wedi gweled ambell aeaf, a thrywser melyn, yn dechrau duo tua'i benliniau prawf eglur mai yn y trywser hwn yr âi Robert i'r capel ar y Sul, ac i'r cyfarfodydd gweddio ganol yr wythnos. Ond y priodfab—Tom Solet—a gymerodd fwyaf o sylw Enoc. Ystyrid Tom yn dipyn o gybydd, a gwyddai Enoc hynny yn burion. Ond canfu Enoc fod Tom (yn ddiamau ar ôl clywed Jones, y plismon, yn dweud bod gan Marged bres)—mewn trywser cord newydd—balog fawr a botymau corn gwynion arno. Yr oedd y trywser yn rhy hir o dair modfedd, ac wedi ei droi i fyny i'r mesur yn y gwaelod. Chwarae teg i Tom, nid oedd wedi ei roi amdano hyd y bore hwnnw, a pha fodd y gallasai gael ei altro? Am gefn Tom yr oedd côt o blue superfine West of England, a gwasgod o liw caneri a botymau pres arni; a pha beth bynnag oedd eu diffygion—ac nid oeddynt yn berffaith—yr oedd y teiliwr a fu'n eu cynllunio ac yn eu rhoi wrth ei gilydd wedi mynd "i'w aped" ers llawer blwyddyn. Y rhain oedd "côt a gwasgod wedin" Tom pan briododd y wraig gyntaf, ac yr oeddynt erbyn hyn yn gwrando'r wers briodas y pedwerydd tro, ac yn ei medru, yn ddi—amau, cystal â Mr. Brown ei hun. Trawyd Enoc hefyd gan ymddangosiad gwahanol y rhai oedd o'i flaen—yr oedd Marged a Betsi—yn enwedig Marged, â'u hwynebau fel ffwrnes, eto'n ddedwydd iawn. Robert Jones yn welw a difrif fel pe buasai ar ei dreial, a Tom yn eglur fwynhau ei sefyllfa, â'i wyneb tua'r llawr, ac yn edrych dan ei guwch fel mochyn yn bwyta pys. Teimlai Enoc wrthuni ei sefyllfa, a rhyfeddai beth oedd wedi ei lygad—dynnu i'w osod ei hun yn y fath gwmni. Er bod Mr. Brown yn cyflymu dros y wers, ymddangosai'n enbyd o hir i Enoc. Ac eto nid oedd y seremoni heb ryw gymaint o gysur a boddhad iddo. Yr oedd Enoc, fel y gŵyr y darllenydd, yn ŵr haelionus, ac wedi "rhoi" llawer yn ystod ei oes, ond "rhoi" Marged oedd y rhodd fwyaf ewyllysgar a ddaeth erioed o'i galon, a buasai'n dda ganddo fod wedi cael cyfleustra i'w "rhoi" yn gynt pe buasai rhywun wedi ei gofyn. Ni byddai Mr. Brown yn gwastraffu amser ar achlysuron fel hyn, a da gan Enoc oedd cael mynd i'r festri o olwg y gynulleidfa i orffen y busnes, ac i fod yn dyst o X y naill a'r llall. Estynnodd Mr. Brown y drwydded i Tom Solet, a thynnodd Tom ei bwrs o boced frest ei wasgod ar fedr talu am ei briodi, ond ataliwyd ef gan Mr. Brown.

"Hidiwch befo, Tom, fi ddim chargio chi y tro yma," meddai, "fi'n gneud hyn fel discount am y trôs o'r blaen, ond cofiwch chi, Tom, fi'n chargio chi tro nesa."

Am y gair hwn edrychodd Marged arno yn ddigofus, ac ni wahoddodd ef i'r brecwest, a bu raid i'r clochydd ddioddef yr un dynged.

Llithrodd Enoc adref ar hyd un o'r ystrydoedd cefn, ac ni welodd y cawodydd rice yn cael eu tywallt ar bennau'r cwpl dedwydd, er mai ei rice ef ei hun ydoedd, oblegid deallodd, wedi hyn, mai Marged oedd wedi cyflenwi'r cymdogesau a'r rice y noson cynt i anrhydeddu ei phriodas. Mae fy mhennod eisoes yn rhy faith i roi lle i ddisgrifiad o'r brecwest. Digon ydyw dweud bod ymgom Jones y Plismon, a Didymus, cystal â phregeth," ac yn eu cwmni anghofiodd Enoc am dri chwarter awr ei holl "brofedigaethau." Ar ddydd ei phriodas, ni chafodd Marged ond un anrheg, a honno gan ei meistr—sef set o lestri te hardd, anrheg a barodd i'r priodfab tawedog wneud un sylw—yr unig air a gaed o'i enau drwy ystod y brecwest: "Mi drychith y rhai ene 'n neis yn y cwpwrdd cornel acw." Ond yn yr adroddiad maith a manwl a anfonwyd gan Didymus i'r County Chronicle, dywedid "fod yr anrhegion yn rhy luosog i'w henwi." A dyna oedd y ffaith yn ddiamau, oblegid y mae'n lled sicr na chyfrifodd Didymus bob cwpan a swser, plât, bowlen, a thebot oedd yn y set. Ar ôl brecwest yr oedd y byd yn galw ar Jones y Plismon a Didymus, i fyned ymaith, ac ymhen rhyw awr, ffarweliodd Enoc â Marged a Thom Solet, a aeth i dreulio eu mis mêl—neu, yn hytrach, eu diwrnod mêl, i'r Coach and Horses—tafarndy ryw filltir o'r dref. Yn y dafarn hon yr oedd Tom wedi dathlu ei holl briodasau, ac wedi arfer gwahodd ei gyfeillion a'i ewyllyswyr da—y pennaf ohonynt oedd Isaac y Delyn—i gydlawenhau ag ef. Yn y Coach and Horses y buont y waith hon hyd hanner y nos, ac mewn handcart—felly yr adroddwyd i Enoc, ond ni ddarfu iddo chwilio i wirionedd yr hanes—mewn handcart y dygwyd Tom i'w gartref y noson honno—Robert Jones yn tynnu, a Marged yn gwthio o'r tu ôl. Nid y diwrnod hwnnw yn hollol y terfynodd ymdrafodaethau Enoc â Marged, canys ymhen ychydig ddyddiau cafodd hithau ei phrofedigaethau, ac at Enoc yr âi i adrodd ei chŵyn; ond dyna'r olwg olaf, am wn i, a gaiff y darllenydd ar Marged. Hwyrach hefyd, y dylwn ddweud bod Marged wedi byw'n hwy na Tom Solet. O'r diwedd yr oedd yntau wedi cyfarfod â'i drech.

Ar ôl y brecwest a'r miri y bore hwnnw, prin y mae eisiau dweud na theimlai Enoc mewn hwyl i fynd i'r siop, ac wrth edrych ar y bwrdd a gweled yno wmbreth o ymborth heb ei fwyta—yn unol â'i natur dda—anfonodd un o'r llanciau i wahodd hen wŷr a hen wragedd anghenus y gymdogaeth i'w dŷ, ac yno y bu yn eu porthi ac yn gwneud y te a'r coffi iddynt ei hun hyd nad oedd ond esgyrn moelion a briwsion wedi eu gadael. O'r diwedd gadawyd ef yn unig yng nghanol yr holl lanast—a dyna'r funud y cofiodd am y tro cyntaf ei fod heb yr un forwyn, a heb feddwl am ymorol am un. Ni wyddai pa le i droi ei ben a chywilyddiodd wrth ystyried mor ddisut ydoedd. Wedi iddo roi glo ar y tân, oedd ar ddiffodd, aeth Enoc i'r parlwr o olwg y llestri budron a'r llanast, gan obeithio gweled Jones y Plismon, ei swcwr ym mhob helbul, yn pasio. Credai y gallai Jones gael morwyn iddo ar unwaith. Edrychodd drwy'r ffenestr am oriau gan ddisgwyl gweled Jones, ond gallasai Jones fynd heibio lawer gwaith heb i Enoc ei weld, oblegid yr oedd ers meityn wedi anghofio am bwy yr oedd yn edrych a'i fyfyrdodau wedi eu meddiannu yn hollol gan Miss Trefor. Yr oedd yn dechrau prynhawnio, pryd y safodd o flaen ei ffenestr ferch ifanc drwsiadus a golygus. Edrychodd ar y ffenestr ac ar y drws—i fyny ac i lawr, fel pe buasai'n amau ai hwn oedd y tŷ a geisiai. "Pwy yn y byd mawr ydyw'r foneddiges hon?" ebe Enoc ynddo'i hun. Yna curodd y foneddiges ar y drws, ac aeth Enoc i'w agor.

"Ai chi ydi Mr. Huws, syr?" gofynnai'r foneddiges. "Ie, dyna f'enw i," ebe Enoc.

"Ga' i siarad gair â chi?" gofynnai hithau. "Cewch, 'neno dyn, dowch i mewn," ebe Enoc.

Estynnodd Enoc gadair iddi yn ymyl y ffenestr, er mwyn iddo gael llawn olwg arni, oblegid canfu ei bod yn werth edrych arni. Ar ôl eistedd, ebe hi gyda gwên, a chan ddatguddio set o ddannedd (nid rhai gosod) fel rhes o bys yn eu coden:

"Wedi galw yr ydw i, Mr. Huws, i ofyn oes arnoch chi eisio housekeeper?"

"Just y peth sydd yn eisie arna i," ebe Enoc, " ond y mae arnaf ofn na wneith fy lle i eich siwtio. Gan nad oes yma neb ond fi fy hun, ni byddaf yn cadw morwyn, a mae fy housekeeper yn gorfod gwneud popeth sydd raid ei wneud mewn tŷ."

"'Rydw i'n gwbod hynny, a neith o ddim gwahaniaeth i mi, achos yr ydw i wedi arfer gweithio, a mi wn sut i gadw tŷ," ebe'r ferch ifanc, a synnodd Enoc ei chlywed yn siarad felly, oblegid yr oedd ei gwisg yn drefnus a chostfawr yn nhyb Enoc.

"Da iawn," ebe Enoc. "Faint o gyflog ydech chi'n 'i ofyn?"

"'Ugen punt. Yr wyf wedi bod yn cael chwaneg," ebe hi.

"Mae hynny yn bum punt mwy nag yr ydw i wedi arfer 'i roi," ebe Enoc.

"'Rwyf yn gobeithio," ebe'r ferch ifanc, "y cewch y gwahaniaeth yn y gwasanaeth, achos yr ydw i wedi bod mewn lleoedd da, ac wedi gweled tipyn."

"Wel," ebe Enoc, "hidiwn i ddim â rhoi ugen punt os byddwch yn fy siwtio," canys credai fod golwg yr eneth hon, o'i chymharu â Marged, yn werth pum punt, ac ychwanegodd:

"Pryd y medrwch chi ddwad yma?"

"Pryd y mynnoch," ebe hi.

"Wel," ebe Enoc, "mi liciwn i chi ddwad ar unwaith, achos, â dweud y gwir i chi, 'does gen i neb yma yrwan, ac mae'r tŷ yn heltar sgeltar. Fedrwch chi ddwad yma yn y bore?"

"Mi ddof yma heno, naw o'r gloch, os caf," ebe'r ferch ifanc.

"Gore oll. Beth ydi'ch enw chi?" gofynnai Enoc.

"Miss Bifan ydi f'enw i," ebe hi.

"O'r gore, Miss Bifan, mi fyddwch yma erbyn naw ynte," ebe Enoc.. Ac felly terfynodd y cytundeb, a phan oedd Enoc yn agor y drws i Miss Bifan fynd allan, gwelai Kit, morwyn Tŷ'n yr Ardd, yn cyfeirio tuag ato gyda nodyn yn ei llaw! A oedd rhyw ysbryd wedi sisial yng nghlust Miss Trefor fod iddi hi yn awr gydymgeisydd?