Rhamant Bywyd Lloyd George/Apostol Heddwch

← Yr Aelod Seneddol Annibynol

Rhamant Bywyd Lloyd George gan Beriah Gwynfe Evans

Rhyddid Cydwybod

PENOD VI.

APOSTOL HEDDWCH.

NI bu erioed dangnefeddwr mwy ymladdgar na Mr. Lloyd George. Adeg y rhyfel yn Ne Affrica ymladdodd mor ffyrnig yn erbyn y rhyfel ag yr ymladdai'r Boeriaid yn erbyn y Prydeinwyr. Arddangosodd gymaint dewrder yn Mhrydain ag a wnaeth milwyr Prydain lanau'r Tugela; a gwynebodd angeu mor dawel yn Birmingham a lleoedd eraill yn ei frwydr fawr dros heddwch, ag a wnaeth y milwyr yn Spion Kop a Moder River. Achosodd y rhyfel gagendor mor fawr rhwng dwy adran o'r Blaid Ryddfrydol yn Mhrydain, ag a wnaeth rhwng y Boer a'r Prydeiniwr yn y Transvaal. Achubodd Lloyd George gymeriad Rhyddfrydiaeth yn Mhrydain mor sicr ag yr achubodd Arglwydd Roberts enw byddin Prydain yn Affrica fel y gallu sydd bob amser yn enill yn y pen draw.

Fel arwr Annghydffurfiaeth rhaid oedd i Lloyd George fod hefyd ar y blaen yn taenu egwyddorion heddwch. Cydweithiai Henry Richard, ymneillduwr Cymreig cyntaf Ty'r Cyffredin,^[1] yn egniol gydag Edward Miall i bregethu efengyl heddwch ar ol Rhyfel y Crimea, gan enill Ymneillduwyr Cymru yn ymarferol oll i'r un golygiadau ag yntau. Pregethid

Darlun gan Saronie.

MRS. LLOYD GEORGE^[2]

egwyddorion heddwch yn mhob capel drwy Gymru, ac ni phregethid hwynt yn fwy cyson ac argyhoeddiadol nag a wnaed yn nghapel bach Dysgyblion Crist yn Llanystumdwy, lle y magwyd Lloyd George. Daeth cariad at heddwch felly yn rhan hanfodol o'i gyfansoddiad moesol, a phlanwyd yn ei enaid atgasedd at bob math o ormes a gorthrwm.

Dygwyddai fod ar daith yn Canada pan dorodd y rhyfel allan yn y Transvaal. Dychwelodd adref ar frys. Cafodd y Blaid Ryddfrydol mewn cyflwr truenus. Yr oedd twymyn rhyfel wedi cael gafael mor gyffredinol ar werin Lloegr, a theimladau wedi poethi a chwerwi cymaint, fel na feiddiai neb o'r Arweinwyr Rhyddfrydol godi llais yn erbyn y rhyfel. Cefnogai llawer o honynt yn ddystaw, rhai o honynt yn gyhoeddus, bolisi rhyfelgar Mr. Chamberlain. Gwrthwynebid pob ymgais at bregethu heddwch mor benderfynol gan Arglwydd Rosebery, Mr. Asquith, Syr Edward Grey, Syr Henry Fowler, ac eraill o'r arweinwyr Rhyddfrydol, ag a wnaed gan Arglwydd Salisbury, Mr. Balfour, neu Mr. Chamberlain. Y pryd hwnw fel yn awr ymddangosai y Rhyfel fel pe wedi difodi canolfur y gwahaniaeth rhwng y pleidiau politicaidd. Annghofiodd y Rhyddfrydwyr eu hegwyddorion am y tro, ac er fod Syr Henry Campbell Bannerman, arweinydd swyddogol y Blaid Ryddfrydol ei hun, o bosibl, yn dal at hen egwyddorion ei blaid, ofnai ei rhwygo wrth ddod allan ei hun i bregethu egwyddorion heddwch.

Ond pan ddychwelodd Lloyd George o Canada, daeth tro ar fyd. Heb betruso dim na meddwl nac am ei ddyogelwch personol ei hun, na lles y Blaid Ryddfrydol, nac hyd yn nod fuddianau Prydain ei hun yn y Rhyfel, ymdaflodd gyda'i holl frwdfrydedd arferol i'r gwaith o wrthwynebu llanw mawr a chryf teimlad y werin o blaid rhyfel. Ceisiai yn arbenig ddeffroi y gydwybod Ymneillduol. Pe bae'r adeg ychydig yn fwy ffafriol, pe na bae Prydain eisoes wedi dechreu ymladd, pe na bae cynifer o'i milwyr wedi colli eu bywydau yn y rhyfel, o bosibl y cawsai well gwrandawiad, ac y llwyddasai i grynhoi o'i gwmpas gwmni of ddewrion egwyddorol tebyg iddo yntau. Ond fel y dygwyddai yr oedd llawer o'r Ymneillduwyr blaenaf eisoes wedi ymrwymo i'r blaid a fynai gario'r Rhyfel allan yn fuddugoliaethus i'r terfyn-cwrs oedd i gostio yn ddrud i Ymneillduaeth Lloegr a Chymru cyn hir.

Nid oedd Cymru ei hun wedi dianc rhag haint ysbryd rhyfel. Syrthiodd y pla yn drwm iawn ar etholaeth Lloyd George ei hun, Bwrdeisdrefi Arfon. Pleidid y rhyfel yn gryf gan nifer o aelodau mwyaf blaenllaw Pwyllgor Etholiadol Lloyd George. Gwelir felly fod pob peth, lles y blaid, esiampl ei arweinwyr, cysylltiadau politicaidd, ystyriaethau cyfeillgarwch, hunan les, un ac oll yn ei gymell i fod yn ddystaw os na fedrai gefnogi y Rhyfel.

Eithr nid ymgyngorodd efe a chig a gwaed. Y pryd hwnw o leiaf yr oedd dylanwad dysgeidiaeth y capel, a phroffes ei ffydd yn rhy gryf i ganiatau iddo wadu egwyddorion ei oes. Felly, heb eistedd i lawr a bwrw'r draul, heb gyfrif o hono y canlyniadau posibl iddo ef ei hun, o bosibl o dan gymelliad ei ysbryd ymladdgar naturiol ef ei hun, ymdaflodd a'i holl yni, a'i holl nerth, a'i holl enaid, i'r frwydr o blaid heddwch. Ymgymerodd a rhyfelgyrch mawr i bregethu heddwch o'r naill gwr o'r deyrnas i'r llall, gan ddechreu yn Jerusalem Ty'r Cyffredin, lle y traddododd araeth rymus yn mhen wythnos wedi agor Senedd-dymor 1899-1900. Aeth o'r Senedd i'r wlad, gan gario fflamdorch rhyfel o blaid heddwch. Daeth yn y man yn nod pob saeth wenwynig, yn ganolbwynt pob ymosodiad. Ond trwy'r cwbl parhaodd i deithio llwybr cul ac union yr egwyddorion a broffesasai ar hyd ei oes. Apeliai yn ofer at werin y deyrnas, gan eu sicrhau y golygai'r rhyfel ohirio am flynyddoedd y Blwydd-dal i Hen Bobl oedd Joseph Chamberlain wedi addaw iddynt. Ebe fe, yn ei ddull desgrifiadol a tharawiadol ei hun:

"Nid oes ffrwydrbelen lydeit yn ffrwydro ar fryniau Affrica nad yw yn chwythu ymaith flwydd-dal rhyw hen bererin yn y wlad hon."

Ac ni chafwyd Blwydd-daliadau am ddeng mlynedd. Wrth y Cymry dywedai:

"Gohiria y rhyfel hwn pob gobaith am gael Dadgysylltiad am chwe mlynedd."

Mae un deg a chwech o flynyddoedd wedi pasio oddi ar pan lefarodd y broffwydoliaeth, ond megys a chroen ei ddanedd y diangodd Mesur Dadgysylltiad eleni. Ymosododd Lloyd George yn ffyrnig ar y landlordiaid a'r cyfalafwyr. Ebe fe:

"Gwthiwyd y Rhyfel hwn arnom gan Lywodraeth sydd wedi rhanu tair miliwn o bunau yn mhlith ei chefnogwyr. Cariwyd hyny mewn Ty (Ty'r Arglwyddi) cyfansoddedig o landlordiaid, nad oes gan ddeiliaid y deyrnas hon lais yn eu dewisiad. A dyna'r Ty, a dyna'r Llywodraeth, sy'n gwario miliynau o bunoedd yn awr er mwyn cael, meddent hwy, weinyddiaeth bur a gonest yn y Transvaal!"

Ceisiwyd y pryd hwnw—fel y gwnaeth y Weinyddiaeth o'r hon y mae efe ei hun yn aelod yn awr—gloi pob genau a chylymu pob tafod fel nad ynganai neb air yn erbyn y rhyfel. Ond pan geisid gwahardd cynal cyfarfodydd cyhoeddus i wrthdystio yn erbyn y Rhyfel yn 1900, atebodd Lloyd George mai dyledswydd dyn oedd goleuo'r wlad ar gwestiynau o ffaith ac egwyddor, pa un bynag a fyddai Rhyfel ar droed ai peidio. Ebe fe:

"Yr ydym yn ymladd dros Ryddid Barn a Llafar."

Gwrthodai gydnabod fod angenion y Llywodraeth, na'r fyddin, na'r genedl, na dim, yn ddigon i gyfiawnhau amddifadu'r wlad o'i hawl cynenid i draethu ei barn yn gyhoeddus. Pan gymellwyd ef gan ei Gymdeithas Etholiadol ef ei hun yn Mwrdeisdrefi Arfon i beidio cynal cyfarfod cyhoeddus yn y Bwrdeisdrefi, atebodd y rhoddai ei swydd fel Aelod Seneddol i fyny cyn yr ildiai ei hawl i siarad. Cynaliodd ei gyfarfod. cyhoeddus cyntaf yn Nghymru yn nhref Caerfyrddin. Amlwg ar y cychwyn fod y dorf yn wrthwynebol iddo. Ond ebe fe:

"Pe na chymeraswn y cyfle cyntaf, a phob cyfle, i wrthdystio yn erbyn peth a ystyriwyf sydd yn warthrudd ac yn waradwydd, cyfrifaswn fy hun yn llwfryn gwael ger bron Duw a dynion. Ac yr wyf yn gwrthdystio yma, yr awr hon, ie, pe gorfyddai i mi ymadael o Gaerfyrddin yfory heb fedru cyfrif i mi gymaint ag un cyfaill yn y lle."

Sylwyd eisoes nad oedd dim yn rhoi mwy o bleser iddo nag ymosod ar Mr. Chamberlain. Gan dybied o hono mai Chamberlain o bawb oedd yn gyfrifol am y Rhyfel, adnewyddai yn awr ei ymosodiadau ar y gwr mawr ac enwog hwnw. Ebe fe, yn un o'r ymosodiadau ffyrnig hyn:

"Nid yw bywyd yr Ymerodraeth mewn perygl yn y Rhyfel hwn fwy nag ydoedd yn adeg y Rhyfel a'r Trefedigaethau Americanaidd yn nyddiau George Washington. Mae un araeth o eiddo Mr. Chamberlain yn gwneyd mwy i beryglu Ymerodraeth Prydain nag a wna dwsin o frwydrau fel Nicolson's Nek (lle y collodd y Prydeinwyr). Gwna'r Rhyfel hwn les annhraethol i ni os dysga ni i sylweddoli ynfydrwydd areithiau Mr. Chamberlain a'r polisi a ddynodant. Sonia am y Transvaal fel 'y wlad a grewyd genym ni!' Rhaid i'r Blaid Ymerodrol bellach gael argraffiad newydd o'r Beibl, argraffiad Birmingham, ac yn dechreu fel hyn: 'Yn y dechreuad y creodd Joseph Chamberlain nefoedd a daear!'"

Galwyd ef yn "Pro-Boer" am gyfrif o hono y Rhyfel yn gamgymeriad mawr. Nid oedd hyny, meddai, amgen na'r tegell yn dweyd fod y crochan yn ddu. Aeth yn mlaen:

"Gwrthwynebid Rhyfel yn erbyn y Zwlwiaid gan Mr. Chamberlain. Ai 'niger' oedd Mr. Chamberlain am wneuthur o hono hyny? Cyhuddodd Mr. Chamberlain Syr Frederick (yn awr Arglwydd) Roberts, a Byddin Prydain o farbareiddiwch yn Zwlwland. Ai bradwr oedd efe am wneuthur felly?"

Wedi etholiad "Khaki" 1900 cyhuddodd Mr. Chamberlain ei fod:

"Yn lladrata pleidleisiau'r tlawd drwy addaw iddynt Flwydd-dal i Hen Bobl; ond pan ddaeth yr adeg i gyflawnu'r addewid, ni roddodd ddim iddynt ond cyfle i fyfyrio ar y velt dibendraw."

Pan gofir fod Mr. Chamberlain yn cael ei barchu, ei anwylo, a'i addoli gymaint yn Birmingham ag y perchid, yr anwylid, ac yr addolid Mr. Lloyd George yn Nghymru, gellir deall yn well, er y rhaid i mi barhau i gondemnio, ymosodiad ynfyd mob gwallgof Birmingham ar y torwr delwau a feiddiai fel hyn yn barhaus ddryllio eu delw hwy. Ac, a dweyd y gwir, ni allai na Mr. Lloyd George na Chamberlain daflu careg at y llall am ymddygiadau eu cefnogwyr, canys, er na ellir dal y naill na'r llall yn gyfrifol am weithredoedd eu hetholwyr, eto rhaid cofio fod addolwyr Chamberlain yn Birmingham, ac addolwyr Lloyd George yn Mwrdeisdrefi Arfon, y naill fel y llall, wedi llabyddio y sawl na blygai lin i'w heilun.

Er mai cythrwfl Birmingham brofodd y mwyaf difrifol o'r un, eto cafodd Lloyd George ei erlid mewn cyffelyb fodd yn mron yn mhob dinas yr elai iddi y dyddiau hyny fel Apostol Heddwch, a dyddorol yw sylwi mai'r bobl fwyaf ymladdgar o bawb oedd yn bleidwyr ac yn amddiffynwyr iddo ar ei daith genadol o blaid heddwch. Yn Glasgow, Mr. Keir Hardie, ac yntau yn ymladdwr mor bybyr a Lloyd George, a'i hamddiffynodd rhag ymosodiad y dorf ffyrnig. Yn Bryste, rhaid oedd cael corfflu o Wyddelod a'u ffyn (shilelaghs) yn osgorddlu iddo o'i lety i'r neuadd lle y siaradai, ac yn ol drachefn. Yn Liskeard, yn Nghernyw (Cornwall), er fod gwr mor boblogaidd a'r nofelydd enwog Mr. (yn awr Syr) Quiller Couch ("Q") yn gadeirydd, a Mr. (yn awr Arglwydd) Courtney, yr Aelod Seneddol dros y dref hono, yn cymeryd rhan gydag ef yn y cyfarfod, ymosododd y dorf ar y llwyfan, gan ysgubo'r cadeirydd a'i gadair, yr areithwyr a'u hareithiau ymaith fel man us o flaen y gwynt. Hyd yn nod yn ei etholaeth ei hun, yn ninas Bangor, drylliwyd ffenestri'r neuadd lle y cynaliai ei gyfarfod, ac ar ol dod allan pastynwyd ef ar brif heol y ddinas. Dengys y ffeithiau hyn rym ei argyhoeddiad a'i benderfyniad.

Saif dau o'i gyd-apostolion y pryd hwnw allan mewn goleuni cryf fel beirniaid llym i bolisi'r Weinyddiaeth bresenol yn nglyn a'r Rhyfel yn Ewrop. Peryglodd Mr. Keir Hardie ei fywyd ei hun i amddiffyn Mr. Lloyd George ar ei genadaeth heddwch yn Glasgow. Daliodd Keir Hardie yn gryf at yr un argyhoeddiadau wedi trawsnewid Lloyd George o fod yn Apostol Heddwch i fod yn Weinidog Cyfarpar Rhyfel. Am Mr. Courtney, a beryglodd ei sedd yn Nghernyw wrth dderbyn Apostol Heddwch 1900 yno, traddododd yntau araeth yn ddiweddar yn Nhy'r Arglwyddi (lle yr eistedd efe yn awr fel Arglwydd Courtney) ar gwestiwn y Rhyfel yn Ewrop, a greodd gyffro drwy'r deyrnas. Gorchwyl dyddorol, ond efallai difudd, a fyddai ceisio amgyffred pa beth a wnaethai Mr. Lloyd George yn awr, oni bae ei fod yn rhwym draed a dwylaw fel aelod blaenllaw o'r Weinyddiaeth sydd yn cario y Rhyfel yn mlaen. Ond hyn sydd sicr, gwelir gwrthgyferbyniad cryf rhwng natur ei areithiau ar Ryfel 1914-15 a'r hyn a draddododd ar Ryfel 1900. Tegwch ag ef yw nodi, er hyny, fod gwahaniaeth dirfawr rhwng achosion ac amgylchiadau'r ddau Ryfel. Amddiffyn cenedl fach yn Affrica yn erbyn trais ei wlad ei hun a wnaeth Lloyd George yn 1900; amddiffyn cenedloedd bychain Ewrop yn erbyn trais y Kaiser a wna yn awr.

Daeth Etholiad Cyffredinol 1900—yr Etholiad Khaki fel y'i gelwid—pan oedd Lloyd George ddyfnaf yn ei anmhoblogeiddrwydd. Credai pawb, ei gyfeillion yn ogystal a'i elynion, mai ei orchfygu a gaffai yn yr etholiad hwnw. Cyfnod tywyll du ydoedd hwnw i'w gefnogwyr; gwynebau athrist a welid gan bawb o aelodau ei Bwyllgor Etholiad. Yr unig wyneb siriol, llawen, gobeithiol, yn mhob cyfarfod o'r Pwyllgor oedd gwyneb Lloyd George ei hun. Yr oedd aml un o'i hen gyfeillion wedi troi cefn arno. Dywedid fod un o'r chwech Bwrdeisdref—Nefyn—wedi ei lwyr adael.

Er y gwyddai fy mod yn annghytuno a'i bolisi ar gwestiwn y Rhyfel, daeth ataf pan edrychai pethau dduaf, gan grefu arnaf wneyd dau beth drosto ac er ei fwyn, sef (1) Ymweled yn bersonol a rhai Ymneillduwyr dylanwadol a fuont gynt yn gefnogwyr cynes ac yn aelodau o'i Bwyllgor Etholiadol, ond oeddent wedi troi eu cefn arno yn awr, ac yn myned i bleidleisio i'w erbyn; a (2) Myned gydag ef i gynal cyfarfod yn Nefyn, lle yr ofnid fod corff mawr yr etholwyr wedi troi i'w erbyn. Boddlonais wneyd y ddau ar yr amod fy mod yn rhydd i gael dweyd a fynwn yn y cyfarfod yn Nefyn.

"O'r goreu," ebe fe gyda'i wen arferol. "Dywedwch a fynoch, a beirniadwch fi faint a fynoch. Yr ydych chwi a minau wedi gwynebu'r gelyn ysgwydd yn ysgwydd yn rhy aml mewn llawer brwydr boeth i chwi droi cledd i'm herbyn yn awr."

Aethym fel cenadwr drosto at yr hen aelodau o'r Pwyllgor, ac er i mi fethu cael addewid pendant ganddynt i siarad drosto yn gyhoeddus, fel yr oeddwn i yn gwneyd fy hun, eto ymgymerasant i beidio ei wrthwynebu mewn na gair na phleidlais. Yn y cyfarfod yn Nefyn dywedais fy mod, fel hen ysgolfeistr, am gymeryd cyffelybiaeth dau fachgen yn ceisio am ysgoloriaeth.

"Mae deg sum yn cael eu rhoddi i'r ddau fachgen," meddwn. "Mae un o'r ddau yn gwneyd un sum yn iawn, a'r naw sum arall yn wrong. Mae'r llall yn gwneyd y sum fawr gyntaf yn wrong, ond y naw sum arall yn right. Pa un o'r ddau a ddylai gael yr ysgoloriaeth?"

"Yr olaf!" llefai'r dorf.

"Dyna chi!" meddwn inau. "Yn awr cymerwch ddeg cwestiwn politicaidd mawr y dydd yn y rhai yr ydych chwi yn credu. Mae Lloyd George yn wrong ar gwestiwn y Rhyfel, ond yn right ar y naw cwestiwn arall. Mae ei wrthwynebydd yn right ar gwestiwn y Rhyfel, ond yn wrong ar y naw arall."

Gwelodd y dorf y pwynt, a chwarddodd pawb. Eisteddais ar hyny i roi lle i Lloyd George yr hwn a ddaeth yn mlaen gyda gwen, gan ddweyd:

"Mae'n dda genyf glywed yr Inspector yn dweyd fod naw sum genyf yn right. 'Rwy'n credu fod y degfed yn right hefyd, ac mi ddwedaf wrthych pam." Ac yna yn mlaen ag ef ar y cyweirnod hwnw, ac o dipyn i beth yn enill cydymdeimlad y dorf. Ar ddiwedd y cyfarfod yr oedd wedi enill ei hen gyfeillion yn mron oll yn ol. Pan ddaeth dydd y polio, yn lle colli ei sedd fel y tybiai pawb y gwnai, chwyddodd ei fwyafrif ddeg a deugain y cant. Ond er iddo ef enill, colli wnaeth y Rhyddfrydwyr yn yr etholiad hwnw yn y deyrnas.

Mae yn deilwng o sylw fod pobl Prydain mor hyderus wrth ddechreu y Rhyfel yn Ne Affrica ag ydoedd y Caisar wrth ddechreu y Rhyfel yn Ewrop. "Bydd y Rhyfel drosodd yn mhen deufis," ebe Llywodraeth Prydain pan yn dechreu ymosod ar Kruger—ond parhaodd am dair blynedd. "Byddaf fi yn Paris yn orchfygwr yn mhen tri mis," ebe'r Caisar yn Awst, 1914. Ni chyraeddodd yno eto.

Ar ol yr etholiad parhaodd Lloyd George i ymosod ar y Jingoes yn y Ty ac allan o'r Ty. Dyddorol yma. yw adgoffa'r ffaith fod Arglwydd Kitchener wedi cymeradwyo i'r Llywodraeth wneyd heddwch a'r Boeriaid fisoedd lawer cyn iddynt wneyd. Y gwleidyddwyr, ebe Lloyd George, a safent ar y ffordd i orphen y Rhyfel tra'r oedd y Maeslywyddion yn barnu y dylid cael heddwch. Tybia rhai mai felly y bydd eto, ac y ceir Kitchener yn barod i derfynu y Rhyfel yn Ewrop cyn y bydd y gwleidyddwyr yn y Weinyddiaeth o'r hon y mae Lloyd George yn aelod, yn barod i wneyd.

Nodweddiadol iawn oedd ei ymosodiad ar Archesgob Caerefrog, yr hwn yn nghanol y rhyfel, a alwai am Ddydd o Ymostyngiad Cenedlaethol. Ebe Lloyd George:

"Dywedodd aelod o'r Cabinet yn ddiweddar y mynwn ni enill y Rhyfel hwn ar waethaf pobpeth ar y ddaear isod ac yn y nefoedd uchod. Ond gwel y Llywodraeth erbyn hyn na fedrant orfodi Duw i ildio yn ddiamodol. Felly rhaid i ni gael Dydd o Ymostyngiad—ond eto ymostwng ar amodau yn unig a wnawn. Rhaid i ni agoshau at orseddfainc Duw gan ddweyd: 'Wele ni, yr Ymerodraeth fwyaf ar dy ddaear Di, Ymerodraeth ar yr hon nad yw Dy haul Di byth yn machlud, yn agoshau ger dy fron Di, ac yn ymostwng o'th flaen am ddiwrnod cyfan, ond ar yr amod Dy fod Dithau yn ein cynorthwyo i wneyd ymaith am byth a'r creadur hwn sydd yn ein blino, y Naboth yma, modd y caffom ni fwynhau ei winllan.

"Rhaid oedd wrth Esgob, wrth Archesgob yn wir, i awgrymu y fath gabledd i'r genedl! Yn hytrach na hyn, bydded i ni weddio 'Gwneler Dy ewyllys, ie, yn Affrica fel yn mhob man arall ar y ddaear!'"

Aeth mor bell yn ei wrthwynebiad i'r Rhyfel nes y siaradodd ac y pleidleisiodd yn erbyn y Vote of Supply o ugain miliwn o bunau (20,000,000p.) at ddwyn treuliau Rhyfel De Affrica—costia Rhyfel Ewrop i Brydain yn unig yn awr ddim llai nag ugain miliwn o bunau mewn pedwar diwrnod, neu bum miliwn of bunau'r dydd. Yn yr araeth hono defnyddiodd un frawddeg y cofir am dani yn awr pan fo'r Llywodraeth Ryddfrydol wedi ei chwalu a Cabinet newydd o'r ddwyblaid, y Rhyddfrydwyr a'r Toriaid wedi cymeryd ei lle. Eb efe:

"Fel yn Rhyfel y Crimea ac yn mhob Rhyfel arall, rhaid i'r Cabinet ei hun dalu am fethu. Nid yw hyny yn golygu rhoi y Rhyfel i fyny, ond gall olygu newid y Cabinet, a rhoi siawns i ryw un arall."

Ond pwy rai o'r Cabinet presenol ga dalu ar ol llaw am fethu o honynt achub Serbia nac agor y Dardanels, sydd gwestiwn nad oes ond y dyfodol a eill ei bender- fynu.

Dywed yr hen ddiareb fod adfyd yn dwyn i ddyn gydwelywyr rhyfedd. Achosa hefyd rwygo hen gyfeillgarwch. Yn mhlith cyfeillion goreu a chefnogwyr penaf Lloyd George fel Apostol Heddwch yr oedd Keir Hardie a Mr. (yn awr y Barnwr) Bryn Roberts. Syrthiodd Lloyd George allan a'r ddau yn chwerw iawn wedi hyny. Ar y llaw arall, eistedda heddyw yn gydaelod o'r un Cabinet a'i elynion penaf bymtheng mlynedd yn ol, Mr. Balfour a Mr. Awstin Chamberlain.

Yn wir, bu y Blaid Ryddfrydol mor agos a myned yn llongddrylliad ar graig Rhyfel De Affrica ag yr ymddengys mewn perygl o fyned yn awr ar gwestiwn Rhyfel Ewrop. Fel y dangoswyd eisoes, Mr. Lloyd George achubodd enw da ac a gadwodd enaid y Blaid Ryddfrydol adeg Rhyfel Affrica. Pa beth a wnaethai efe heddyw oni bae ei fod yn y Cabinet? Neu pe bae yna Lloyd George arall yn mhlith Rhyddfrydwyr Senedd Prydain heddyw, ai tybed y goddefasai y Blaid i Ddalilah "Llywodraeth Genedlaethol" ei suo hi i gysgu, ac y caniateid ffurfio Cabinet Ddwyblaid yn cynwys fel mae ddynion fel Mr. Balfour ac Arglwydd Lansdowne, heb son am Syr Edward Carson a Mr. F. E. Smith, i gydeistedd gyda Rhyddfrydwyr fel Mr. Asquith a Mr. Lloyd George? Sicr yw pe caent ddyn fel ag ydoedd Lloyd George bymtheng mlynedd yn ol i'w harwain, ni oddefasai na'r Aelodau Gwyddelig na'r Aelodau Cymreig y fath briodas anachaidd.

Cyfeiriwyd eisoes at gythrwfl mawr Birmingham, a'r ymosodiad a wnaed ar Lloyd George yno. Dilys cofio fod Lloyd George ei hun, drwy ei ymosodiadau ar Chamberlain, wedi chwerwi pobl Birmingham a'u gyru yn gynddeiriog i'w erbyn. Pan hysbyswyd ei fod ef i gynal cyfarfod yn neuadd y dref, cododd yr holl ddinas megys i'w erbyn. Ceisiodd Prif Gwnstabl y ddinas berswadio Mr. Lloyd George i beidio cynal y cyfarfod, am y buasai yn peryglu ei fywyd wrth fyned ar y llwyfan yno yn nghanol y fath deimladau. Ond nid un o blant Ephraim oedd Lloyd George i droi ei gefn yn nydd y frwydr. Dywedodd yn syml fod y cyfarfod i gael ei gynal a'i fod yntau yn myned yno i siarad.

Cymerodd yr awdurdodau bob rhagofal oedd yn bosibl. Amgylchynwyd y neuadd gan gorff cryf o heddgeidwaid, a gosodwyd corff cryf arall o honynt yn nghudd yn y neuadd ei hun. Ond ar waethaf pob rhagofal, mynodd y dyrfa wallgof ei ffordd. Drylliwyd ffenestri prydferth y neuadd, torwyd y drysau i lawr; rhuthrwyd y llwyfan; anafwyd amryw o'r heddgeidwaid, a chollodd un dyn ei fywyd. Buasai'r dorf, oddi fewn neu oddi allan i'r neuadd, yn ddiameu wedi lladd Lloyd George pe cawsent afael ynddo. Ond perswadiodd y Prif Gwnstabl ef i ymneillduo yn ddirgel i ystafell o'r neilldu, ac i wisgo dillad un o'r heddgeidwaid. Yna, fel heddgeidwad, yn nghanol llu o wir heddgeidwaid, martsiodd allan o'r neuadd ac ar hyd yr heol drwy ganol y dorf. Tybiodd un o'r dorf iddo ei adwaen, a gwaeddodd allan:

"Dacw fo! Dacw Lloyd George! Y plisman bach yna yn y canol!"

Ond chwarddodd y dorf am ben y syniad, ac felly y diangodd Lloyd George megys o safn angau.

Cadwodd yr heddgeidwaid wyliadwriaeth fanwl drwy'r nos ar y ty lle y lletyai, a boreu tranoeth aed ag ef yn dawel i gyfarfod a'r tren heb i'w erlidwyr wybod. Ysgrifenodd at ei briod wedi cyraedd dyogelwch:

"Methasant gosod cymaint a chrafiad arnaf, er bygwth o honynt y mynent fy lladd!"

Nid oedd Mr. Asquith y pryd hwnw yn gyfaill i Mr. Lloyd George. Annghytunai yn hollol ag ef ar bwnc y Rhyfel, ond pan gafwyd yn y papyrau newydd hanes am yr hyn a gymerodd le yn Birmingham y dwthwn hwnw, daeth y Prif Weinidog presenol allan yn gryf mewn araeth gyhoeddus. Dywedodd:

"Cyflawnwyd trosedd gwarthus yn erbyn hawliau elfenol dinasyddiaeth. Dydd drwg fydd y dydd hwnw pan na chaniateir i ddyn ddweyd ei farn yn y wlad hon, pan y ceisir ei osod i lawr drwy rym braich, drwy ddychryn. Nid oes dim a werthfawroga y Sais yn fwy na'r hawl anmhrisiadwy ac annhrosglwyddiadwy hon—rhydd i bob dyn ei farn, ac i bob barn ei llafar."

Ond ar waethaf pob peth, y genadaeth beryglus hon fel Apostol Heddwch a enillodd i Lloyd George le yn y Weinyddiaeth Ryddfrydol pan y daeth hono i awdurdod yn mhen tair blynedd wed'yn. Profodd ei hun yn ddyn na chymerai ei ddenu gan weniaith na'i ddychrynu gan fygythion, ac yn un a fedrai sefyll i fyny yn ngwyneb pob gwrthwynebiad. Efe yn wir a gadwodd lamp egwyddorion Rhyddfrydiaeth yn oleu drwy ddyddiau tywyll Rhyfel De Affrica.

Nodiadau

1. Nid Henry Richard oedd yr ymneilltuwr Cymreig gyntaf i'w ethol i'r senedd, etholwyd Walter Coffin dros Gaerdydd 14 mlynedd o'i flaen ef ac etholwyd dau Gymro Cymraeg ymneilltuol; David Williams Castell Deudraeth a Richard Davies am y tro cyntaf yn yr un etholiad ag etholwyd Richard gyntaf
2. Margret Lloyd George née Owen