Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Y Brown Cow

← Amrywiol

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Cydwybod Euog

PENNOD XLVII

Y Brown Cow

Y FFAITH oedd fod Enoc, o'r diwedd, wedi llwyddo yn ei gais—yr oedd Miss Trefor wedi addo bod yn wraig iddo. Ac os haeddodd rhywun erioed lwyddo, haeddodd Enoc, oblegid yr oedd ei ffyddlondeb wedi bod yn ddiball, a'i aberthau uwchlaw rhoddi pris arnynt. Pa fodd y dygwyd hyn oddi amgylch, nid wyf yn bwriadu adrodd, canys yn y cyfryw amgylchiadau ac y maent oll yn lled gyffelyb y mae cymaint o ffwlbri yn digwydd fel y mae gan bob dyn sydd wedi bod yn briod am chwe mis gywilydd o'i galon gofio ei fod yntau wedi mynd trwy'r amgylchiad digrif, ac nid ydyw'n hoffi sôn amdano. Am hynny ni soniaf innau amdano, oherwydd pe gwnawn, ni roddai fwynhad i neb ond i ychydig hogennod—ac nid i hogennod yr wyf yn ysgrifennu yr hanes hwn, ond i ddynion synhwyrol. Digon ydyw dweud bod Miss Trefor wedi addo priodi Enoc Huws, yr hyn a'i traws-symudodd yntau ar unwaith i'r seithfed nef, ac a barodd i Miss Trefor, fel y dywedwyd, ystyried ei bod yn ddyletswydd arni hysbysu ei thad.

Yr wyf wedi sôn fwy nag unwaith yn yr hanes hwn am y Brown Cow. Tafarndy oedd, hynod o hen ffasiwn, ar gwr y dref. Mae'r tŷ, erbyn hyn, wedi myned dan amryw gyfnewidiadau, ond fel yr oedd ers talwm yr wyf yn awr yn sôn amdano. Nid oedd neb yn fyw yn cofio ei fod yn ddim amgen na thafarn. Yr oedd yn dŷ helaeth a chyfaddas iawn i'r busnes, ac yno, yn yr hen amser, y byddai'r porthmyn yn lletya noswaith o flaen y ffair. Dywedid nad oedd seler yn y wlad debyg i seler y Brown Cow am gadw cwrw rhag suro, ac yn yr amser gynt, arferai'r teulu ddarllaw eu cwrw eu hunain. Uwchben y drws yr oedd astell, ac arni lun buwch wedi ei beintio gan rywun na wyddai neb pwy, ond a gedwid yn annirywiedig drwy ei farneisio bob blwyddyn. Eglur ydoedd, yn ôl y darlun, na fuasai y fuwch honno yn ennill gwobr mewn arddangosfa amaethyddol yn ein dyddiau ni, canys yr oedd ei hesgyrn fel pe buasent bron dyfod trwy ei chroen, a'i choesau mor stiff nes argyhoeddi pawb ei bod yn dioddef gan gryd cymalau. Heblaw hynny, yr oedd toreth o gyrls ar ei thalcen nes peri iddi ymddangos yn debycach i'w gŵr nag iddi hi ei hun. Ac eto mae'n rhaid bod rhyw swyngyfaredd yn perthyn i'r fuwch honno, oblegid y mae hanes ar gael i ŵr a gadwai'r dafarn un tro gymryd yn ei ben dynnu'r fuwch i lawr a gosod yn ei lle "Y Ceffyl Glas." Ymhen y pythefnos collodd ei holl fusnes, a bu raid iddo ail osod yr hen fuwch uwchben y drws, a dychwelodd y busnes, ac y mae'r tŷ 'n llwyddiannus hyd y dydd hwn. Yn y Brown Cow yr oedd dwy ystafell yn y ffrynt, a dwy yn y cefn. Ar yr ochr chwith wrth fyned i mewn yr oedd ystafell yr ysbrydion, neu'r bar. Ar yr ochr dde yr oedd y gegin fawr. Ar un ochr i'r ystafell hon yr oedd dreser dderw fawr, na wyddai neb ei hoedran, ac arni blatiau piwtar gloyw gwerthfawr, a edrychai yn urddasol ar noswaith aeaf, pan fyddai tân mawr yn y grât ar eu cyfer. Ar yr ochr arall yr oedd mainc lydan a chefn iddi yn rhedeg gyda'r wal, ac ar y drydedd ochr, yn lled agos i'r tân, yr oedd setl uchel, ac arni le i bedwar neu bump eistedd. Heblaw bwrdd mawr cadarn ar ganol y llawr, nid oedd nemor ychwaneg o ddodrefn yn yr ystafell hon. Mae'n wir bod gwn dau faril ar un o'r distiau, ac yn gyffredin, nerobau bacwn a ham neu ddwy ar ddist arall, a hwyrach, wrth ystyried bod cymaint o ysmygu yn yr ystafell, y gellid ei alw yn smoked bacon. Ond prin y gellid galw y pethau a enwid olaf yn ddodrefn. O! ie, yr oedd hefyd ar un o'r muriau ddarlun o'r hen Syr Watcyn, a darlun arall o hela llwynog, ac un o'r marchogion, wrth lamu dros lidiard, wedi syrthio ar ei gefn, a'r ceffyl wedi mynd encyd o ffordd heb farchog, ac yn edrych yn wyllt iawn. Yn y gegin fawr y cyfarfyddai cwsmeriaid cyffredin y Brown Cow—megis y mwynwyr, y cryddion, y melinyddion, a'r teilwriaid, a'r cyffelyb. Yn yr hen amser dedwydd gynt, cyn bod papur newydd Cymraeg mewn bod, a chyn bod sôn am ddirwest, âi hen "gojers" Bethel i gegin fawr y Brown Cow wedi nos—nid yn gymaint er mwyn yr home brewed diwenwyn —ond er mwyn ymgom ddiniwed, a chlywed rhyw newydd, os digwyddai fod yno ar ddamwain ryw bedlar teithiol neu brydydd yn aros dros nos. O leiaf, felly y dywedai fy nhaid wrthyf. A chyda pha fath awch y derbyniai'r hen "gojers safn—agored newyddion y pedlar, serch iddynt fod yn ddeufis oed! Yn niffyg y pedlar, llawer stori dda a adroddwyd yng nghegin fawr y Brown Cow. Nid dyna ydyw hanes y tafarnau yn awr, ysywaeth. Glas hogiau difarf, penwag, sydd yn eu mynychu erbyn hyn, a hynny fel anifeiliaid i yfed Kelstryn, ac yn mynd adref yn waeth eu sut na'r anifail.

Fel y dywedwyd, yr oedd dwy ystafell hefyd yn y cefn yn un yr oedd y teulu yn byw," a chedwid y llall fel math o barlwr i'r dosbarth gorau o gwsmeriaid, megis masnachwyr ac ambell grefyddwr fyddai'n hoffi peint heb i neb ei weled. Yn yr ystafell hon hefyd y byddai'r lletywr parchus a ddigwyddai aros yno dros nos, os na byddai'n well ganddo fyned i'r gegin fawr er mwyn y cwmni. A thorri'r stori'n fer, i'r ystafell hon yr arweiniwyd Capten Trefor gan Mrs. Prys, y dafarnwraig, pan ymwelodd gyntaf â'r Brown Cow. A rhaid dweud bod Mrs. Prys, pan roddodd y Capten ei big i mewn, yn ystyried bod hynny'n gryn anrhydedd i'w thŷ, oblegid yr oedd yn eithaf hysbys mai'r Llew Du oedd yr unig dŷ yn y busnes y talai'r Capten wrogaeth iddo. Mawr oedd ffwdan Mrs. Prys yn rhoi croeso i'r Capten, a mawr oedd ei llawenydd fod yn y parlwr—fel y digwyddai—gwmni parchus iddo am unwaith y daethai yno. Ni chynhwysai'r cwmni hwn y noson honno ond tri o fasnachwyr gweddol barchus, ond yr oedd y Capten wedi'i fwynhau ei hun gymaint gyda'r cwmni, fel y dywedodd, wrth ffarwelio â Mrs. Prys, nad âi mwy i'r Llew Du, ac nad hwnnw fyddai'r tro olaf iddo ymweled a'r Brown Cow. Yr oedd Mrs. Prys yn hen wreigan letygar a chroesawus, ac yn ei ffordd radlon ei hun, llusgodd y Capten gerfydd ei law i'r bar, a gwnaeth iddo yfed ei hiechyd da â gwydraid o mountain dew, er mwyn cael ei farn arno. Canmolodd y Capten y chwisgi, a chan ei fod yn ei hoffi, gorfu Mrs. Prys ef i gymryd gwydraid arall er ei mwyn hi. Ufuddhaodd y Capten, oblegid ni hoffai groesi menywod.

Bu'r Capten yn un â'i air (yr oedd bob amser felly), ac o'r noson honno ymlaen ymwelai deirgwaith, ac weithiau bedair gwaith yn yr wythnos â'r Brown Cow. Drwy ei fod yn ymddiddanwr campus, a'i fod yn un lled, gyfarwydd â'r modd yr oedd y byd yn mynd yn ei flaen, parodd ei ymweliadau â'r Brown Cow i gwmni'r parlwr gynyddu i bump, ac o'r diwedd i hanner dwsin, ac weithiau ychwaneg na hynny. Yr oedd y cwmni yn mawrhau ei gymdeithas, a Mrs. Prys yn mwynhau ei ymweliadau yn fwy na neb. Gwelai'r Capten hynny yn eglur ddigon, ac y mae'n naturiol i bob dyn dalu parch i'r cwmni fydd yn ei iawn brisio. Teimlai, heb ymffrost, ei fod o'i ysgwyddau yn uwch mewn gallu, doniau, gwybodaeth, ac yn enwedig dawn ymadrodd, na'r holl gwmni gyda'i gilydd, a gwyddai yr edrychid arno felly gan y cwmni. Mewn gwirionedd, oni bai ei fod yn ormod o ŵr bonheddig i ymostwng i hynny, ni buasai raid iddo wario dim am ddiod, canys yr oedd y cwmni bron ag ymrafaelio am gael talu'r shot. Cymaint oedd y sylw a delid i'r hyn a ddywedai, cymaint oedd y pris a roddid ar ei olygiadau, a chymaint oedd y boddhad a roddai hyn i gyd iddo ef ei hun, fel yr aeth cwmni'r Brown Cow yn angenrheidiol iddo bob nos drwy'r wythnos. A thawelai'r Capten ei gydwybod gyda'r syniad nad oedd iddo fwynhad mwyach yn ei gartref wedi colli annwyl briod ei fynwes. Yr oedd yn wir fod ganddo ferch, ond pa gymdeithas oedd rhwng yr ieuanc a'r hen—rhwng yr haf a'r gaeaf? Cyn iddo erioed ddechrau mynychu'r dafarn yr oedd y Capten yn yfwr trwm a chyson yn ei gartref, ac er na byddai un amser yn meddwi —hynny ydyw, meddwi nes methu cerdded—neu gael ambell godwm—nac, yn wir, un amser golli ei ben—eto yr oedd effeithiau'r hir ddiota i'w canfod yn amlwg arno. Nid oedd, ers tro, mor drwsiadus a thaclus ei wisg yr oedd ei ysgwyddau'n ymollwng, ei goesau'n mynd yn fwy anhysaf bob dydd, a'i wyneb—oedd gynt yn wyneb hardd iawn—yn prysur fyned yn unlliw, heb wahaniaeth rhwng y gwefusau a'r bochau—a phob rhan o'r wyneb megis yn ceisio dyfod i'r un lliw â'r trwyn, oedd y cyntaf i newid ei liw i liw nad oedd yn lliw yn y byd. Y lliw tebycaf y gallaf ddychmygu amdano ydyw iau llo wedi ei tharo gan fellten. Yr wyf yn siŵr na fuasai un o gyfoedion ieuenctid y Capten—heb ei weled er hynny yn ei adnabod o holl bobl y byd. Rhoddai'r Capten gyfrif gwyddonol am y lliw rhyfedd hwn oedd ar ei wyneb drwy ei briodoli i effeithiau rhyw gases tanddaearol y deuai, fel capten gwaith mwyn, i gyffyrddiad â hwy; a rhyw affinity yng nghroen ei wyneb a ddygai oddi amgylch ryw chemical process nad oedd mwynwyr eraill yn agored iddo. Ond y gwir yw, nid oedd llawer o waith wedi ei adael i'r Brown Cow i "orffen" y Capten, pan ddechreuodd fynychu'r tŷ. Canfyddai Miss Trefor hyn yn amlwg, ac yr oedd yn dyfod yn fwy amlwg iddi bob dydd. Pa ofid meddwl, pa gyni calon, a achosodd hyn i gyd iddi, ni wyddai neb ond hi ei hunan. Ofnai siarad ag ef ynghylch ei gyflwr, a gwyddai'n dda na fuasai hynny o un diben. Gwelai'n eglur na allai ei thad ddal yn hir i gerdded y ffordd a gerddai, a hwyrach i hynny beri iddi fod yn barotach i wrando ar gais Enoc Huws, ac, o'r diwedd, fynd i amod ag ef. Pa fodd bynnag, ystyriai mai ei dyletswydd oedd hysbysu ei thad am yr amod a wnaethai hi. Bu am adeg yn gwylio am amser cyfaddas ac i ddal ar y cyfleustra pryd y byddai ei thad yn y dymer orau, canys ni wyddai hi pa fodd y cymerai ef y newydd. Credai y byddai'r newydd yn dderbyniol ganddo, ond ofnai y byddai iddo fynd i natur ddrwg am nad oedd hi wedi ymgynghori ag ef cyn rhoi addewid mor bwysig, oblegid yr oedd gan y Capten syniad uchel am ei urddas. Yn y boreau a'r prynhawniau, pan fyddai ef yn berffaith sobr, yr oedd ei dymer yn afrywiog a blinderog, a'r tipyn lleiaf yn ei yrru yn gaclwm ulw; ac yn y nos drachefn, wedi dychwelyd o'r Brown Cow, byddai'n swrth a chysglyd, ac nid ystyriai Miss Trefor ei fod yn beth gweddus sôn am y peth ar y Sul. Ac fel hyn, aeth wythnosau heibio cyn iddi gael dweud ei stori. Cynigiodd Enoc fwy nag unwaith siarad â'r Capten, ond gwrthodai Miss Trefor ei wasanaeth, am y credai, yn gymaint â'i bod wedi addo priodi Enoc cyn ymgynghori â'i thad, a'i bod yn benderfynol o gadw ei haddewid beth bynnag a ddywedai ef, mai ei dyletswydd hi oedd ei hysbysu am y ffaith, ac wedi iddi unwaith gredu bod rhywbeth yn ddyletswydd arni, nid oedd modd ei symud oddi wrth ei bwriad.

Ond daeth y cyfleustra o'r diwedd, ac fel hyn y bu.. Un noswaith pan aeth y Capten i'r Brown Cow, cafodd yn y cwmni ŵr dieithr, ac nid yn y cwmni ychwaith, oblegid eisteddai ym mhen draw'r ystafell, wrth fwrdd bychan, yn ysgrifennu, fel y gwelir trafaeliwr yn gwneud yn fynych, a buasai'r Capten yn tybio mai trafaeliwr ydoedd oni bai iddo ganfod ar unwaith ei fod yn hen ŵr a'i ben yn wyn fel eira. Wedi edrych arno unwaith ni feddyliodd mwy amdano. Aeth popeth ymlaen fel arfer, a bu'r cwmni yno hyd adeg cau, a gadawsant yr hen foneddwr yn dal ati i ysgrifennu.

Yr oedd y gŵr dieithr yno nos drannoeth wrth ei fwrdd, ond yn darllen y noson honno a lled—ochr ei wyneb wedi ei throi at y cwmni, a heb ymddangos ei fod yn deall dim a siaradai'r Capten a'i gyfeillion yn y pen arall i'r ystafell, nac yn cymryd unrhyw ddiddordeb ynddynt. Cyn gadael y Brown Cow y noswaith honno, trodd y Capten i'r bar, a gofynnodd i Mrs. Prys pwy oedd yr hen foneddwr yn y parlwr. Ni allai Mrs. Prys roi mwy o wybodaeth ynghylch y boneddwr na'i fod yn Sais yn dyfod o'r 'Merica, ac yn ôl pob argoelion yn gyfoethog iawn,—yn bwriadu aros am ddiwrnod neu ddau,—nad oedd yn yfed dim diod feddwol,—yn dweud dim wrth neb oni fyddai raid iddo, ac yn darllen neu ysgrifennu o hyd. Ychwanegodd Mrs. Prys ei bod yn siŵr fod y dyn diarth yn ŵr bonheddig mawr, achos yr oedd ganddo aur lond ei bocedau.

"Just y dyn i mi," ebe'r Capten, ar ei ffordd adref, ond y mae o'n rhy hen i fentro, ac nid yw am aros yma ond deuddydd neu dri, ac y mae yn ditot. Welais i erioed ddaioni o'r titots yma oddieithr Enoc Huws. Maen nhw yn rhy cautious i fentro, ac felly, good bye, Yankee, not worth another thought."

Drannoeth, gwelodd y Capten yr hen foneddwr ar yr heol yn siarad â Jones y Plismon, fel pe buasai yn holi am y peth yma a'r peth arall: ac wedi edrych arno, cytunai â Mrs. Prys fod golwg boneddwr arno,—safai'n syth a chadarn ei wedd, er ei fod yn ddiamau yn ŵr pymtheg a thrigain os nad ychwaneg. Yr oedd ei wisg yn dda, a slouch hat am ei ben, ac yr oedd wedi eillio ei fochgernau yn lan, gan adael ei farf ar ei wefus uchaf a'i ên. "Real American," ebe'r Capten. Arhosodd yr hen foneddwr yn y Brown Cow amryw ddyddiau,—byddai yn ei gongl yn gyson yn darllen naill ai newyddiadur neu lyfr. Yn gymaint ag mai Sais Americanaidd oedd, ac mai Cymraeg a siaradai'r Capten a'i gyfeillion, ni theimlai'r cwmni fod ei bresenoldeb yn un cyfyngiad ar eu rhyddid. Yn gymaint hefyd â bod y gŵr dieithr yn ymddangos fel yn perthyn i gylch uwch o gymdeithas na hwy, ac yn hynod neilltuedig, ni theimlai neb o'r cwmni awydd agosáu ato, ac aeth popeth ymlaen fel arfer. Ond pe buasai un ohonynt yn ddigon craff, gallasai ganfod nad oedd y boneddwr mor hollol ddisylw o'r cwmni ag y tybid ei fod. Oblegid bob tro y byddai'r Capten yn siarad, gallesid gweled y boneddwr yn cau ei lygaid—nid i fyfyrio ond i wrando yn astud. Bryd arall tremiai ar y Capten dros ymyl y llyfr neu'r papur a ddarllenai. Hyn a wnâi bob tro y siaradai'r Capten, ond ni sylwai neb arno. Yr oedd y boneddwr wedi bod yn y Brown Cow wyth niwrnod. Rhwng ei brydau, cerddai yma ac acw yn y gymdogaeth. Ni wnâi gyfeillion o neb, ac ni welwyd ef yn siarad â neb oddieithr Jones y Plismon. Mae'n wir y byddai'n mynd i Siop y Groes bob dydd bron i brynu sigars, oherwydd yr oedd yn fygwr dibaid. Ond Jones, yn ôl pob ymddangosiad, oedd yr unig un oedd ar delerau cyfeillgar ag ef, ac yr oedd y Plismon wedi ei gynysgaeddu â hynny o wybodaeth a feddai am y gymdogaeth a'i phobl. Ond ni wyddai hyd yn oed Jones beth oedd busnes y boneddwr yn Bethel, ac ni wyddai Mrs. Prys hyd yn oed ei enw.

Un noswaith—nos Lun ydoedd yr oedd y Capten braidd yn hwyr yn ymuno â'r cwmni yn y Brown Cow. Tra'r oedd ef yn ymddiheuro i'r cwmni, ac yn esbonio iddynt y rheswm am ei ddiweddarwch, sef ei ohebiaethau lluosog, digwyddodd edrych i'r cyfeiriad lle'r eisteddai'r Americanwr, a gwelodd ei fod yn syllu yn ddyfal arno dros ymylon y llyfr a ddarllenai. Gostyngodd y gŵr dieithr ei lygaid ar y llyfr. Trawyd y Capten gan rywbeth, oblegid petrusodd yn ei ymadrodd a chollodd ei ddawn, peth dieithr iawn iddo ef. Wrth weled y Capten yn edrych i gyfeiriad y boneddwr, ac yn petruso, edrychodd pob un o'r cwmni i'r un cyfeiriad, ond canfyddent fod y boneddwr wedi ymgolli yn ei lyfr. Nid oedd y Capten fel ef ei hun y noson honno—yr oedd yn fwy tawedog, ac yn ymddangos fel pe buasai rhywbeth yn blino ei feddwl. Ac felly yr oedd, yn fwy cythryblus ei feddwl nag a ddychmygai neb. Ymhen ychydig funudau dywedodd yn ddistaw wrth ei gyfeillion y byddai raid iddynt ei esgusodi y noson honno—fod rhywbeth wedi dyfod drosto—nad oedd yn teimlo'n iach. Ychwanegodd fod yn rhaid ei fod wedi cael oerfel, neu ynteu ei fod wedi gweithio'n rhy galed y diwrnod hwnnw, oblegid," ebe fe, "mewn ffordd o siarad, yr wyf yn teimlo quite yn faintish." Cynigiodd un o'i gyfeillion ei ddanfon adref, ond ni fynnai'r Capten. Pan oedd yn gadael yr ystafell, edrychodd gyda chil ei lygad ar y boneddwr, ond nid oedd ei ymadawiad yn effeithio dim ar yr hen ŵr,—yr oedd ei lygaid yn sefydlog ar ei lyfr. Synnai Mrs. Prys fod y Capten yn troi adref mor gynnar, a phan ddywedodd ef nad oedd yn teimlo'n iach, gwthiodd yr hen wreigan, yn erbyn ei waethaf, botel beint o mountain dew i'w boced, gan ei siarsio i gymryd "dropyn cynnes cyn myned i'w wely."

"'Rwyf yn ffwl, yn berffaith ffŵl! Dychymyg ydyw'r cwbl! Mae'n amhosibl! Mae fy ffansi wedi chware cast â fi heno. Ond 'doedd gen i mo'r help, er nad ydyw ond nonsense perffaith. Beth na ddychmyga cydwybod euog? Mae gen i flys mynd yn ôl,—na, 'da i ddim yno eto heno, er mai nonsense pur ydyw."

Fel yna y siaradai'r Capten ag ef ei hun wrth fyned adref. Ac erbyn cyrraedd Tŷ'n yr Ardd yr oedd ei feddwl wedi ymdawelu, ac yn llwyr argyhoeddedig fod ei ddychymyg wedi chwarae cast ag ef; ac eto, teimlai'n awyddus i gael rhywun i siarad ag ef, oblegid yr oedd yn gwmni drwg iddo ef ei hun y noswaith honno. Nid oedd Enoc Huws yn Nhy'n yr Ardd y noson honno, ond yr oedd Susi yno, a diolchai'r Capten am hynny—ni fu erioed mor dda ganddo am ei chwmni.