Rhamant Bywyd Lloyd George/Dyddiau'r Ymdrech

Rhamant Bywyd Lloyd George

gan Beriah Gwynfe Evans

PENOD IV.

DYDDIAU'R YMDRECH.

MAE llawer mwy o ramant yn newisiad ac etholiad y cyfreithiwr ieuanc o Griccieth i fod yn Aelod Seneddol dros Fwrdeisdrefi Arfon, nag y sydd yn y ffaith fod Arweinydd y Blaid Gymreig wedi myned yn Weinidog y Goron yn y Cabinet. Mwy o lawer oedd y cam cyntaf na'r ail. Daeth ef o'r lle a ddesgrifir ganddo fel "y plwyf Toriaidd duaf yn y wlad." Mor gryf oedd yr hen oruchwyliaeth yno fel y dywedir mai ei ewythr, yn nghoty yr hwn y'i magwyd ef, oedd "yr unig Ryddfrydwr yn y pentref." Ac eto i gyd o'r pentref ac o'r plwyf hwnw y daeth y llanc Dafydd hwn allan i ymladd gornest hyd farw yn erbyn y Sgweier, gair yr hwn oedd yn ddeddf yn myd plentyndod Lloyd George. Brwydr ydoedd yn wir rhwng Dafydd a Goliath yr oes a'r wlad. Nid fod ei wrthwynebydd, Mr. (yn awr Syr Hugh) Ellis Nanney ei hun yn Philistiad rheibus gormesol; ond cynrychiolai, yn ei ymgeisiaeth, holl ormes y Philistiaeth hwnw y gwrth- ryfelodd Ymneillduaeth Cymru i'w erbyn.

Hynod, i ddechreu, oedd y ffaith i Mr. Lloyd George gael ei ddewis fel ymgeisydd Rhyddfrydol o gwbl. Ni feddai ddim a'i cymeradwyai i arweinwyr y Blaid hono. Nid oedd hyd yn nod ei Annghydffurfiaeth yn gymorth iddo. O'r pedwar enwad yn yr etholaeth, y gwanaf mewn aelodau, mewn dylanwad, ac mewn cyfoeth bydol, oedd yr un y perthynai Lloyd George iddo; ac edrychai'r enwadau y pryd hwnw yn ddrwg-dybus ar eu gilydd, pob un o honynt yn eiddigeddu wrth lwyddiant y llall. Llwyddodd ef i'w huno, gan fod felly yn rhagredegydd i Gyngrair yr Eglwysi Rhydd, y gallu geisia uno yr enwadau a'u gilydd. Yr oedd y Blaid Doriaidd, plaid y gwaed uchelryw a'r cyfoeth, eisoes wedi gwrthdystio yn erbyn "anfadwaith" sir Feirionydd yn anfon i'r Senedd Tom Ellis (mab y Cynlas, fferm fechan ger llaw'r Bala, yr hwn a ddaeth wedi hyny yn Brif Chwip y Llywodraeth o dan Arglwydd Rosebery), ac yntau, meddent, "yn ddim ond bachgen tlawd a gafodd ei fagu mewn coty." "Ah!" ebe Lloyd George pan glywodd fod hyn yn cael ei ddanod i Feirion, "Nid yw'r Toriaid wedi sylweddoli fod dydd y bachgen tlawd a mab y coty ar wawrio!" Ac yn fuan profodd, yn ei berson ei hun, fod y dydd hwnw wedi dod.

Gan nad beth a fu Lloyd George wedi myned o hono i'r Cabinet, camenw oedd ei alw yn "Rhyddfrydwr" yn nyddiau cyntaf ei fywyd gwleidyddol, canys yr oedd yn fwy ac yn llai na Rhyddfrydwr. Daeth allan yn syml fel Cenedlaetholwr Cymreig. Apeliai hyny yn gryf at elfen filwriaethus gref yn yr etholaeth. Dywedai un o'r arweinwyr y pryd hwnw: "Gwell genyf golli y sedd o dan arweiniad Cenedlaetholwr da, na'i henill gydag ymgeisydd glasdwraidd." Gan nad pa gyhuddiad a ddygir byth i'w erbyn, ni ellir ei gyhuddo yn deg o fod yn "lasdwraidd" mewn dim ar a ymaflo ynddo. "Ni enillir etholiadau byth gan Ryddfrydiaeth ddelffaidd (humdrum Liberalism)" ebe fe yn 1885. A dyna ei syniad o hyd. Pan yn ymgyngori a mi yn nghylch ei ragolygon yn etholiad 1902, ar ol iddo sefyll mor gryf yn erbyn y Rhyfel yn Ne Affrica, ebe fe wrthyf:

"Sylwch chwi ar fy ngeiriau; mae 'Trwyadledd' bob amser yn bolisi dyogel; mae 'Cyfaddawd' bob amser yn beryglus. Nid y dynion eithafol sydd yn colli mewn etholiad, ond y sawl na safant wrth eu gynau."

Ofnai rhai o'r hen arweinwyr y byddai syniadau eithafol yr ymgeisydd ieuanc yn colli'r sedd iddynt. Cysurwyd hwynt ychydig gan Mr. S. T. Evans, y pryd hwnw yn Aelod Seneddol dros Ganolbarth Morganwg, yn awr Syr Samuel Evans, Llywydd Llys Ysgariaeth. Ebe fe:

"Peidiwch blino dim am hyny. Fe gyll Lloyd George haner ei Radicaliaeth Cenedlaethol yn Nhy'r Cyffredin!"

Arwyddair Lloyd George yn yr etholiad oedd: "Crefydd Rydd, i Bobl Rydd, mewn Gwlad Rydd!" Cymerodd ef yn mron air yn ngair o enau yr Arwr Cenedlaethol, y "Gwrthryfelwr" Owain Glyndwr. Ysgubodd fel corwynt drwy'r etholaeth gan gario pob peth o'i flaen. Dangosodd am y tro cyntaf y bywydoldeb enfawr, yr yni diflino ac anwrthwynebol a'i nodweddasant byth wed'yn yn ei yrfa boliticaidd. Yr arwyddair "Cenedlaetholdeb" a enillodd iddo'r sedd, ac a osododd gadair Prif Weinidog Prydain o fewn ei gyraedd. Enillodd iddo fwy nag ymlyniad

MR. RICHARD LLOYD, EWYTHR MR. LLOYD GEORGE

(Oddiwrth Ddarlun gan Mr. Christopher Williams.)

Cymru Fydd y Bwrdeisdrefi. Tarawyd yr holl Dywysogaeth gan yr un pla o Genedlaetholdeb. Troai llygaid pawb at Arfon. Teimlid o bosibl mwy o bryder am lwyddiant Lloyd George y tu allan i'w etholaeth nag a deimlid yn y Bwrdeisdrefi ei hun.

Daeth ei ddewisiad yn ymgeisydd Seneddol fel rhodd Nadolig iddo yn 1888. Cymerodd yr etholiad ei hun le tua dwy flynedd ar ol hyny. Heddyw, yn anterth ei ddydd, ac yntau yn eilun y bobl, a'r byd yn chwenych ei anrhydeddu, anhawdd sylweddoli fod adeg wedi bod yn ei hanes y gellid dweyd yn llythyrenol am dano, fel ag y dywedwyd am Un mwy nag ef: "At ei eiddo ei hun y daeth, a'r eiddo ei hun nis derbyniasant ef." Fwy nag unwaith bu yn llythyrenol heb le i roi ei ben i lawr yn mhlith hyd yn nod ei bobl a'i enwad ef ei hun. Nodaf ddau engraifft. Yn Nefyn, un o'r chwech Bwrdeisdref a gynrychiolir ganddo yn y Senedd, dygwydda fod ei enwad ei hun-y Bedyddwyr-yn gymharol gryf. Dygwyddent hefyd, yn dra gwahanol i Ymneillduwyr eraill, i fod y pryd hwnw yn dra Thoriaidd eu daliadau. Pan gynaliodd Lloyd George ei gyfarfod cyhoeddus cyntaf yno fel ymgeisydd Rhyddfrydol, er iddo sicrhau presenoldeb a chefnogaeth y Parch. Dan Davies, gweinidog poblogaidd gyda'r Bedyddwyr (y pryd hwnw o Fangor, yn awr o Abergwaun), nid yn unig trodd y cyfarfod yn siomedig, ond nid oedd yr un Bedyddiwr yn y gynulleidfa a gynygiai lety nos iddo. Nid oedd y pwyllgor, ychwaith, wedi trefnu llety iddo, na'r un aelod o'r Pwyllgor yn barod i'w gymeryd i'w dy! Yn yr argyfwng hwn daeth Mr. W. O. Evans yn mlaen gan dosturio wrth y gwr ieuanc, ac a roddodd iddo fwyd a llety dros nos. Hynod iawn yw mai yn yr un ty, yr Henblas, y cafodd yr efengylydd enwog Howell Harris, lety ac ymgeledd rhag ei erlidwyr gant a haner o flynyddoedd cyn hyny.

Cyffelyb a fu profiad Lloyd George yn Nghaerdydd ychydig cynt. Yr oedd yno Gynadledd Ryddfrydol fawr o bob parth o Gymru, a Mr. Lloyd George yno dros Griccieth. Yn y cyfarfod cyhoeddus yn nglyn a'r gynadledd hono y gwnaeth yr araeth fawr y rhoddwyd dyfyniadau o honi eisoes yn y benod ddiweddaf. Gwr dyeithr oedd efe yno, heb neb yn ei adwaen, na neb yn chwenych ei gwmni. Yr oedd llety wedi cael ei ddarparu i'r cynrychiolwyr eraill oll—ond dim iddo ef. Ar ddiwedd yr oedfa, gan weled y gwr ieuanc o Griccieth yn cael ei adael heb neb yn cynyg lle iddo, aeth Gogleddwr ieuanc arall—y Parch. O. L. Roberts, Caerdydd y pryd hwnw, ond yn awr yn olynydd i'r enwog Dr. John Thomas, yn eglwys y Tabernacl, Liverpool, ato, ac wedi deall o hono nad oedd ganddo lety, anturiodd geisio llety iddo gyda Mr. Alfred Thomas, Aelod Seneddol. Gyda'i sirioldeb lletygar arferol, cydsyniodd Mr. Thomas, ac yn y Bronwydd y cafodd Lloyd George le i orphwys. Dyna ddechreu cysylltiad politicaidd dau Gymro enwog. Y Mr. Alfred Thomas hwnw a ddaeth wedi hyny yn Syr Alfred, ac yn Gadeirydd y Blaid Gymreig yn y Senedd. Ei enw heddyw yw Arglwydd Pontypridd.

Heddyw, nid oes blasdy yn y deyrnas, nac o bosibl Blas Brenin nac Arlywydd yn y byd, nad agorai ei ddor yn llydan a llawen i dderbyn gwrthodedig Nefyn a Chaerdydd.

O ddechreu ei ymgeisiaeth gosododd ei nod arbenig ei hun ar yr ymgyrch. Yr oedd y camwri a ddyoddefasai ei gydwladwyr, a'i gyd—Annghydffurfwyr ar hyd yr oesau, wedi suddo i'w enaid yntau. Gwelai y byd megys wyneb yn waered. Dymunai weled pethau yn cael eu troi i'r gwrthwyneb—a chredai yn ddiysgog mai efe oedd y gwr i wneyd hyny. Ymosododd felly yn ddiarbed ar yr holl gyfundrefn fel yr oedd yn nglyn a'r Eglwys, y Wladwriaeth a'r Tir. Fel engraifft o'i syniadau a'i arddull y pryd hwnw, sylwer ar y dyfyniad a ganlyn o araeth o'i eiddo yn Bangor yn fuan ar ol ei etholiad cyntaf:

"Gwastreffir miliynau o gyfoeth y wlad hon gan dirfeddianwyr na wnaethant gymaint a throi tywarchen i greu y cyfoeth hwnw. Ceir cyfalafwyr yma yn gwario miliynau aneirif o gynyrch mwnfeydd a gweithfeydd Cymru heb erioed hollti craig, na thrin peiriant, i adeiladu'r cyfoeth hwn.... Rhanwyd tir y wlad hon rhwng rhagflaenwyr y bobl hyn i'r dyben arbenig o'u galluogi i drefnu a chynal cyfundrefn filwrol i ymladd dros y wlad. Y tir oedd i gynal hefyd y freniniaeth, ac i ddwyn treuliau'r llysoedd a chadw trefn drwy'r deyrnas. Ond pa beth a ddygwyddodd? Erys y tir yn eiddo yr ychydig freintiedigion, ond pwy sydd heddyw yn dwyn baich cynal y fyddin, y freniniaeth, y llysoedd, a threfn? Mae'r baich wedi cael ei symud oddiar ysgwyddau perchenogion y tir, ac wedi cael ei daflu ar ysgwyddau gweithwyr y deyrnas.

"Rhoddwyd y degwm i'r Eglwys ar yr amod ei bod hithau i gynal y tlawd, yn cadw'r prif ffyrdd yn briodol, ac yn gofalu am addysg i'r bobl. Ond mae offeiriadaeth Eglwys Loegr wedi meddianu'r degwm i'w phwrpas ei hun. Pa beth a ddaeth o'r tlawd, o'r heolydd, ac o addysg y werin? Gosodwyd trethi trymion ar y wlad i wneyd y gwaith y dylasai'r offeiriadaeth ei gyflawnu, ac am yr hwn waith hefyd y'u telir hyd heddyw!

"Gwelwch fod beichiau wedi cael eu taflu ar gynyrchwyr cyfoeth y dylasai y sawl sy'n gwario'r cynyrch hwn eu dwyn. Rhaid i holl bwysau cynal y dosbarth nad yw yn cynyrchu dim ei hun, ddisgyn ar y sawl fo'n gweithio. Nid oes modd cael arian lawer i ddynion na fynant weithio eu hunain, heb i chwi ostwng cyflogau, ac estyn oriau gwaith, a gormesu a thlodi y rhai fo'n llafurio yn galed am eu bara beunyddiol. Os mynwch gael gwell oriau, gwell cyflog, gwell amgylchiadau bywyd, rhaid gwneyd hyny drwy leihau rhenti enfawr y perchenogion tir, a derbyniadau anferth y cyfalafwyr."

Dyna'r eginyn glas egwan yn dechreu dangos drwy ddaear Cenedlaetholdeb Cymreig, a ddaeth yn dywysen yn araeth enwog Limehouse, ac y dechreuwyd medi y grawn yn Nghyllidebau Mawr Lloyd George, yn ei Ddeddfwriaeth Gymdeithasol, ac yn ei ymgyrch anaddfed i ddiwygio Deddfau'r Tir. Ataliwyd medi'r cynyrch toreithiog gan y Rhyfel Mawr yn Ewrop. Sylwer na bu Mr. Chamberlain erioed yn fwy llym yn ei ymosodiadau ar y dosbarth cyfoethog, y rhai, ebe fe, "nid ydynt yn llafurio nac yn nyddu," nag y bu Lloyd George, nid yn unig ar ddechreu ei yrfa ond hyd yn mron y dyddiau presenol.

Enillodd y frwydr yn yr etholiad cyntaf gyda mwyafrif o 18 pleidlais yn unig. Gwyddai y byddai rhaid iddo ymladd yn galetach fyth yn yr Etholiad Cyffredinol, a dechreuodd astudio pa fodd i enill drachefn. Sylweddolasai yn hir cyn hyn allu a dylanwad y wasg. Yr oedd ganddo eisoes ran yn rheolaeth papyr bychan yn Mhwllheli, ond nid digon hwnw i ateb ei bwrpas yn awr. Chwiliodd am rywbeth mwy effeithiol, ac i gyraedd cylch eangach. Ffurfiodd Gwmni Cyfyngedig, o dan yr enw "Cwmni'r Wasg Genedlaethol Gymreig, Cyfyngedig;" a phrynodd "Y Genedl Gymreig," "Y Werin," a'r "North Wales Observer and Express"—tri phapyr wythnosol i'w cyhoeddi yn yr un swyddfa yn Nghaernarfon. Hawliai'r "Genedl" y cylchrediad eangaf yn Nghymru y pryd hwnw; papyr i'r gweithiwr yn benaf oedd "Y Werin," ac i'r Saeson wrth gwrs yr oedd yr "Observer and Express."

Yr oeddwn ar y pryd yn Nghaerdydd, yn olygydd y "Cardiff Times," ac yn olygydd cynorthwyol y "South Wales Daily News." Yr oedd cyfrifoldeb a gwaith golygyddiaeth y "Daily News" ar fy ysgwyddau gan fod y prif olygydd, Mr. Sonley Johnson, yn wael yn ei afiechyd olaf. Yr oedd y Toriaid yn Nghaernarfon wedi dewis i wrthwynebu Mr. Lloyd George y tro hwn Mr. (wedi hyny Syr) John Puleston, yr hwn oedd yn Aelod Seneddol dros Devonport. Cymro o waed, calon a thafod oedd Mr. Puleston, un o'r dynion mwyaf rhadlon a chymwynasgar a fu erioed. Treuliodd y rhan fwyaf o'i oes yn yr Unol Dalaethau, lle y gwnaeth ei ffortiwn. Diameu fod eto'n aros yn mhlith Cymry'r America rai sydd yn cofio am John Puleston, a'r rhan a gymerodd yn nglyn a'r Rhyfel Cartrefol rhwng Gogledd a De yn y Talaethau. Wedi dychwelyd o hono i Brydain, cymerodd ddyddordeb mawr mewn pethau Cymreig. Daethym inau i'w gyfrinach agos. Cydweithiasom mewn nifer o fudiadau Cymreig o nodwedd genedlaethol, ond heb fod o natur boliticaidd. Ag eithrio ei ddaliadau gwleidyddol yr oedd Mr. Puleston yn gystal Cymro a Mr. Lloyd George ei hun, ac wedi gwneyd llawer i hyrwyddo mudiadau Cymreig. Mudiad cyfrwys o eiddo'r Toriaid oedd dewis gwr o'r fath i wrthwynebu Lloyd George. Ychydig cyn yr etholiad llwyddasant hefyd i gael gan y Llywodraeth (Doriaidd) i wneuthur Mr. Puleston yn farchog, ac yn Gwnstabl Castell Caernarfon o dan y Brenin—swydd o anrhydedd a chwenychid gan fawrion Cymru ac a gododd Mr. Puleston i fri a dylanwad mawr yn yr etholaeth.

O dan ymdeimlad dwys o'r perygl oedd felly yn ei fygwth yn yr Etholiad Cyffredinol oedd bellach yn ymyl, daeth Mr. Lloyd George ar genadaeth arbenig ataf yn Nghaerdydd i grefu am fy nghymorth. Taer erfyniodd arnaf i roi fy lle ar y "South Wales Daily News" i fyny, ac ymgymeryd a rheolaeth a phrif olygyddiaeth y tri phapyr a brynwyd ganddo yn Nghaernarfon. Ymgyngorasom yn hir yn nghylch y polisi, a chefais ei fod ef yn dal cyffelyb olygiadau i'm heiddo inau ar holl brif bynciau'r dydd, ac yn enwedig ar yr hyn y dylai Cymru gael, a'r hyn a ddylai Cymru wneyd i'w gael. Felly, cydsyniais a'i gais, gadewais Gaerdydd a sicrwydd cadair prif olygydd y papyr dyddiol mwyaf ei ddylanwad yn y Dywysogaeth a Gorllewin Lloegr, a symudais i Gaernarfon i ymgymeryd a golygyddiaeth papyrau lleol yn Nghaernarfon—er mwyn Cymru a'i hawliau. Cymerodd Syr John Puleston hi yn chwith iawn fy mod i, oeddwn yn gyfaill mor fynwesol ganddo, wedi symud i Gaernarfon i gynorthwyo ei wrthwynebydd Mr. Lloyd George. Yn yr etholiad enillodd Lloyd George gyda mwyafrif dros ddengwaith gymaint a'r tro o'r blaen. Chwerwodd Syr John Puleston yn aruthr, a phan gyhoeddwyd y ffigyrau yn ystafell y cyfrif, trodd at Mr. Lloyd George, gan ddweyd:

"Mor bell ag y mae a fyno chwi a minau, Mr. Lloyd George, gadawn i'r hyn a fu fyned yn annghof. Ond am Beriah, nis gallaf faddeu iddo tra fyddwyf byw am iddo eich cynorthwyo i'm gorchfygu."

Cadwodd Syr John Puleston ei air am flynyddoedd; ac ychydig amser cyn ei farw yn mhen hir flynyddoedd wedi hyny, y siaradodd air ac yr ysgydwodd law gyntaf a mi ar ol yr etholiad hwnw. Teg a Mr. Lloyd George yw dweyd ei fod yntau, fel Syr John, yn priodoli ei fuddugoliaeth i raddau helaeth i ddylanwad y tri phapyr.

Anhawdd i'r sawl na welsant boethder y brwydrau hyny amgyffred chwerwedd y teimladau a gynyrfid o bob tu. Yn ei ddydd-lyfr ceir y nodiad hwn gan Mr. Lloyd George:

"Rhybuddiwyd fi fod y Toriaid yn bygwth fy lladd."

Taflwyd pelen o dan i gerbyd Mr. a Mrs. Lloyd George un noson pan yn gyru yn araf drwy brif heol. dinas Bangor. Syrthiodd y belen dan ar ben Lloyd George, gan daro ei het ymaith; yna rholiodd y belen yn fflamio o hyd, ar arffed Mrs. Lloyd George. Ymaflodd yntau yn y belen a'i ddwylaw noeth gan ei thaflu allan o'r cerbyd, ac yna diffoddodd wisg ei wraig a rug y cerbyd. Oni bae am ei hunanfeddiant ef buasai hi wedi llosgi. Drylliwyd ffenestri y Penrhyn Hall, Bangor, yn chwilfriw pan oedd ef yn cynal cyfarfod yno.

Ni chyfyngwyd cynddaredd y Toriaid i ddialedd personol arno ef. Perygl bywyd ambell dro oedd cefnogi Mr. Lloyd George. Am rai wythnosau cyn yr etholiad, dygais allan bapyr dyddiol "Gwerin yr Etholiad" yr unig bapyr dyddiol Cymreig a gyhoeddwyd erioed. Cynwysai newyddion diweddarach na'r un papyr dyddiol Seisnig a ddeuai i Gymru, gan ein bod yn medru argraffu rai oriau yn ddiweddarach na hwynt. Deuai'r papyr allan o'r wasg rhwng pedwar a phump o'r gloch y boreu. Arferwn aros yn y Swyddfa fy hun i weled y papyr ar y machine, ac yna cerddwn tuag adref. Yn mhen amryw wythnosau wedi i'r perygl fyned heibio y daethym i wybod mai teyrngarwch personol y gweithwyr yn y Swyddfa oedd wedi fy nyogelu rhag cael fy lladd. Ymddengys fod fy ngweithwyr wedi dod i ddeall am gyd-fradwriaeth yn mhlith nifer o wehilion Toriaidd y dref, i ymosod arnaf pan yn cerdded adref wrthyf fy hun yn nhywyllwch tawel oriau man y boreu. Felly, trefnodd y dwylaw yn y Swyddfa i nifer o honynt, pawb yn ei dro, gerdded yn ddystaw o'r tu ol i mi, a minau heb wybod, i'm gweled yn ddiangol drwy ddrws fy nhy bob boreu tra parhaodd yr helynt a'r perygl. Duw a'u bendithio am eu teyrngarwch dystaw a dirgel.

Bu bywyd Mrs. Lloyd George mewn enbydrwydd mawr yn etholiad 1895. Ar ol cyhoeddi ffigyrau'r polio, aeth Mr. Lloyd George ymaith gyda'r tren i gynorthwyo ei gyfaill, Mr. Herbert Lewis, yn Mwrdeisdrefi Fflint. Aeth Mrs. Lloyd George gyda'i phriod i'r depot yn Nghaernarfon. Wedi iddo ef fyned ymaith, a thra yr oedd hi, ac ychydig gyfeillion yn sefyll yn siarad ar y platform, yn aros tren arall iddi fyned adref, dygwyddodd i'r ymgeisydd Toriaidd, Mr. Ellis Nanney, ddod yno i gyfarfod y tren hwnw oedd yn myned tua'i gartref ef a chartref Mrs. Lloyd George yn Nghriccieth. Daeth tyrfa fawr o wehilion y dref gydag ef i'r platform, gan waeddi ac ysgrechian fel Indiaid Cochion, a llawer o honynt yn fwy na haner meddw. Pan welsant Mrs. Lloyd George, rhuthrodd haid o honynt yn wyllt tuag ati i ymosod arni. Gwelsom ei pherygl mewn pryd, gwthiasom hi i mewn i'r Parcel Office yn y depot, gan sefyll yn gylch o'r tu allan i'r drws i'w hamddiffyn. Cymellodd awdurdodau y rheilffordd hi i beidio teithio gyda'r un tren a Mr. Ellis Nanney rhag ofn ymosodiadau pellach. Yn cael ei hamgylchu gan nifer o gyfeillion, aethym a hi i'm ty, ac yno y bu nes i'r twrw yn y dref beidio, a chyda'r nos aethom a hi yn ddirgel drachefn i'r depot, ac aeth adref yn ddiangol. Pan ddeallodd y roughs yn y depot fod Mrs. Lloyd George wedi dianc o'u dwylaw, bwriasant eu llid ar Mr. J. R. Hughes, aelod blaenllaw o bwyllgor Mr. Lloyd George, oedd yn y depot. Er mwyn amddiffyn Mr. Hughes rhag cael ei ladd gan y roughs gwallgof, cadwodd awdurdodau'r rheilffordd ef am oriau wedi ei gloi mewn ystafell yn y depot lle na fedrai'r dorf ddod ato. Aml i ddygwyddiad cyffelyb a fu yn y dyddiau cynyrfus hyny.

Nodiadau[golygu]