Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Y Capten ac Enoc

← Cydwybod Euog

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Y Fentar Olaf

PENNOD XLIX

Y Capten ac Enoc

Nr fedrai'r Capten brofi tamaid o frecwast, a chredai Miss Trefor fod ei thad yn gofidio ac yn pryderu yn ei chylch hi yn y rhagolwg fod Enoc Huws yn mynd i'w chymryd oddi arno, neu ynteu ei fod dan argyhoeddiad. Credai mai'r peth olaf oedd yn fwyaf tebygol, yn gymaint ag na welai hi y bore hwnnw ddim olion ei fod wedi bod yn yfed y noson cynt, wedi iddi hi fyned i'r gwely, fel y byddai'n gweled, bron bob bore drwy'r flwyddyn. Meddyliai ei fod, o'r diwedd, wedi cael tro, ac yr oedd ei chalon yn llawn o ddiolchgarwch; ac er y cymerai arni fod yn ddrwg ganddi ei weled yn methu bwyta, dychlamai ei chalon o lawenydd wrth fwyn gredu bod rhywbeth wedi digwydd i beri iddo weled pechadurus—rwydd ei fuchedd! Bychan y gwyddai hi beth oedd wedi amharu ar ystumog y Capten. Dywedodd y Capten wrth ei ferch ar ôl brecwest fod ganddo lawer o waith ysgrifennu y bore hwnnw, yr hyn oedd yn awgrymu iddi fod arno eisiau'r parlwr iddo ef ei hun. Nid ysgrifennodd air. Cerddodd yn ôl a blaen hyd yr ystafell am oriau, gan edrych yn bryderus drwy'r ffenestr yn fynych am Sem Llwyd. Yr oedd agos yn bryd cinio cyn iddo weled Sem yn y pellter yn cerdded yn frysiog tua Thŷ'n yr Ardd. Curai ei galon yn gyflym fel y gwelai Sem yn agosáu. Ofnai a dyheai am glywed beth oedd gan Sem i'w ddweud. Cyn i Sem agor llidiart yr ardd, yr oedd y Capten wedi agor drws y tŷ, ac yn ceisio dyfalu ar wyneb Sem beth fyddai ei adroddiad. Edrychai Sem yn llawen, ac esboniodd y Capten hynny fel arwydd dda. Wedi i'r ddau fyned i'r parlwr, a chau'r drws, ebe'r Capten, yn llawn pryder:

"Wel, Sem, beth ydech chi'n 'i feddwl?"

"Lol i gyd," ebe Sem, " dydi o ddim byd tebyg, ac eto y mae ene rwbeth yn debyg ynddo. Ond nid y fo ydi o, mi gymra fy llw, Capten."

Ydech chi reit siŵr, Sem?" gofynnai'r Capten. "Mor siŵr â'm od i'n fyw," ebe Sem. 'Dydi'r dyn ene fawr dros ddeg a thrigen, a mi wyddoch nad hynny fase'i oed o. Dim peryg—peidiwch ag ofni—rhowch y'ch meddwl yn dawel. Mae o yn amhosib. Just meddyliwch be fase 'i oed o erbyn hyn?

"Gwir," ebe'r Capten, "ond a ydech chi'n hollol sicr, Sem?"

"Yn berffaith sicr, Capten. Fedr neb 'y nhwyllo i. 'Dydi o ddim ond dychymyg gwirion ddaeth i'ch pen chi," ebe Sem.

"Yn ddiame, Sem," ebe'r Capten, a diolch i Dduw am hynny. Yr wyf wedi cael digon o helyntion heb hyn. Yr ydech chi wedi symud baich mawr oddi ar fy meddwl i, Sem, a mae gen i ofn i'r eneth yma sylwi bod rhywbeth wedi digwydd, neu mi fuaswn yn gofyn i chi aros yma i ginio. Hwdiwch, cymerwch y goron yma, 'rwan, ac ewch i'r Gwaith y prynhawn. Mae gen i rywbeth i'w ddweud wrthoch chi ryw ddiwrnod, Sem."

Aeth Sem ymaith yn synfyfyriol, oblegid nid oedd ef lawn mor sicr ei feddwl ag y cymerai arno wrth y Capten. Ond wrth ei weled mor bryderus a chythryblus, gwnaeth ei orau i ymlid ei aflonyddwch a rhoi tangnefedd iddo, a meddyliai Sem mai gwae iddo ef y dydd pan ddigwyddai rhyw anffawd i'w hen feistr a'i gyfoed. Ac, yn wir, meddyliai Sem yn onest—er nad oedd y peth yn amhosibl —fod y Capten wedi dychrynu yn hollol ddiachos—yr oedd yn un o'r pethau mwyaf annhebygol a allasai ddigwydd. Ar yr un pryd, ni allasai Sem beidio â phondro llawer y diwrnod hwnnw, a bu ymweliad y Capten ag ef y noson cynt yn achlysur i atgyfodi digwyddiadau yr oedd ef ers amser maith wedi eu claddu yn ei fynwes,—a bu eu claddu o fantais fawr i Sem yn ei gysylltiad â'r Capten.

Teimlai'r Capten yn ddyn gwahanol wedi cael adroddiad Sem Llwyd. Yr oedd, fel y dywedodd, wedi cymryd baich trwm oddi ar ei feddwl, a thybiai, erbyn hyn, y gallai gyda diogelwch gymryd glasaid o wisgi. Estynnodd y botel o'r cwpwrdd, ac yn hytrach nag i Susi gael gwybod ei fod yn ei gymryd drwy iddo alw am ddŵr, penderfynodd ei gymryd yn nêt, yr hyn, gyda llaw, nad oedd fawr gamp i'r Capten. Pa fodd bynnag, pan oedd ef wedi llenwi'r gwydr, ac ar fin ei draflyncu, daeth Susi yn sydyn i'r ystafell i ymofyn pa bryd y dymunai ef ei ginio. Edrychodd y Capten yn euog a ffwdanus, ac edrychodd ei ferch yn synedig a phrudd wrth ei weled yn ail gychwyn ar ei hen arfer felltigedig mor fore, a hithau wedi meddwl bod rhyw dro wedi digwydd iddo, a'i fod wedi penderfynu troi dalen newydd. Syrthiodd ei chalon ynddi pan welodd y botel ar y bwrdd, a'r gwydr wedi ei lenwi, ac ebe'r Capten—yn canfod yr hyn a redai drwy ei meddwl:

'Dydw i ddim yn hidio am ginio o gwbl, fy ngeneth, achos 'dydw i ddim yn teimlo, rywfodd, yn hanner iach. A dyna'r rheswm fy mod yn cymryd tropyn o whiskey yrwan i edrych a fydda'i dipyn gwell ar ei ôl. Yn wir, yr oeddwn wedi penderfynu neithiwr, er na ddwedais mo hynny wrthoch chi, peidio byth â chyffwrdd â fo. Ond y mae'r doctoriaid gorau yn tystio ei fod yn beryglus i un sydd wedi arfer cymryd tropyn bach bob dydd, ei roddi i fyny yn rhy sydyn; ac erbyn hyn yr wyf yn credu hynny, achos yr wyf yn siŵr mai dyna sydd wedi dwyn yr anhwyldeb sydd arnaf heddiw. A chyda golwg ar y cinio, yr wyf yn meddwl mai gwell i chwi wneud cwpanaid o goffi i mi; mae f'ystumog yn rhy ddrwg i gymryd dim arall. A bydaech chwi yn ffrïo tipyn o ham ac wy neu ddau—neu rywbeth arall, fy ngeneth." Gyda dweud, "O'r gorau," aeth Miss Trefor ymaith yn drist a siomedig, ac yn gwbl argyhoeddedig nad oedd "y tro mawr" wedi digwydd i'w thad eto. Ac yr oedd ei hargyhoeddiad yn berffaith gywir. Ar ginio, gofynnodd Miss Trefor i'w thad beth oedd achos ymweliad bore Sem Llwyd, ac ebe'r Capten yn barod ddigon: "Dod â newydd drwg i mi yr oedd Sem, druan. Y gwir yw, Susi, mae Sem a minnau erbyn heddiw yn hollol argyhoeddedig na chawn blwm yng Nghoed Madog. O ran amser a natur pethau, dylasem fod wedi ei gael cyn hyn, os oedd i'w gael o gwbl. Ond yn awr, er ein gwaethaf, yr ydym wedi rhoi pob gobaith heibio. Dyna'r penderfyniad y daeth Sem a minnau iddo'r bore heddiw. Pa fodd i dorri'r newydd i Mr. Enoc Huws, nis gwn, a mae o bron â gyrru i'n wirion, ond y mae'n rhaid ei wneud, a hynny ar unwaith. Mi wn y bydd Mr. Huws yn amharod i roi'r Gwaith i fyny, oblegid —welais i neb erioed â'r fath ysbryd mentro ganddo. Ond y mae'n rhaid i mi arfer fy holl ddylanwad i'w berswadio i roi'r lle i fyny, achos y mae fy nghydwybod yn dweud wrthyf mai dyna ydyw fy nyletswydd. Ac, yn wir, fedra i fy hun ddim fforddio gwario dim chwaneg—yr wyf yn teimlo ei fod yn dechre dweud ar f'amgylchiade. A fydde fo niwed yn y byd, Susi, bydae chwithau'n dweud gair wrtho i'r un perwyl."

Yr oedd Susi yn gweled drwy bethau yn well o lawer nag y tybiai ei thad. Canfu ar unwaith mai'r hyn a ddywedasai hi wrtho y noson cynt, sef ei bod wedi addo priodi Enoc Huws, oedd y rheswm dros roddi Coed Madog i fyny. Da oedd ganddi glywed hyn, oblegid credai ers llawer o amser na ddeuent byth i blwm yng Nghoed Madog. Ac wrth feddwl y byddai hi ac Enoc ymhen ychydig wythnosau yn ŵr a gwraig, yr oedd penderfyniad ei thad i daflu'r Gwaith i fyny yn dderbyniol iawn ganddi, canys gwyddai fod Enoc yn gwario wmbreth o arian bob mis ar y fentar. Cydsyniodd â phenderfyniad ei thad, a chanmolai yntau ei gallu i ganfod natur pethau.

Eglur ydoedd nad oedd llawer o amhariad ar ystumog y Capten, ac nid aeth ef allan o'i dŷ y diwrnod hwnnw, am nad oedd ynddo duedd i fynd i'r Brown Cow oherwydd rhesymau penodol, a hefyd am ei fod yn awyddus i gael siarad ag Enoc, a fyddai'n sicr o ymweled â Thŷ'n yr Ardd y noson honno. Daeth Enoc i'w gyhoeddiad yn ffyddlon ddigon, a synnodd braidd pan ddywedodd Miss Trefor wrtho fod ei thad gartref, a bod arno eisiau siarad ag ef ynghylch y Gwaith, oblegid anfynych y cawsai Enoc olwg ar y Capten gartref yn ddiweddar gyda'r nos. Pan aeth Enoc i'r parlwr, rhoddodd y Capten wedd bruddaidd ar ei wyneb, ac ebe fe:

"Yr wyf wedi bod yn dymuno'ch gweld, Mr. Huws, ers cryn bythefnos, ac yn ofni drwy waed fy nghalon eich gweled, ond yr wyf wedi penderfynu mynd dros y garw heno."

Chwarddodd Enoc, canys yr oedd ef mewn tymer ragorol y dyddiau hynny.

"Beth yn y byd mawr all fod y rheswm am eich bod yn ofni fy ngweled?" meddai.

"Mi ddywedaf i chwi," ebe'r Capten, "pa beth bynnag fydd y canlyniad. Mi obeithiaf, Mr. Huws, wedi i mi ddweud yr hyn na allaf deimlo'n dawel fy nghydwybod heb ei ddweud, mi obeithiaf, meddaf, nad edrychwch arnaf fel dyn anonest neu dwyllodrus, oblegid nid wyf na'r naill na'r llall. Mae'n bosibl i'r dyn cywiraf fethu yn ei amcanion ac yn ei farn, ac er, mewn ffordd o siarad, y gallaf, os goddefwch i mi ddweud felly, fy llongyfarch fy hun nad ydwyf neilltuol o hynod am fethu yn f'amcanion na'm barn, eto nid ydwyf yn myntumio fy mod yn gwbl rydd a glân oddi wrth y diffygion a grybwyllais. Yn wir, such men are few and far between, ac nid wyf yn hawlio bod yn un o'r few, er, mewn dull o ddweud, fy mod yn gwenieithio i mi fy hun, os nad ydwyf yn un ohonynt, fy mod, os nad ydwyf yn fy nhwyllo fy hun, yn byw yn lled agos i'w cymdogaeth. Yr wyf yn meddwl eich bod yn f'adnabod yn ddigon da i goelio amdanaf, pe gwnawn gamgymeriad, na fyddwn wedi ei wneud yn fwriadol, ac na ellid priodoli'r camgymeriad ychwaith, a siarad yn gyffredinol, i ddiffyg scientific knowledge, cyn belled ag y mae hwnnw yn mynd. Ond hwyrach, yn fy niniweidrwydd, fy mod yn cymryd gormod yn ganiataol—mae'r fath beth yn bosibl, mi wn. Ond rhag i mi eich cadw mewn disgwyliad yn rhy hir, a goddef arteithiau fy nghalon yn hwy nag a ddylwn—a goddefwch i mi ddweud mai'r hyn yr wyf ar fedr ei ddweud wrthych ydyw'r gofid mwyaf a gefais erioed, a chwi wyddoch fy mod yn gwybod am ofidiau lawer, ond hwn ydyw'r gofid mwyaf, coeliwch fi—rhag i mi eich cadw yn rhy hir heb ei wybod, fel y dywedais, mae'n dyfod i hyn, Mr. Huws—'newch chi ddim digio wrthyf yn anfaddeuol wedi i mi ei hysbysu i chi?"

"Ewch ymlaen, Capten Trefor," ebe Enoc yn sobr ddigon, oblegid credai, erbyn hyn, fod y Capten yn mynd i ddweud wrtho na chydsyniai iddo gael Miss Trefor yn wraig.

"Ond mi fuaswn yn dymuno cael addewid gennych—wrth feddwl y fath gyfeillion ydym wedi bod—na fydd i chwi ddigio yn anfaddeuol wrthyf. Ond rhaid i mi gydnabod pe gwnaech felly, na byddai ond fy haeddiant, er nad fy haeddiant chwaith, oblegid mi gymeraf fy llw fy mod, yn ystod ein trafodaethau, wedi bod yn berffaith onest cyn belled ag yr oedd fy ngwybodaeth yn mynd. Ond dyma ydyw, Mr. Huws, ac y mae bron â'm drysu, ond y mae ymdeimlad o ddyletswydd, ac ateb cydwybod dda, yn fy ngorfodi i'ch hysbysu ohono—yr ydym, bellach, wedi anobeithio y deuwn byth i blwm yng Nghoed Madog, ac wrth feddwl am yr holl bryder a'r helynt, ac mor sicr oeddwn yn fy meddwl y cawsem blwm yno, ac wrth feddwl am yr holl arian yr ydech chi a minnau wedi eu gwario—er y mae'n rhaid i mi ddweud nad yr hyn a weriais i, ond yr hyn a wariasoch chi, sydd yn fy mlino—wrth feddwl am hyn i gyd, meddaf, y mae bron â'm drysu, ac yr wyf yn gorfod gwneud y cyfaddefiad fy mod wedi gwneud camgymeriad yr unig gamgymeriad mewn mining a wneuthum yn fy oes, ond yr wyf yn gorfod ei gydnabod. Ac erbyn hyn, Mr. Huws, yr ydwyf yn erbyn fy ngwaethaf yn gorfod dyfod i'r penderfyniad mai oferedd fyddai i ni wario ffyrling arall ar y Gwaith, a mi ddymunwn allu'ch perswadio chwithau i ddyfod i'r un penderfyniad. Ond a ydych yn ddig wrthyf? a ydych yn fy ffieiddio ac yn fy nghasáu â chas perffaith a thragwyddol, Mr. Huws?

"Yr ydwyf wedi ymddiried ynoch o'r dechre, fel y gwyddoch, Capten Trefor," ebe Enoc, "ac os ydych yn credu mai taflu'r cwbl i fyny fyddai ore, popeth yn iawn. Mae'r gore ohonom yn gwneud camgymeriadau, a rhaid i'r dyn sydd yn mentro edrych am siomedigaethau a cholledion weithiau. 'Does dim help, os fel yna y mae pethau'n sefyll, a 'dydw i'n hidio 'run grôt am roi'r Gwaith i fyny os nad oes obaith yno am blwm."

"Yr ydych yn fy lladd â'ch caredigrwydd, Mr. Huws," ebe'r Capten, gan roddi ei wyneb rhwng ei ddwylo, ac fel pe buasai yn ceisio crio, "ond yr arian! wmbreth, yr ydych wedi eu gwario, Mr. Huws bach!"

"'Does dim help am hynny," ebe Enoc, " a pheidiwch â gofidio, 'dydw i ddim wedi gwario'r cwbl eto.'

"I Diolch i Dduw am hynny," ebe'r Capten, heb dynnu ei ben o'i ddwylo. "Yr oedd dinistrio Denman, druan, yn ddigon heb eich dinistrio chwithau hefyd. Ond yr wyf wedi bod yn onest ar hyd yr amser, Duw a ŵyr!"

"'Does neb yn amau hynny," ebe Enoc, "oblegid yr ydych wedi'ch colledu eich hun, ac y mae'r siomedigaeth yn gymaint i chwi ag i minnau. Nid y ni ydyw'r rhai cyntaf i fethu, ac ofer gofidio am yr hyn na all neb wrtho."

Yr oedd y Capten wedi cyrraedd ei amcan, ac ar ôl siarad cryn lawer yn yr un cwrs, gan ddatgan drosodd a throsodd drachefn ei ofid am fod ffawd wedi myned yn ei erbyn, nes llwyr ennill cydymdeimlad Enoc, ebe fe pan oedd Enoc ar fin cychwyn abref:

"Mr. Huws, mae Susi wedi dweud rhywbeth wrthyf sydd yn rhyw gymaint o olew ar friw fy siomedigaeth ynglŷn â'r Gwaith—hynny ydyw, yn fyr, rhag i mi eich cadw, eich bod wedi ymserchu yn eich gilydd, ac nid ydyw hynny yn beth i ryfeddu ato, ac y bydd hynny'n diweddu ryw ddiwrnod—fel y mae'r cyfryw bethau yn gyffredin yn diweddu—yn eich gwaith yn myned at eich gilydd. A pha beth bynnag a ddaw ohonof i yn fy hen ddyddiau, wedi fy ngadael yn unig, mae'n rhaid i mi ddweud bod yr hysbysrwydd wedi fy llonni nid ychydig, oblegid y mae'n rhy hwyr ar y dydd i mi astudio fy interest fy hun, a bydd gweled f'unig ferch yng ngofal dyn sobr, da, caredig a chwbl alluog i'w chadw uwchlaw angen, a dweud y lleiaf, yn help i mi pan ddaw'r adeg—ac o angenrheidrwydd ni all fod ymhell—i arfer y geiriau ysbrydoledig, os goddefwch i mi ddweud felly: Yr awr hon y gollyngi dy was mewn tangnefedd.' Bydd yn dda gennyf feddwl amdanoch fel fy mab yng nghyfraith a bod fy merch wedi digwydd mor lwcus, ond cofiwch y byddaf yn ystyried eich bod chwithau yr un mor lwcus."

"Diolch i chwi am eich syniadau da amdanaf," ebe Enoc, "mi wnaf fy ngore i fod yn deilwng ohonynt. Mi wn na ellwch ddweud dim yn rhy dda am Miss Trefor—y hi ydyw'r eneth ore yn y byd yn ôl fy meddwl i. A chyda golwg ar gael eich gadael yn unig, y mae hynny allan o'r cwestiwn. Os bydd hynny yn foddhaol gennych chwi, Capten Trefor, cewch gyd—fyw â mi weddill eich dyddiau, a mi wnaf yr hyn fydd yn fy ngallu i'ch gwneud yn ddedwydd."

"Yr ydych, meddaf eto, Mr. Huws, yn fy lladd â'ch caredigrwydd. Ond hwyrach na fydd arnaf angen rhyw lawer o ofal na charedigrwydd neb. Man proposes, God disposes'—ond cawn siarad am hyn eto."

A oedd y Capten ynteu, fel Saul, ymhlith y Proffwydi? Ar ôl treulio ychydig amser yng nghwmni Miss Trefor, aeth Enoc adref yn ddyn dedwydd—mor ddedwydd fel na wyddai pa fodd i ddiolch digon am ei ddedwyddwch.