Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Cydwybod Euog

← Y Brown Cow

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Y Capten ac Enoc

PENNOD XLVIII

Cydwybod Euog

YR oedd gweled ei thad gartref rhwng naw a deg o'r gloch y nos heb ddim arwydd diod arno, a'i gael yn fwyn a charuaidd ei ysbryd, ac fel pe buasai'n ofni iddi ei adael am ddau funud, yn rhywbeth na allai Miss Trefor ond prin ei gredu, ac weithiau meddyliai mai mewn breuddwyd yr oedd hi. Rhedai ei meddwl yn ôl at yr amser pan oedd yn hogen, a phan feddyliai mai ei thad oedd y dyn gorau yn y byd, a phan garai hi ef â holl nerth ei chalon. Yr un un oedd ef o hyd, meddyliai, ond bod yr hen ddiod felltigedig yn peri iddo ymddangos fel un arall, a theimlai'n euog yn ofnadwy o euog—ei bod erioed wedi coleddu meddyliau gwahanol amdano ac wedi teimlo yn oer tuag ato. Yr oedd hynny yn amlwg; oblegid y noswaith honno yr oedd ef yn hollol fel y byddai ers talwm—yn siriol, caruaidd a chyweithas, ac yr oedd yn rhaid mai'r ddiod oedd yn ei wneud fel arall. Pa beth oedd wedi peri iddo ddyfod adref yn gynnar a sobr y noson honno—pa beth oedd wedi ei wneud fel ef ei hun—ni wyddai hi, ond deffrôdd ei holl serch tuag ato, a dyheai am roi ei breichiau am ei wddf a'i gusanu, peth na wnaethai ac na feiddiasai ei wneud ers blynyddoedd lawer, lawer. Bychan y gwyddai hi—ac yr oedd y ffaith yn rhyfedd ynddi ei hunan—mai'r cynnwrf oedd yn ei feddwl—yr ystorm oedd yn ei gydwybod, a barasai iddo ddyfod adref yn gynnar a sobr, ac a roddodd iddo ei hen fwyneidd-dra ydoedd hyn oll ond awydd dwfn am gydymdeimlad rhywun y gwyddai ei fod yn gywir, ac am rywbeth i yrru ei feddyliau oddi wrtho ef ei hun. Mewn gwirionedd, ni fu ar y Capten erioed y fath chwant ymfoddi mewn diod gadarn—yr oedd y chwant fel llew gwancus ynddo y noson honno. Ond teimlai fod angenrheidrwydd tost yn gorchymyn iddo gadw ei ben yn glir a'i galon yn ddigwsg nes iddo gael sicrwydd dios nad oedd sail i'w ofnau, a'i fod wedi ei dwyllo gan ei ddychymyg. Yr oedd Miss Trefor, fodd bynnag, yn hynod o hapus y noson honno, a meddyliai fod ei gweddïau yn dechrau cael eu hateb, ac y gallai ei thad, wedi'r cwbl, farw yn ddyn da a duwiol. Ond yr oedd ganddi beth arall yn pwyso ar ei meddwl ers wythnosau, fel y dywedwyd o'r blaen, sef ei haddewid i Enoc Huws, ac yn awr yr oedd ei thad mewn tymer y gallai hi anturio ei hadrodd wrtho. 'Wrth ei weled mor dyner a thadol bron nad ydoedd hi, erbyn hyn, yn edifarhau am nad ymgyngorasai ag ef cyn rhoi ei haddewid i Enoc Huws. Ond nid oedd mo'r help, ac ebe hi yn wylaidd ac ofnus:

"'Nhad, mae gen i isio deud rhywbeth wrthoch chi, 'newch chi ddim digio, 'newch chi?"

"Digio wrthoch, fy ngeneth bach? am ba beth y gwnawn i ddigio wrthoch? Mi wn nad oes gennyf, ar hyn o bryd, neb yn hidio dim amdanaf ond y chi, a mi wn nad ydech wedi gwneud dim drwg," ebe'r Capten.

"Mi obeithia nad ydw i wedi gwneud dim drwg," ebe Susi, "a heb i mi gwmpasu dim—yr wyf wedi addo priodi Mr. Enoc Huws."

Edrychodd y Capten arni yn synedig fel pe buasai'n methu credu ei glustiau, ac wedi edrych ac edrych arni mewn distawrwydd am hanner munud, ebe fe:

"Duw a'ch bendithio'ch dau! Pa bryd, Susi, y darfu i chwi roi'ch addewid iddo?"

"Mae rhai wythnosau, os nad misoedd, erbyn hyn," ebe hi.

'Hym," ebe'r Capten. "Nid wyf yn dweud dim yn erbyn y peth—'does gennyf yr un gwrthwynebiad pwysig i chwi briodi Mr. Huws. Ond, mewn ffordd o siarad, Susi, mi fuaswn yn disgwyl i chwi ymgynghori â'ch tad cyn entro i gytundeb mor ddifrifol. Ond na hidiwch am hynny."

"Yr oeddwn ar fai, 'nhad," ebe hi, "ac mae'n ddrwg gen i na faswn i wedi siarad â chi'n gyntaf. Ond y mae'r peth wedi ei wneud, a gobeithio y gwnewch chi fadde i mi, ac na wnewch chi ddim dangos dim gwrthwynebiad."

"Nid oes gennyf ond dweud, fy ngeneth, fel y dywedais o'r blaen," ebe'r Capten: Duw a'ch bendithio'ch dau. Ond, mewn ffordd o siarad, mi welais yr amser, do, mi welais yr amser, y buasai'n o arw gennyf i neb—pwy bynnag a fuasai—gael addewid gan ferch—unig ferch—Capten Trefor, heb yn gyntaf ymliw, ac ymliw drachefn, â'i thad. Ond nid Capten Trefor ydyw Capten Trefor erbyn hyn mae pawb, ysywaeth, yn gwybod hynny, a'i ferch ei hun heb fod yn eithriad, ac wedi ymddwyn felly. Ond y mae Mr. Huws yn ffortunus—mae yn rhaid i mi ddweud hynny yn eich wyneb, Susi, ydyw yn ffortunus iawn, a 'does gennyf i, bellach, ond byw ar atgofion—atgofion hyfryd, y mae'n wir, ond nid ydynt ond atgofion—a cheisio ymfodloni i'r hyn a elwir yn fallen greatness. Ac nid y fi ydyw'r unig un a syrthiodd o ben y pinacl i'r baw. Nage. Ond nid ydyw'r hen lew wedi marw eto, ac y mae ynddo fwy o fetel nag y mae llawer yn ei ddychmygu—'dydi o ddim yn gant oed eto—a hwyrach y gwelir y Capten—gyda bendith yr Hwn a'i llwyddodd flynyddoedd yn ôl, yn rhywun gwerth ymgynghori ag ef."

Nid oedd Susi wedi disgwyl am ymadroddion brathog fel y rhai hyn, ac ebe hi, a'i geiriau fel pe buasent yn glynu yn ei gwddf:

"'Nhad, ddaru mi ddim bwriadu'ch brifo wrth beidio ag ymgynghori â chi, a mae'ch geiriau'n fy lladd. A hyd yn oed yn awr, os byddwch bob amser fel yr ydech chi heno—yn sobr, yn garedig a mwyn, mi alwaf f'addewid yn ôl, os ydech chi'n deud wrtha i am wneud hynny."

"Beth?" ebe'r Capten, "merch Capten Trefor yn torri ei haddewid? Na, fy ngeneth annwyl, pe buasech wedi rhoi'ch addewid i'r meinar tlotaf sydd yn darn lwgu yng Nghoed Madog mi fuaswn yn eich gorfodi i'w chyflawni, os buasai hynny o fewn fy ngallu. Nid ydyw torri addewid yn hanes Capten Trefor, nac yn deilwng o prestige ei deulu. Ond y mae'n rhaid i mi ddweud eto fod Mr. Huws yn ddyn lwcus, ac o dan yr amgylchiadau hwyrach na allasech wneud yn well. Rhowch eich meddwl yn esmwyth, fy ngeneth annwyl, yr ydwyf, mewn ffordd o siarad, yn mawr gymeradwyo yr hyn yr ydech wedi ei wneud—yn wir, y mae'n dda gennyf feddwl y cewch fywoliaeth beth bynnag am sefyllfa, a pha beth bynnag a ddaw ohonof i, mi ymaberthaf—mae'r plwyf a'r tloty i bawb."

"'Dydw i ddim yn bwriadu'ch gadael, 'nhad, mae hynny yn ddealledig rhwng Mr. Huws a minnau. Cewch yr un fywoliaeth â minnau, ac mi wn y gellwch ddibynnu ar garedigrwydd Mr. Huws. Yn wir, yr wyf yn ystyried mai fi ac nid Mr. Huws sydd yn lwcus," ebe Susi.

"Yr wyf yn meddwl, Susi," ebe'r Capten, "os try pethau allan fel yr wyf yn disgwyl, na fydd raid i mi ddibynnu ar garedigrwydd neb pwy bynnag. Ar yr un pryd, peidiwch â meddwl fy mod yn diystyru'ch ymlyniad wrthyf, a'ch bwriadau caredig tuag ataf—hwyrach y bydd yn dda i mi wrthynt—'does neb ŵyr. Ac am Mr. Huws, yr wyf yn ei adnabod yn lled dda, ac ni bydd yn ddrwg gennyf edrych arno fel fy mab yng nghyfraith. Beth ydyw'r rheswm, Susi, na fuasai Mr. Huws yma heno? Oblegid ar ôl yr ymddiddan sydd wedi bod rhyngom, yr wyf, mewn ffordd o siarad, yn teimlo rhyw fath o hiraeth am ei weled."

"Yr oedd yn dweud bod rhywbeth yn galw amdano, ac na allai ddwad yma heno," ebe Susi.

"Wel," ebe'r Capten, "er bod yn chwith gennyf feddwl, 'does gennyf ond dweud fel o'r blaen, Duw a'ch bendithio."

Ac felly y terfynodd, yn ddigon diniwed, yr hyn yr oedd Miss Trefor wedi ei ofni yn fawr, ac wedi pryderu llawer yn ei gylch. Y gwir am y Capten oedd mai dyma'r newydd gorau y gallai ei gael—hyn yr oedd ef wedi ei ddymuno ers llawer blwyddyn, ac yr oedd ef a Mrs. Trefor wedi gwneud yr hyn oedd yn eu gallu i gyrraedd yr amcan hwn—sef dyweddïo Susi ac Enoc. Ar ôl marwol—aeth Mrs. Trefor, yr oedd y Capten wedi eu gwylio yn fanwl, gan geisio rhyw arwyddion o garwriaeth, ac ar ôl methu, fel yr adroddais, mor awyddus oedd ef am i'w ferch sicrhau Enoc yn ŵr, fel na allai oddef yr ansicrwydd yn hwy heb ofyn y cwestiwn yn syth i'w ferch. A mawr a dwys oedd ei siomedigaeth pan ddeallodd nad oedd dim mwy rhyngddynt na chyfeillgarwch, na thebygol—rwydd i ddim arall fod, ac felly, nid oedd dim i'w wneud ond parhau i waedu Enoc, druan. Yn ddiweddar yr oedd y Capten yn disgwyl bob dydd glywed Enoc yn dweud na wariai geiniog yn ychwaneg ar Goed Madog—ac yna pa beth a ddeuai ohono ef—y Capten? Pwysai hyn mor ddwys ar ei feddwl weithiau, nes byddai'n dyheu am fyned i'r Brown Cow i foddi ei bryder mewn Scotch whiskey. Ond yn awr, dyma'r hyn y buasai ei galon yn hiraethu amdano ers llawer dydd wedi ei gyrraedd. Yr oedd y Capten yn adnabod Enoc Huws yn ddigon da i allu dibynnu, os oedd ef wedi addo priodi ei ferch, mai ei phriodi a wnâi yn ddi nâg, a rhoddai hyn y fath foddhad iddo na allai ei ddisgrifio, hyd yn oed iddo ef ei hun. Ystyriai'r Capten, erbyn hyn, mai ei ddyletswydd fel dyn gonest—a phwy a feiddiai amau ei onestrwydd?—oedd dweud wrth Enoc mai oferedd oedd iddo ef ac yntau wario ychwaneg o arian ar Goed Madog.

"Mi ddywedaf hynny wrtho yfory," ebe'r Capten ynddo ei hun, fy nyletswydd fel dyn gonest ydyw dweud wrtho, oblegid y mae o a minnau wedi gwario gormod yno yn barod, a 'does yno fwy o olwg am blwm nag yng nghas y cloc yna. Mae'n dda gan 'y nghalon i fod pethau wedi diweddu mor dda. Ond nid ydyw, hyn ond prawf arall fy mod yn adnabod dynion yn weddol——mi wyddwn ers blynyddoedd fod gan Mr. Huws feddwl o Susi, a diolch i Dduw ei bod mor lwcus—yr oeddwn yn dechre pryderu beth a ddeuai ohoni, druan."

Fel yna yr ymgomiai'r Capten ag ef ei hun wedi i Susi fynd i'r gwely. Pe digwyddasai'r ymddiddan hwn rhyngddo ef a'i ferch y noson cynt, buasai'r Capten yn ei gyfrif ei hun yn ddyn perffaith ddedwydd. Ond nid oedd ef yn ddedwydd yr oedd rhywbeth gwirioneddol neu ddychmygol yn peri cnofeydd yn ei gydwybod. Edrychodd ar y cloc, nid oedd ond chwarter wedi deg. Cerddodd yn ôl a blaen hyd y parlwr am chwarter awr arall, yna safodd i wrando: Yr oedd Susi a Kit wedi cysgu ers meityn, meddyliai. Tynnodd ei slipanau a gwisgodd ei esgidiau—rhoddodd ei gob uchaf amdano, a'r cap, a wisgai o gwmpas y tŷ, am ei ben, ac aeth allan cyn ddistawed ag y medrai. Cerddodd yn gyflym a llechwraidd tua phreswylfod Sem Llwyd. Yr oedd Sem wedi mynd i'w wely, a phan glywodd rywun yn curo ar y drws, agorodd Sem y ffenestr, a dododd ei ben allan, a chlamp o gap nos gwlanen wedi ei glymu dan ei ên. Pan ddeallodd mai'r Capten oedd yno, daeth i lawr ar ei union. Arferai Sem, yn ddigon henlancyddol, anhuddo'r tân bob nos drwy'r flwyddyn, a rhag cadw y Capten i aros, daeth i lawr heb roi dim amdano ond ei ddrors a'i 'sanau. Bu cyngor rhwng y ddau am hanner awr—Sem yn eistedd yn ei gwrcwd ar ystôl isel, a'r Capten mewn cadair—un o bobtu'r tân anhuddedig. Buasai ffotograff o'r ddau yn ddiddorol. Eto yr oedd y ddau'n edrych yn ddifrifol. Siaradent yn ddistaw fel pe buasent yn ofni i neb glywed, ac, yn wir, dyna oedd y ffaith, er na fuasai raid iddynt ofni, pe buasent yn gweiddi yr adeg honno ar y nos. Er mor ddifrif oedd yr achos, ni allai Sem beidio â bod yn ymwybodol fod y Capten yn canfod mai canhwyllau Coed Madog a losgai ef i oleuo'i babell. Ar y fath achlysur, nid oedd hynny nac yma nac acw. Ar ôl yr ymgynghoriad, rhoddodd y Capten gyfarwyddyd pendant a manwl i Sem, ac yna aeth ymaith, a chymerodd Sem fygyn yn ei gwrcwd ac yn ei ddrors gwlanen i fyfyrio ar y peth. Ni fu golwg fwy doeth arno yn ei oes na'r noson honno.

Dychwelodd y Capten yn chwim i Dŷ'n yr Ardd, a buasai bron yn amhosibl ei glywed yn agor ac yn cau'r drws, ac yn mynd i'r parlwr. Wedi mynd i'r parlwr, y meddwl cyntaf a ddaeth iddo oedd estyn y botel chwisgi o'r cwpwrdd. Eithr er ei fod wedi bod yn gaethwas i'r ddiod, yr oedd gan yr hen Gapten nerth ewyllys anghredadwy, ac ebe fe, rhyngddo ac ef ei hun:

"Na, nid heno, rhaid i mi gadw fy mhen yn glir, am dipyn, beth bynnag. Yr un diferyn, nes i mi gael sicrwydd i'm meddwl. Mi gaf glywed yfory beth ddywed Sem—fe wneith o benderfynu'r cwestiwn. Mi af i 'ngwely—i beidio â chysgu winc, mi wn. Gobeithio gan Dduw nad oes sail i'm hofnau! Ond y mae o'n debyg ofnadwy! Eto yr wyf bron yn sicr mai dychymyg ffôl yw'r cwbl. Peth dychrynllyd, wedi'r cwbl, ydyw cydwybod euog! Ond mi gaf weld beth ddywed Sem. Mae gennyf le i fod yn ddiolchgar. A chaniatáu pethau, fydd ddim yn rhaid i mi bryderu mwy am Susi—mae hi'n saff—diolch i Dduw!"

Ni chysgodd y Capten winc y noson honno. Gan ragweled hyn, yr oedd ef wedi cymryd ei bibell a'i dybaco i'w ystafell wely, a mygodd lawer, ond ni phrofodd ddiferyn o ddiod feddwol, er bod ganddo ddigonedd ohono yn y tŷ—yr oedd yn rhaid iddo gadw ei ben yn glir, a'i feddwl yn effro fel y dywedai. Meddiennid ef gan ddau deimlad—hapusrwydd diderfyn yn y rhagolwg am gael Enoc Huws yn fab yng nghyfraith, ac ofn dirfawr i'r hyn a ddaethai ar draws ei feddwl y noson honno droi allan yn ffaith. Yr oedd ystad ei feddwl yn gyfryw na allai ef ei hun, er cymaint oedd ei allu disgrifiadol, roddi gwir ddarluniad ohono. Ond fe'i cysurai ef ei hun na byddai raid iddo ddioddef yr ansicrwydd hwn yn hir—byddai i Sem Llwyd benderfynu'r peth y naill ffordd neu'r llall.

Nid aeth Sem at ei waith i Goed Madog drannoeth. Ymwisgodd yn ei ddillad Sul, a gwelid ef yn gynnar yn y bore yn gwag-symera hyd y dref, ac yn ymdroi yng nghymdogaeth y Brown Cow. Yn wir, er bod Sem yn cymryd arno fod yn ddirwestwr, llithrodd fwy nag unwaith y bore hwnnw i'r Brown Cow am werth dwy geiniog pan nad oedd neb o'r Annibynwyr yn y golwg. Fel lifftenant i'r Capten Trefor yr oedd i Sem groeso mawr yn y Brown Cow, ac ymholai Mrs. Prys yn garedig am ystad iechyd y Capten. Ysgydwai Sem ei ben yn ddoeth, ac awgrymai nad oedd iechyd y Capten yr hyn y buasai ef na neb o'r mwynwyr yn dymuno ei fod, a rhoddai Mrs. Prys ochenaid a gwerth dwy geiniog i Sem am ddim.