Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Wedi Mynd

← Priodi a Fynnant

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Ymson Capten Trefor

PENNOD XLII

Wedi Mynd.

DARLLENODD Enoc y nodyn, oedd fel y canlyn, yn awchus:

TY'N YR ARDD.

ANNWYL MR. Huws,—Yr ydych wedi bod yn ddiarth iawn. Hyd yr wyf yn cofio, ni ddywedais ddim, pan fuom yn siarad ddiwethaf, i fod yn rheswm digonol am y dieithrwch hwn, ac os dywedais, mae'n ddrwg gennyf. Mae son mewn rhyw Lyfr am ymweled âg anwiredd y tadau ar y plant, ond nid wyf yn cofio bod sôn yn y Llyfr am ymweled ag anwiredd y ferch ar y rhieni. Hwyrach fod hefyd, ond nad wyf i ddim yn cofio. Pa fodd bynnag, chwi wyddoch eich bod yn werthfawr gan fy nhad, ac yn annwyl gan fy mam, a phrin y mae'n gyfiawn ynoch, nac yn deilwng ohonoch chwi eu cosbi am anwiredd eu merch. Mae fy nhad yn isel a blinderog ei ysbryd, a gwn ei fod yn credu mai fi sydd wedi'ch tramgwyddo. Druan ohonof; Yr wyf yn ceisio gwneud fy nyletswydd, yn ôl y goleuni sydd ynof, ac, er y cwbl, yn tramgwyddo pawb o'm cwmpas. Mae fy mam, mae'n ddrwg gennyf ddweud, yn gwaelu bob dydd. Yr wyf wedi gwneud fy ngorau iddi, Duw a ŵyr! ac y mae fy nghalon bron â thorri. Mae hi'n methu gwybod pam nad ydych yn dyfod i edrych amdani. Ddowch chi? Fydd hi ddim yma'n hir. Bu Mr. Simon yma droeon, ond nid ydyw hi fel bydae'n hidio rhyw lawer amdano. Ddowch chi i edrych amdani? Os bydd fy ngweled i yn rhyw rwystr i chwi ddyfod, mi addawaf wrthoch yr âf i'r seler tra byddwch yma.

Yr eiddoch yn gywir,

S. TREFOR.

"Dwedwch wrth Miss Trefor y dof acw toc," ebe Enoc wrth Kit.

"Mae arni isio'ch gweld chi'n arw, Mr. Huws," ebe Kit.

"Pwy?" gofynnai Enoc.

"Miss Trefor," ebe Kit, a wyddai sut i foddio Enoc.

"Sut y gwyddoch chi hynny, Kit?" gofynnai Enoc.

"Am 'y mod i'n gwbod," ebe Kit, "achos 'dydi hi ddim yr un olwg er pan ydech chi ddim yn dwad acw—mae hi fel bydae hi mewn breuddwyd. Ddaru chi ffraeo, Mr. Huws?"

"Mae'ch meistres yn sâl iawn, Kit, ac y mae gan Miss Trefor ddigon o helbul heb feddwl dim amdana i," ebe Enoc.

"Oes, byd a'i gŵyr," ebe Kit, "fwy nag a wyddoch chi. 'Dydi hi ddim wedi tynnu 'ddam dani ers gwn i pryd, a wn i ddim sut mae hi'n gallu dal. A mae gen i ofn na fendith 'meistres byth—mae hi'n od iawn, fel bydae genni hi rwbeth ar 'i meddwl. A mae mistar—'newch chi ddim cymyd arnoch 'mod i'n deud, Mr. Huws? —'dydi o ddim yn actio'n iawn."

"Wel, be mae o'n 'i neud, Kit?" gofynnai Enoc.

"Mae o—'newch chi ddim sôn 'mod i'n deud, Mr. Huws?—mae o'n yfed yn ddychrynllyd ddydd a nos, nes mae o reit wirion, a mae hynny'n fecsio Miss Trefor. Mae acw dŷ rhyfedd i chi, a mae hi wedi gofyn lawer gwaith i mi pryd y gweles i chi, a be ydi'r achos, tybed, nad ydech chi ddim yn dwad acw. Mi wn 'i bod hi'n sâl isio'ch gweld chi, syr."

"Cymerwch ofal, Kit," ebe Enoc, "i beidio â dweud wrth neb fod eich meistar yn yfed. Mae dyn yn gwneud llawer iawn o bethau mewn profedigaeth na ddylai eu gwneud, ac na wnâi ar un adeg arall, ac y mae afiechyd eich meistres, yn ddiame, wedi effeithio yn fawr ar Capten Trefor. Gofalwch, Kit, na ddwedwch chi ddim wrth neb."

"Y fi? 'chymrwn i mo 'mhwyse â deud wrth neb 'blaw chi, achos yr ydech chi fel un o'r teulu, Mr. Huws," ebe Kit.

"Da iawn, Kit, ewch yn ôl yrwan a dwedwch wrth Miss Trefor y dof acw toc," ebe Enoc.

"Mi fydd yn dda ganddi 'ch gweld chi," ebe Kit.

Yr oedd cael clywed rhywbeth oddi wrth Miss Trefor, ac yn enwedig gael gwahoddiad i Dŷ'n yr Ardd, fel eli ar friw i Enoc. Ar yr un pryd, penderfynodd beidio â dangos brys. Er ei fod yn llosgi o eisiau mynd, arhosodd am dros awr cyn cychwyn, a phan aeth, cerddodd yn hamddenol a hunanbarchedigol. Ar hyd y ffordd dyfalai pa fath olwg a gâi ar Susi, a pha beth a ddywedai hi wrtho. Gwnaeth lw yn ei fynwes na soniai air wrthi am yr hyn a fu rhyngddynt pan fuont yn siarad â'i gilydd ddiwethaf, oddieithr iddi hi sôn yn gyntaf. A chadwodd Enoc ei lw—oblegid cafodd rywbeth arall i feddwl amdano. Er nad oedd hi eto yn dywyll, yr oedd gorchudd ar bob ffenestr yn Nhŷ'n yr Ardd, a phan nesaodd Enoc at y tŷ, teimlai fod rhywbeth yn rhyfedd a dieithr yn yr olwg arno. Yr oedd yn rhy absennol ei feddwl i ganfod mai'r gorchudd ar y ffenestri oedd yn rhoi'r olwg ddieithr iddo. Curodd Enoc ar y drws, a daeth Kit i'w agor. Yr oedd llygaid Kit fel llygaid penwaig, ac ebe hi yn ddistaw:

"Mae hi wedi mynd, Mr. Huws."

"Pwy?" gofynnai Enoc.

"Meistres," ebe Kit.

"Mynd i b'le?" gofynnai Enoc.

"Mae hi wedi marw," ebe Kit.

"Wedi marw!" ebe Enoc, fel pe buasai wedi ei saethu gan y newydd, a phrin y gallai symud o'i unman. Nodiodd Kit a chaeodd y drws yn ddiesgeulus, ac arweiniodd Enoc i'r parlwr, lle'r oedd y Capten a Miss Trefor yn bendrist a distaw. Ar ei fynediad i'r ystafell, cododd Miss Trefor ar ei thraed, a heb ddweud gair, gwasgodd law Enoc yn dynn a nerfus, nes gyrru ias drwy ei holl gorff. A'r un modd y gwnaeth y Capten. Syrthiodd Enoc i gader wedi ei orchfygu gan ei deimladau, canys carai Mrs. Trefor yn fawr, er ei mwyn ei hun, heblaw ei bod yn fam i Susi, ac nid oedd wedi dychmygu bod ei hymddatodiad yn ymyl. Er mor ansylwgar fyddai Enoc yn gyffredin, ni allai beidio â chanfod bod y Capten yn drwm mewn diod. Edrychai'n swrth i'r tân, a rholiai dagrau mawr i lawr ei ruddiau.

Mae meddwdod yn gwneud dyn yn anwyliadwrus, ac mewn rhai amgylchiadau, yn foddion i ddwyn allan y tipyn daioni fydd wedi ei adael yn ei natur. Adwaenwn ddyn na welid byth mohono'n gweddïo ond pan fyddai wedi meddwi! ac mi adwaen ambell un nad ydyw'n bosibl cael rhodd nac elusen ganddynt ond pan fyddant yn eu crap." Nid oedd hyd yn oed Capten Trefor, oedd wedi byw ers blynyddoedd ar dwyll a rhagrith, yn hollol amddifad o ryw fath o deimlad. Cyffyrddodd gwir deimlad Enoc â'r ychydigyn teimlad oedd yn y Capten, ac wylodd yntau. Yr oedd teimladau Miss Trefor ers wythnosau wedi eu tynhau hyd eu heithaf, ac yn gwrthod llacio, a'i hwyneb yn sefydlog, heb yr un plic ynddo, ac yn welw wyn, fel pe buasai wedi colli pob dyferyn o waed. Nid anhyfryd ganddi oedd gweled Enoc yn dangos y fath deimlad,—yr oedd ei mam ac yntau wedi bod yn gyfeillion mawr,—a theimlai rywfodd fel pe buasai wyneb Enoc yn gyfieithiad o iaith farw ei hwyneb hi ei hun. Y Capten, fel arfer, oedd y cyntaf i siarad, ac ebe fe:

"Dyma ergyd drom, Mr. Huws, yn enwedig i mi, ac mewn ffordd o siarad, ergyd farwol, oblegid pan fydd dyn wedi cyrraedd hynny ydyw, mae colli cymar ei fywyd, a hynny heb i ddyn feddwl bod y peth yn ymyl, i un yn f'oed i, yr un peth, mewn dull o ddweud, ag iddo golli ei fywyd ei hun, oblegid hi oedd fy mywyd a fy mhopeth, a braidd na ddwedwn—a mi ddwedaf—y dymunwn fynd i'r bedd gyda hi."

"Bydase chi a finne, 'nhad," ebe Susi, "mor barod ag oedd 'y mam, dyna fase'r peth gore i ni—mynd efo'n gilydd ond y mae arnaf ofn nad yden ni ddim. Yr oedd 'y mam yn caru Iesu Grist; a fedrwn ni ddeud hynny? Mae marw yn beth ofnadwy, 'nhad, os na fedrwn ni ddweud ein bod yn caru Iesu Grist."

"Mae hynny'n ddigon gwir, fy ngeneth, a gadwch i ni obeithio y gallwn ddatgan hynny pan ddaw'r adeg," ebe'r Capten, oedd, pa mor ddifrifol bynnag a fyddai'r amgylchiad, yn abl i ragrithio, a pha mor feddw bynnag a fyddai, oedd â'i feddwl yn weddol glir.

"Mae'r adeg," ebe Susi, yn awyddus i wneud y gorau o'r amgylchiad, canys yr oedd buchedd ei thad yn ei phoeni yn dost, a rhyfeddai Enoc sut yr oedd hi'n gallu bod mor hunan—feddiannol: "Mae'r adeg, fel y gwyddoch, 'nhad, yn ansicr, fel y bu gyda 'mam."

"Mae'r Ysgrythur Lân yn ein dysgu am hynny, ac y mae amryw ymadroddion yn dyfod i'm meddwl y funud hon," ebe'r Capten.

"Ai'n sydyn, ynte, yr aeth eich mam yn y diwedd, Miss Trefor?" gofynnai Enoc.

"Yn hollol sydyn a diddisgwyl, Mr. Huws," ebe Susi. "Ie, yn hollol sydyn, ond gwnaethoch chwi a minnau ein gore iddi," ebe'r Capten.

"Ddaru mi ddim gwneud fy ngore iddi, 'nhad, a faddeua i byth i mi fy hun am f'esgeulustra. Yr oeddwn yn meddwl nad oedd yn ddim gwaeth nag oedd ers dyddiau, a gadewais hi am ddeng munud i ysgrifennu llythyr, ac erbyn i mi fynd yn ôl, yr oedd hi wedi marw—heb i mi gael gwneud dim iddi—dim cymaint â gafael yn ei llaw fach annwyl i'w helpio i farw. O! mor greulon mae o'n ymddangos iddi farw heb neb efo hi,—mae o'n 'y mwyta i tu mewn."

"Ewyllys yr Arglwydd, fy ngeneth," ebe'r Capten, "oedd cymryd ei was Moses ato'i hun heb un llygad yn gweled hynny, a'r un modd efo'ch mam."

"Ie," ebe Susi, gyda cholyn yn ei geiriau, "felly y cymerwyd Moses, tra'r oedd y bobl yn pechu, a hwyrach mai felly yr oedd yma."

"Mae yn ofid mawr i mi, Miss Trefor," ebe Enoc, na chefais weled eich mam cyn iddi farw."

"Sut y bu hynny, Mr. Huws? beth ydoedd y rheswm am eich holl ddieithrwch?" gofynnai'r Capten.

"Ddaru neb ohonom feddwl," ebe Susi, er mwyn cuddio anhawster Enoc i ateb, "fod 'y mam mor agos i angau. 'Does yma brin neb wedi ei gweled ond Mr. Simon a'r doctor. Mae'n dda iawn gen i 'ch bod chi wedi dwad yma heno, Mr. Huws, achos wn i ddim am y trefniadau y bydd raid edrych atynt ar amgylchiad fel hwn, ond mi wn y gwnewch chi, Mr. Huws, ein cynorthwyo. 'Does gynnon ni ddim modd i fynd i lawer o gostau."

"Dim modd?" ebe'r Capten, "beth ydech chi'n 'i feddwl, Susi? Dim modd? fe gaiff eich mam ei chladdu fel tywysoges, os bydd fy llygaid i yn agored. Ond nid ydyw'n weddus i ni fynd i gerdded at hwn ac arall—ac fe wna Mr. Huws hynny drosom, yn ôl ei garedigrwydd arferol."

"Gadewch y cwbl i mi, mi ofalaf am yr holl drefniadau angenrheidiol," ebe Enoc.

Ar hyn daeth Kit at y drws, a chododd ei bys ar Miss Trefor, a gadawodd hithau'r ystafell.

Ac ebe Enoc: "Capten Trefor, yr wyf am ofyn un gymwynas gennych, ac yr wyf yn gobeithio na wnewch fy ngomedd. Chwi wyddoch fod Mrs. Trefor a minnau'n gyfeillion mawr—yr oeddwn yn edrych arni fel pe buasai'n fam i mi. A wnewch chwi ganiatáu i mi—peidiwch â digio am fy mod yn gofyn y fath beth—wneud yr holl drefniadau ar gyfer y gladdedigaeth, a dwyn yr holl gost? Bydd yn dda gennyf gael gwneud hynny os caniatewch."

"Diolch i chwi, Mr. Huws," ebe'r Capten, "ond y mae hynny'n amhosibl, oblegid byddech felly yn cymryd oddi arnaf y fraint olaf. Fedrwn i ddim meddwl am i neb wneud y fath beth, o leiaf, heb ymgynghori â'm merch, a mi wn y byddai hi yr un mor wrthwynebol—yn wir yn fwy gwrthwynebol."

"Yr oeddwn wedi meddwl gofyn i chwi," ebe Enoc, pe buasech yn caniatáu, beidio â sôn gair wrth Miss Trefor nac wrth neb arall am y peth, ac ystyriwn hi'n fraint gael gwneud hyn i Mrs. Trefor. Gobeithio nad wyf wedi'ch briwio, ond mi ddymunwn gael gwneud hyn."

"Wel," ebe'r Capten, ac arhosodd am funud megis i synfyfyrio, "pe buasai rhywun arall, ie, hyd yn oed Syr Watcyn, yn cynnig y fath beth, mi fuaswn yn dweud, 'No, thank you.' Ond wrth gofio'r fath gyfeillgarwch oedd rhyngoch chwi a Mrs. Trefor, ac, yn wir, fy rhwymau personol i chi, ni fedraf ddweud, No, wrthych chwi, Mr. Huws, ar y telerau nad oes neb i gael gwybod hyn."

"Diolch yn fawr i chwi," ebe Enoc, "ac yrwan, mi af ynghylch y trefniadau, a pheidiwch chwi â phryderu dim."

Ceisiodd y Capten godi i ysgwyd llaw ag Enoc, ond syrthiodd yn ôl i'w gadair. Gwelodd nad oedd ei feddwdod yn guddiedig, ac ebe fe:

"Mr. Huws, maddeuwch i mi, yn fy mhrofedigaeth chwerw yr wyf wedi cymryd dau (ar bymtheg, a ddylasai ei ddweud) lasaid o wisgi, a thrwy nad ydwyf yn arfer llawer â fo, y mae wedi effeithio arnaf. Mi wn y gwnewch faddau i mi am y tro,—mae fy mhrofedigaeth yn fawr."

"Ydyw," ebe Enoc, " ac mae'n ddrwg gennyf drosoch, ond goddefwch i mi fod yn hy arnoch—cedwch oddi wrth y diodydd meddwol—am rai dyddiau, beth bynnag —mae gweddeidd-dra yn gofyn hynny."

"Quite right, mi wnaf; nos dawch, Mr. Huws bach," ebe'r Capten.

Ar ôl canu nos dawch â Miss Trefor, aeth Enoc ymaith; ac erbyn hyn yr oedd ganddo ddigon ar ei feddwl,—y forwyn newydd oedd i ddyfod i'w dŷ erbyn naw o'r gloch, a chario allan yr holl drefniadau ynglŷn â chladdedigaeth Mrs. Trefor.

"Susi," ebe'r Capten, "rhowch eich meddwl yn esmwyth, fe ofala Mr. Huws am yr holl drefniadau. Ac yrwan, ewch i'ch gwely, fy ngeneth. Fedra i fy hun ddim meddwl am wely heno—mi daflaf fy hun ar y soffa. Nos dawch, my dear girl."

Gadawodd Susi yr ystafell gydag ochenaid, ac fe'i "taflodd" y Capten ei hun ar y soffa, a chysgodd yn drwm. Wedi i'r "gwragedd" orffen rhyw seremoni ynfyd (sydd yn parhau hyd y dydd heddiw mewn amgylchiadau o'r fath) ar y corff marw, a myned ymaith, aeth Susi i'w gwely, gan gymryd Kit gyda hi i gysgu, oblegid meddyliodd na allai fod ar ei phen ei hun y noson honno. Ymhen deng munud yr oedd Kit yn cysgu'n ddistaw ac esmwyth. Ond ni allai Miss Trefor gysgu. Gwyddai fod ei thad yn chwyrnu ar y soffa, er na allai hi ei glywed. Yr oedd distawrwydd ar bopeth, a'r distawrwydd yn llethol iddi. Teimlai'n unig ac ofnus, ac ebe hi:

"Kit, Kit, ydech chi'n cysgu, Kit?"

Nid atebodd Kit, yr oedd hi wedi ymollwng i orffwyso, yr hyn, ar ôl yr holl redeg a mynd a dyfod, a haeddai yn dda. Ymwasgodd Miss Trefor ati, a sisialodd:

"Ie, cwsg Kit, 'dwyt ti, mwy na minnau, wedi cael fawr o orffwys ers wythnosau, a 'rwyt ti'n haeddu llonydd heno. Ond sut na fedrwn i gysgu? O! mae'r distaw—rwydd yma'n 'y nghadw i'n effro. Mor rhyfedd a dieithr ydyw popeth! Mor wahanol oedd popeth yr adeg yma neithiwr y rhedeg i fyny ac i lawr, a 'mam druan efo ni yn fyw, ond yn sâl iawn. Mor ddistaw ydi hi heno! Mor bell y mae hi wedi mynd! O dyn! mi feddylies 'i chlywed hi'r munud yma'n deud: Dyro i mi lymed, 'y ngeneth bach i.' Ai dychmygu 'roeddwn i? 'Rydw i bron yn siŵr i mi 'i chlywed hi. Mi wrandawa 'ngore eto. Gwan ydw i—a ffansïo. Mor anodd ydi credu na ddeudith hi byth yr un gair eto! 'Roedd hi yma gynne—heddiw'r prynhawn. Lle mae hi 'rwan? ie, hi, achos 'does dim ond ei chorff yn y rŵm nesa—lle mae hi? Yn y byd mawr tragwyddol! Lle mae'r byd tragwyddol? Ydi o 'mhell? Ydi hi wedi cyrraedd yno? 'Ddaeth rhwfun i'w nôl hi, i ddangos y ffordd iddi? neu a ydyw ei hysbryd hi'n crwydro ac wedi drysu mewn space? Fydd hi'n crwydro, tybed, am filoedd o flynyddoedd cyn dwad o hyd i'r byd tragwyddol? O! na faswn i wedi aros efo hi hyd i'r munud dwaetha, yn lle mynd i ysgrifennu at Enoc Huws! Hwyrach y base hi yn deud wrtha i os oedd Iesu Grist efo hi. Yr oedd hi'n adrodd yr adnod echnos: Pan elych trwy y dyfroedd, mi a fyddaf gyda thi.' 'Beidiodd o â'i hanghofio hi, tybed? 'Oedd arno fo ddim eisiau bod efo rhwfun arall just yr un amser? Mor wirion yr ydw i'n siarad! Ydw i'n peidio â drysu? Kit, ydech chi'n cysgu? O mor unig ydw i! ac a fydda i. 'Does gynnon ni ddim cyfeillion, a 'theimlais i 'rioed o'r blaen ryw lawer o angen am gyfeillion. Ond 'does gynnon ni neb neilltuol. Oes, y mae hefyd—mae Enoc Huws yn wir gyfaill—yr unig gyfaill sy gynnon ni. Mor wirion fûm i yn 'i wrthod o. 'Does dim gwell dyn na fo yn y sir, a mi wn ein bod ni'n dibynnu'n hollol arno ers talwm. 'Rwyf yn meddwl fy mod yn ei garu yn fawr, ac eto fedra i ddim dygymod â'r meddwl o'i briodi o. Bydae o'n cynnig ei hun i mi eto, wrthodwn i mono. Na! 'dydw i ddim yn meddwl y derbyniwn ei gynigiad chwaith—mi lyna wrth 'y nhad. O! na fase 'nhad yn dduwiol! Ond 'dydi o ddim—waeth heb wenieitho. Mae o'n slâf i'r ddiod, ac yn rhagrithio bod fel arall, fel bydae hyd yn oed y fi ddim yn gwybod. Fy nyletswydd, 'rwyf yn meddwl, ydi glynu wrtho hyd y diwedd. O! Dduw, bendithia'r amgylchiad hwn er ei iechydwriaeth! Mor chwith fydd bod heb yr un fam! Beth ddaw ohonof gyda'r fath dad! Mi geisiaf 'neud fy nyletswydd ac ymddiried yn Nuw. O! fel yr yden ni i gyd wedi gadel 'mam bach! ac mor fuan! Ei gadel ei hun yn y rŵm dywyll yna heb neb i gadw cwmpeini iddi, fel bydae ni ddim yn perthyn iddi! O! mae o'n greulon, mor fuan! 'Rydw i'n gwirioni—na 'dydw i ddim—'rwyf yn siŵr 'i fod yn galed, yn greulon ei gadel ar ei phen ei hun, a mi âf i gadw cwmpeini iddi, fedra i ddim aros yma."

Gwawriodd y bore. Deffrôdd Kit ar ôl deng awr o gwsg melys, oedd yn amheuthun iddi. Cododd ar ei heistedd yn y gwely. Cofiodd bopeth oedd wedi digwydd y diwrnod cynt. Edrychodd am Miss Trefor—yr oedd wedi codi o'i blaen, ac nid oedd hynny ond peth digon cyffredin. Ymwisgodd yn frysiog. Aeth i lawr i'r gegin, oedd yn oer a heb dân yn y grât. Aeth tua'r parlwr, yr oedd y drws yn gil-agored. Agorodd ef yn ddistaw. Yr oedd y Capten yn cysgu'n drwm ar y soffa, ond nid oedd Miss Trefor yno. Tynnodd y drws ati yn ofalus. Rhaid, meddai Kit, fod Miss Trefor wedi mynd allan. Chwiliodd y drysau; yr oeddynt yn gloedig fel y gadawsai hi hwynt cyn mynd i'r gwely. Dechreuodd hyd yn oed Kit deimlo'n ofnus. Ni fedrai feddwl am gynnau tân a gwneud twrw heb gael gwybod ym mha le yr oedd Miss Trefor. Tynnodd ei slipanau rhag gwneud trwst, ac aeth i fyny'r grisiau ac i'w hystafell hi ei hun. Na, nid oedd yno neb. Chwiliodd yr ystafelloedd eraill gyda'r un canlyniad. Nid oedd ond un lle arall i edrych amdani. A oedd hi wedi beiddio, ar ei phen ei hun, fynd i'r ystafell lle yr oedd corff marw ei mam yn gorwedd? Yr oedd drws yr ystafell hon yn hanner agored, a theimlai Kit rywbeth fel dŵr oer yn rhedeg i lawr ei chefn pan agorodd dipyn chwaneg arno ac yr ysbïodd i mewn. Ie, yno yr oedd hi. Wedi hanner ymwisgo, a shawl dros ei hysgwyddau, gorweddai Susan wrth ochr corff marw ei mam ar y gwely, a'i braich dde yn ei chofleidio, a'i phen wrth ei phen hithau ar y gobennydd. Gall hyn ymddangos yn anghredadwy, ond ffaith ydyw. Ac nid oedd llawer o wahaniaeth rhyngddynt yr oedd y ddau wyneb yn wyn fel yr eira—y ddau gorff yn berffaith lonydd—un mewn cwsg trwm ac yn anadlu, a'r llall mewn cwsg trwm ond heb anadlu.