Rhamant Bywyd Lloyd George/Dyfodol Lloyd George

← Lloyd George ag America

Rhamant Bywyd Lloyd George gan Beriah Gwynfe Evans

PENOD XII.

DYFODOL LLOYD GEORGE.

YN y penodau blaenorol darluniwyd gorphenol Lloyd George—ei "ddoe." Am ei "heddyw" gellir dweyd mai efe yw Cymro enwocaf ei ddydd, y ffigiwr amlycaf yn ngwleidyddiaeth Prydain, a'r gwr mwyaf poblogaidd yn y byd, o leiaf yn y gwledydd lle yr arferir yr iaith Saesneg. Ond beth am ei "yfory?" Cwestiynau naturiol i'w gofyn yw: "Beth sydd yn ei aros eto? Beth sydd gan y dyfodol iddo ef? Beth sydd ganddo yntau i'r dyfodol?"

Cwestiynau rhwydd i'w gofyn ond anhawdd i'w hateb gyda sicrwydd pendant. Y goreu a ellir ei wneyd yw ceisio gwneyd fel ag a wneir yn myd pob gwybodaeth, sef sylfaenu ar yr hyn a wyddir amgyffrediad o'r hyn nis gwyddir. Felly rhaid i ni edrych ar ddyfodol Lloyd George yn ngoleuni ei bresenol ar ol astudio ei bresenol yn ngoleuni ei orphenol. Canys iddo ef, fel i bawb o honom, bu ei "ddoe" yn "heddyw" iddo, a bydd ei "yfory" yn fuan yn "heddyw" eto. Dywedwyd eisoes ei fod yn eithriadol o agored i ddylanwadau ei amgylchfyd. Mae cyfnewidiadau mawr a welwyd eisoes yn ei amgylchfyd yn mron o angenrheidrwydd wedi achosi cyfnewidiadau cyfatebol yn ei ddull o feddwl, ac yn ei safbwynt o edrych ar gwestiynau mawr. Ond er hyn ceir ambell gynddawn wedi ei blanu yn ei natur, ambell argyhoeddiad wedi gwreiddio mor ddwfn, ambell i ddelfryd yn rhan mor hanfodol o hono, fel na ellir eu taflu o'r neilldu fel gwisg nad oes mwy o'i hangen, na'u gwadu fel pe baent gyffes ffydd gwleidyddwr heb argyhoeddiadau. Erys rhai o'r cynddoniau, a'r argyhoeddiadau, a'r delfrydau hyn gydag ef o hyd, glynant wrtho, ac yntau wrthynt hwythau, drwy holl droion dyrys ei yrfa. Rhaid yw y bydd i'r rhai hyn aros, ac o aros iddynt liwio'r oll sydd eto o'i flaen. Yn amlwg yn eu plith gwelir ei Genedlaetholdeb, ei Annghydffurfiaeth, a'i ffydd ddiysgog yn yr egwyddor lywodraethol o Fasnach Rydd. Os nad. gwr diegwyddor yw, byddai mor rhwydd i'r Ethiop newid ei groen neu'r llewpard ei frychni, ag a fyddai i Lloyd George droi ei gefn ar y pethau mawr hyn.

Dyna ei genedlaetholdeb. Byddai mor rhwydd codi'r Wyddfa oddiar ei sylfeini a'i thaflu i'r Werydd ag a fyddai dileu o galon a chydwybod Lloyd George yr ymwybyddiaeth o'i Genedlaetholdeb a'i ymlyniad wrtho Geill ei amgyffrediad o'r ffurf ddylai ei Genedlaetholdeb gymeryd, o'r moddau drwy y rhai y dylai weithredu, gyfnewid gydag amser, fel y newidir wyneb yr Wyddfa gan waith dyn yn y chwareli llechi. Ond, o'i chymaru a sylfeini yr Wyddfa, nid yw hyd yn nod chwarel fawr Dinorwic, y fwyaf heddyw yn y byd, ond megys crafiad ar wyneb yr Eryri dragwyddol, erys y sylfaen yn ddigryn. Felly y rhaid iddi fod gyda Chenedlaetholdeb Lloyd George, ei syniadau am dano a'i ddelfrydau o hono. Er engraifft, dyna'r Fyddin Gymreig a grewyd mewn rhan drwy ei ymdrech ef. Rhaid yw fod y syniad o greu Byddin Gymreig yn wrthun i'w feddwl fel Apostol Heddwch; mae fel y domen rwbel yn anharddu prydferthwch y mynydd; ond hyd yn nod felly profa fodolaeth y graig o'r hon y'i cloddiwyd. Dichon nad yw ei wybodaeth o lenyddiaeth Gymreig yn eang, nac o'i chlasuron yn ddwfn iawn; dichon nad yw wedi astudio Hanes Cymru yn drwyadl na manwl, ond edmyga'r Lenyddiaeth a'r Hanes er hyny. Felly hefyd ei serch at Gymru, ei phobl, ei harferion, ei chan, ei beirdd, ei phobpeth cenedlaethol gwahanfodol. Am y rhai hyn oll, teimla mewn ystyr ei fod yn Ymddiriedolwr, ac ni fynai pe medrai fradychu'r ymddiriedolaeth. Ni chyll byth gyfle i'w clodfori, ac i amlygu ei falchder ei fod yn Gymro. Wele engraifft hollol nodweddiadol, diweddglo anerchiad a draddododd i gynulleidfa o Saeson yn nghanol Lloegr pan oedd ei frwydr a Thy'r Arglwyddi yn agoshau at awr anterth:

"Gwaed y Celt sydd yn fy ngwythienau. Mae llawer mwy o waed y Celt yn ngwythienau'r Sais hefyd nag y mae efe yn barod i gydnabod. Pe tynech bob dafn o waed Celtaidd o wythienau'r Sais, ychydig o ddim gwerth son am dano a geid ar ol. A dyna hoffai'r Arglwyddi ei wneyd. Heb ei waed Celtaidd byddai'r Sais yn rhy wan i wrthsefyll yr Arglwyddi. Ymddygant ataf fi fel pe bawn dramorwr. Ond yr oedd fy hiliogaeth i yma dair mil o flynyddoedd yn ol. Ond dywedaf wrthych paham y mae'r Arglwyddi yn cashau y Celt. Am fod y Celt yn caru Rhyddid! Gellir ei sathru dan draed—gwnaed hyny cyn hyn. Gellir ei ormesu—a Duw a wyr fe wnaed hyny hefyd. Ond ni ellir byth dori ei syched am Ryddid! Sathrwch ef yn y llaid, a chyfyd ei blant, a phlant ei blant, o'r llaid drachefn ac arwyddair Rhyddid yn eu geneuau! Wele fi yn dod atoch yma fel disgynydd o'r hiliogaeth a ymladdodd yn erbyn Iwl Caisar, i erfyn arnoch i sefyll yn ddewr yn erbyn ymosodiad mwy peryglus na hwnw i ryddid, i iawnderau, ac i freintiau trigolion Ynysoedd Prydain!"

Yr ymdeimlad hwn o genedlaetholdeb ysbrydolodd ei araeth fawr o blaid "Hawl y Cenedloedd Bychain" a draddodwyd ganddo yn Neuadd y Frenines yn Llundain, Medi, 1914. Cyfieithwyd a chyhoeddwyd yr araeth yn mron bob tafodiaith wareiddiedig yn byd. Ceir argraffiadau o honi yn Saesneg, Cymraeg, Bwlgaraeg, Danaeg, Is-Ellmynaeg, Ffrancaeg, Germanaeg, Groeg, Eidalaeg, Portugeaeg, Rwmanaeg. Rwsiaeg, Serbiaeg, Ysbaenaeg, a'r Swedaeg. A wnaed hyn ag unrhyw anerchiad cyhoeddus erioed o'r blaen, ag eithrio rhai o'r hen glasuron Groegaidd? Rhaid boddloni ar un dyfyniad byr yn unig:

"Mawr yw dyled y byd i'r cenedloedd bychain. Celf fwyaf cain y byd, gwaith cenedloedd bychain yw. Llenyddiaeth anfarwol y byd, cenedloedd bychain a'i cynyrchodd. Cynyrchodd Lloegr ei llenyddiaeth aruchelaf pan nad oedd ond cenedl fechan fel Belgium, ac yn ymladd yn erbyn Ymerodraeth fawr. Y gorchestion arwrol sy'n gwefreiddio dynoliaeth-y cenedloedd bychain a'u gwnaethant pan yn ymladd dros ryddid. Ie, a thrwy genedl fach y daeth iachawdwriaeth dynolryw. Dewisodd Duw genedloedd bychain yn gostrelau i gludo ei win mwyaf dewisol at wefusau plant dynion i lawenychu eu calon, i ddyrchafu eu golygon, it symbylu a nerthu eu ffydd. A phe y safasem o'r neilldu pan y gwesgid ac y malurid y ddwy genedl fach (Belgium. a Serbia) gan ddwylaw bwystfilaidd Anwariaeth, adseiniai y son am ein cywilydd yn oesoesoedd!"

Agos gysylltiedig a'i Genedlaetholdeb ac yn seiliedig ar yr un egwyddor sylfaenol, ceir ei Annghydffurfiaeth. Sugnodd ei serch at y ddau o fron ei fam. Y bachgen a dyfodd ac a gynyddodd ar y bwyd caled a ddeuai i ran Ymneillduwyr ei febyd, yn blentyn ac yn llanc cyfranogodd o'u caledfyd, a dyoddefodd eu holl brofedigaethau. Ond caledodd hyny y gewynau, cryfhaodd ei nerth, tynhaodd pob gieuyn moesol iddo. Oddiwrth Hampdeniaid Cymru y cafodd ei ysbrydoliaeth; wrth draed cewri Pwlpud Ymneillduol Cymru y dysgodd ei wersi cyntaf am hawliau cenedloedd bychain. Gwrandewch ar yr hyn a ddywedodd yn Neuadd y Frenines bum mlynedd cyn llefaru o hono y dyfyniad uchod:

"Mi a adwaen fy ngwlad fach fy hun—Cymru. Yr hyn a'm tarawa wrth edrych arni yw hyn: Ar y naill law gwelir castell cadarn y barwnig a phlasdy mawr y landlord; ac ar yr ochr arall adeilad bychan o briddfeini coch, gyda gair ar astell o'i flaen, naill ai 'Methodist,' neu 'Annibynwr,' neu Fedyddiwr.' Ond gellwch fod yn sicr o hyn yn y capel bach hwnw y ceir yr unig rai yn y pentref feiddiant sefyll i fyny yn erbyn y Castell. Yno y ceir pawb sy'n gwrthod cynffona. Y capeli bychain hyn yw cysegr ac amddiffynfa annibyniaeth y pentref. I ymladd dros hawliau'r bobl y saif y capeli bychain hyn yno—a gwnaed hyny!"

Ac nid rhyw argraffiadau diflanedig yw y syniadau a'r delfrydau hyn am Genedlaetholdeb ac Annghydffurfiaeth. Duw a'u planodd ynddo pan y'i ganed. Ni wnaeth dyn a'i actau, ai o'r capel ai o'r castell y deuent, ddim ond eu dyfnhau fel y tyfai yntau i'w deall a'u sylweddoli. A'r hyn a roddodd Duw iddo, a'r hyn a dyfodd gyda'i dyfiant yntau, ac a gynyddodd yn ei enaid fel y cynyddai ei gorff yntau, ni all yr un amgylchfyd politicaidd byth ei ysgubo ymaith na'i foddi. Rhaid i'r hyn a blanwyd felly yn ei natur aros yn eiddo iddo byth, gan liwio a dylanwadu, os na fedr reoli a chyfeirio, ei holl ddyfodol politicaidd.

Y trydydd peth arosol yn argyhoeddiadau Lloyd George yw ei ffydd ddiysgog mewn Masnach Rydd. Os, fel y dywed rhai, y gwthir ef gan droion dyrys y Rhyfel i rwyd Diffyndolliaeth, yn ei ymdrech i gael cyllid newydd i dalu treuliau y Rhyfel, fe gyfyd ei holl orphenol i'w gondemnio. Dywedir fod gwaith yn lladd drychiolaethau; ond ni fedrai yr un gwaith, bydded mor galed ag y bo, byth ladd ysbrydion cyffesiadau ei orphenol o gredo Masnach Rydd. Ni bu Cobden na Bright erioed yn dal y ffydd hono yn gadarnach na Lloyd George. Yn ei frwydrau am Flwydd Dal i'r Hen, ac am Yswiriant Cenedlaethol i'r gweithiwr, ymladdai o angenrheidrwydd byth a hefyd yn erbyn heresi Diffyndolliaeth.

Cyfeiriwyd eisoes at y gyffelybiaeth rhwng gyrfa Lloyd George ac eiddo Joseph Chamberlain. Ceisia rhai, ar sail y gyffelybiaeth hono, broffwydo dyfodol i'r Cymro tebyg i eiddo y gwr mawr o Birmingham. Yn ddiameu ceir llawer o bethau tebyg yn hanes y ddau; y perygl yw cario'r gyffelybiaeth yn rhy bell, ac anwybyddu y gwahaniaethau fodolant hefyd. Magwyd y ddau ar fronau Ymneillduaeth. Addolid y ddau gan eu cydgenedl a'u hetholwyr. Edrychid i lawr ar y ddau am nad oeddent wedi arfer troi mewn cylch uchel o gymdeithas nac wedi mwynhau breintiau addysg Prifysgol. Gwthiodd pob un o'r ddau drwy rym personoliaeth cryf, ddrysau yn agored oedd gynt wedi cael eu cau a'u bolltio yn erbyn eu dosbarth. Daeth y naill fel y llall gyntaf oll yn destyn gwawd, yna yn ddychryn, ac yn olaf yn eilun y bendefigaeth gref y tyngodd efe lw y mynai ei dymchwelyd. Defnyddiodd y naill fel y llall beirianwaith ei Blaid boliticaidd gyhyd ag yr oedd hwnw yn ateb ei bwrpas ef, ac yna trodd i'w ddarnio. Daeth pob un o'r ddau i amlygrwydd buan yn y Senedd, aeth o fainc yr Aelod Cyffredin ar ei union i gadair Gweinidog yn y Cabinet; yr un swydd gafodd y ddau ar y dechreu; priodolir i'r ddau fel eu gilydd y pechod o ddymchwelyd y Weinyddiaeth y perthynai iddi; daeth y naill fel y llall yn aelod o Gabinet Ddwyblaid, yr hon na ddeuai byth i fod oni bae am ei gymorth ef, a byddai bywyd y Cabinet hwnw ar ben pe troai efe i'w erbyn.

A ellir cario'r gyffelybiaeth yn mhellach? Gorfu i bob un o'r ddau nid yn unig gladdu'r fwyell, ond gosod ei law yn yr un ddysgl a'i hen elynion. Gorfu i bob un o'r ddau, er mwyn heddwch yn y Cyd-Gabinet, lyncu os nad gwadu rhai o'i hen egwyddorion. Cydsyniodd Mr. Chamberlain i basio Deddf Addysg a droseddai yr egwyddorion sylfaenol a'i dygodd gyntaf i anrhydedd. Nid yn unig cydsyniodd, ond cymerodd Lloyd George y cyfrifoldeb am Ddeddf oedd yn arosod gorfodaeth ar ddosbarth dros ryddid y rhai yr ymladdasai erioed. Bu ei ymgais cyntaf i osod y ddeddf hono mewn grym yn fethiant truenus. Chwarddodd Glowyr Deheudir Cymru Fesur Gorfodaeth Lloyd George allan o fodolaeth. Adferodd yntau heddwch yn eu plith drwy ganiatau iddynt eu holl ofynion. Cydnabyddasant hwythau hyny drwy orymdeithio heolydd Caerdydd gan ganu un o'i ganeuon etholiadol: "Lloyd George ydy'r gora', y gora', y gora!" Er condemnio o hono orfodaeth filwrol erioed, cyfrifir ef yn mhlith yr aelodau hyny o'r Cabinet a fynent gael Gorfodaeth (Conscription) i godi byddin yn awr. Yr oedd pob un o'r ddau arwr yn boblogaidd gyda'r werin, a phob un yn ymarferol yn gweithredu awdurdod ar nifer lluosog o etholaethau, Mr. Chamberlain yn Nghanolbarth Lloegr a Mr. Lloyd George yn Nghymru. Ond yr oedd y gwahaniaeth hanfodol hyn rhyngddynt; tra yr aeth holl etholaethau Canol Lloegr drosodd gyda Mr. Chamberlain i wersyll y gelyn, ni alwyd ar Mr. Lloyd George hyd yn hyn i droedio'r llwybr peryglus hwnw; unwaith yn unig yr anturiodd ymgeisio at hyny gyda Mesur Oedi Dadgysylltiad, a chlywodd yn y fan ruad daeargryn a fygythiai ddymchwelyd ei orsedd.

Ar yr un pryd rhaid cydnabod fod Mr. Lloyd George, ar hyn o bryd, yn fwy poblogaidd yn ngwersyll ei hen elynion nag ydyw yn mhlith ei hen gyfeillion. Pan welant holl bapyrau Toriaidd y deyrnas yn ei glodfori, naturiol yw i'w gefnogwyr gynt ddechreu ei ddrwgdybio. Priodolir iddo ran flaenllaw yn nhrawsffurfiad y Cabinet Rhyddfrydol, yr hwn a drowyd yn Gyd—Gabinet o Ryddfrydwyr a Thoriaid. Digiodd nid yn unig Cenedlaetholwyr Cymru ond Ymneillduwyr Lloegr hefyd wrtho, am ei waith yn cyduno a theulu Cecil—arch Doriaid eglwysyddol Lloegr—i oedi'r amser y deuai Mesur Dadgysylltiad i weithrediad. Digiodd Blaid Llafur drwy geisio o hono eu gorfodi yn groes i'w hewyllys. Ameuodd dosbarth mawr o'r Radicaliaid ef pan welsant ef yn cyduno a'r rhai a fynent wthio gorfodaeth milwrol ar y wlad. Mae'r Blaid Wyddelig yn ei ddrwgdybio o fwriad i'w gwerthu hwythau. Rhwng pob peth, yn y gwersyll Toriaidd, gwrth-werinol, gwrth-genedlaethol, seinir clodydd Lloyd George uchaf y dyddiau hyn. I'r fath raddau mae hyn yn wir fel y cyhoeddodd newyddiadur dyddiol adnabyddus yn ddiweddar yn iaith Wall Street: "Lloyd George stock is badly down!"

Ond ni welwyd neb erioed yn fwy medrus na Lloyd George i ddianc o gongl beryglus. Yn wir, dywedi am dano ei fod fel rheol "yn medru enill clod o'i gamgymeriadau."

Ceisiodd rhai ei wthio i gystadleuaeth a Mr. Asquith am gadair y Prif Weinidog. Effaith uniongyrchol yr ymgais hwnw fu gwneyd Mr. Asquith yn fwy poblogaidd, ac yn sicrach yn ei awdurdod, nag erioed. Mae gwahaniaeth dirfawr rhwng gallu Mr. Asquith ac eiddo Mr. Lloyd George. Dyma ddesgrifiad y diweddar W. T. Stead o'r Prif Weinidog:

"Mae Mr. Asquith can oered a'r grisial, mor ddeheuig a'r cythraul; dur (steel) wedi ei galedu yw ei ddeall; perchir ef gan bawb; ofnir ef gan luaws."

Adgofiwyd y wlad gan yr ymgais i'w droi o'i swydd, o'r gwasanaeth mawr a wnaeth efe iddi dro ar ol tro. Cofiodd Ymneillduwyr mai Asquith a laddodd y cydfradwriaeth oedd a'i amcan i rwystro Cymru i gael Dadgysylltiad. Adgofiodd y Gwyddelod ei fod ef wedi sefyll fel y dur dros hawliau cenedloedd bychain.

Yn ngwyneb y Gynadledd a alwyd yn ddiweddar gan yr Arlywydd Wilson i gyfarfod yn Washington i ystyried y cwestiwn o ffurfio "Cyngrair o holl Wledydd America," dyddorol yw galw i gof fod Mr. Asquith wedi awgrymu y posiblrwydd o sefydlu, ar ddiwedd y rhyfel presenol, Gyngrair cyffelyb o holl deyrnasoedd Ewrop. A yw yn bosibl mai un o ganlyniadau mawr ac annysgwyliadwy y Rhyfel yn Ewrop fydd ffurfio dau Gyngrair mawr, Cyngrair Unol Dalaethau Holl Gyfandir America, a Chyngrair Unol Dalaethau Holl Gyfandir Ewrop! Pe gwelid hyn, byddai'r Milflwyddiant yn y golwg!

Gwnaeth yr ymgais i droi Mr. Asquith o'r naill du, a gosod Mr. Lloyd George yn Brif Weinidog yn ei le, barhad Mr. Asquith fel Prif Weinidog, o leiaf hyd ddiwedd y Rhyfel, yn sicr ac anocheladwy. Ond pan elo'r Rhyfel heibio, beth wed'yn? Ni all Mr. Asquith, yn ol cwrs natur, ddal swydd o'r fath am yn hir eto. Pwy ynte a fydd ei olynydd? Pa beth a ddygwydd? A ail doddir y pleidiau politicaidd yn Mhrydain? Amlwg yw fod Mr. Lloyd George yn credu y gwneir. Dywedodd hyny yn mron yn bendant yn Nhy'r Cyffredin yr haf 1915. Ebe efe:

"Mae y Rhyfel wedi codi cwestiynau o'r pwys mwyaf, cwestiynau na feddyliodd neb am danynt, cwestiynau a benderfynant nid yn unig holl fywyd Prydain, ond dyfodol yr hil ddynol am genedlaethau. Cwestiynau mawr fydd y rhai hyn o ad-drefniant, a lanwant feddwl y genedl, pob dosbarth o honi pan elo'r Rhyfel heibio."

Rhoddir mwy nag un dehongliad i'r freuddwyd yna o eiddo Lloyd George. Nid wyf am anturio penderfynu a yw yr un o'r dehongliadau yn gywir. Ond pan edrychir ar orphenol Lloyd George gwelir ei fod yn wr o uchelgais beiddgar, yn afreolus ei hun ond yn hoffi rheoli eraill, ac yn mynu cael ei law yn rhydd pan mewn awdurdod. Dangosodd yr olaf pan y gwnaeth hyny yn amod cyn derbyn o hono y swydd o Weinidog Cyfarpar. Dywedir ddarfod iddo fygwth ymddiswyddo o'r Cabinet oni chaffai yr holl awdurdod yn yr adran newydd yn ddilyffethair yn ei ddwylaw ei hun. Na feier ef am hyny. Mae pob arweinydd mawr a welodd y werin erioed wedi bod yn wr o ysbryd unbenaethol. Gan nad beth felly ddygwydd i'r pleidiau politicaidd yn Mhrydain ar derfyn y Rhyfel, amlwg yw y bydd Lloyd George yn ddyn rhy gryf i'r naill na'r llall o'r pleidiau allu fforddio ei anwybyddu. Sibrydir weithiau y bydd yn debyg o wneyd fel y gwnaeth Chamberlain-myned drosodd at y Toriaid. Eithr os felly ni all y Toriaid gynyg dim llai na chadair y Prif Weinidog iddo. Ond os erys yn y Blaid Ryddfrydol, beth wed'yn? Nis gellir dychymygu am dano yn boddloni gwasanaethu o dan unrhyw Brif Weinidog arall na Mr. Asquith mwyach. Ond a gaffai efe ei wneyd yn Brif Weinidog ar ol Mr. Asquith? Ddim heb wrthwynebiad cryf gan fwy nag un dosbarth o'r Rhyddfrydwyr am y rhesymau a nodwyd eisoes.

Gwelir felly y posibilrwydd o'r naill ochr fel y llall. Mae dyn o allu a dylanwad Lloyd George yn anmhrisiadwy werthfawr i'r blaid y perthyna iddi. Ymddibyna ei werth ar ddau beth, sef ei allu fel dadleuydd ar y llwyfan ac yn y Ty, a'i ddylanwad yn yr etholaethau. Dyna'r ddau beth a osodasant werth ar Mr. Chamberlain i'r Toriaid, ei allu fel siaradwr, a'r sicrwydd y medrai gario etholiaethau y Midlands gydag ef i ba le bynag yr elai. Ond beth am Mr. Lloyd George? Erys ei werth fel siaradwr, fel dadleuwr, ac fel ymladdwr, tra parhao ei alluoedd corfforol heb eu hamharu. Ond beth am yr ail? A fedrai efe gario Cymru gydag ef i wersyll Toriaeth pe y penderfynai ef ei hun ymuno a'r Blaid hono? Atebaf yn ddiamwys; Na fedrai! Mae yn dra thebyg y glynai ei etholaeth ef ei hun, Bwrdeisdrefi Arfon, wrtho gan nad pa bechod gwleidyddol y ceid ef yn ei gyflawnu. Ond am gorff gwerin Cymru, mae hono a'i hegwyddorion yn sylfaenedig ar graig rhy gadarn, mae ei delfrydau yn rhy ddyrchafedig, i ganiatau iddi byth wneuthur hyny. Cafwyd profion diameuol eisoes y medr Lloyd George nid yn unig uno ond arwain holl etholaethau Cymru gyfan, 33 mewn nifer, eithr yn unig tra yr arweinia efe ar hyd y llwybr y dysgwyd hwynt ganddo ef ei hun i'w gerdded. Adgoffaodd ef Mr. Gladstone fwy nag unwaith fod Cymru yn fwy sefydlog yn ei barn, yn fwy ffyddlon i'w hegwyddorion gwleidyddol, na'r un rhan arall o'r deyrnas. Anmhosibl yw credu y byddai yn anffyddlon yn awr hyd yn nod pe y gorchymynai Lloyd George iddi wadu ei hegwyddorion. Mae'r ffaith syml hon yn tynu yn ol yn ddirfawr oddiwrth ei werth i'r Blaid Doriaidd pe medrai efe annghofio proffes a daliadau oes, a throi ei gefn ar ei hen gefnogwyr.

Ceir yn Mhrydain heddyw nifer o gwestiynau cartrefol o'r pwys mwyaf, rhai o honynt yn mron cael eu setlo, ac eraill yn gwaeddi yn uchel am hyny pan dorodd y Rhyfel allan. Ni ellir anwybyddu y rhai hyn pan orphena'r ymladd ar y Cyfandir. Rhaid talu sylw dioed iddynt can gynted ag y caffo'r wlad ei hun yn rhydd o'r helynt mawr a Germani. Mae y ffaith fod

Rhyddfrydwyr a Thoriaid yn cydeistedd ar hyn o bryd fel cyd-aelodau o'r un Cabinet yn gwneyd gwaith Mr. Lloyd George, pan ddelo'r amser i ymaflyd eto yn y cwestiynau hyn, yn rhwyddach gyda rhai ac yn anhawddach gydag eraill o honynt. Cafwyd, o fewn y dyddiau diweddaf hyn, nad yw'r Ethiop Toriaidd wedi newid ei groen, na'r llewpard Rhyddfrydol ei frychni, wrth fod y ddwy blaid yn cydeistedd yn yr un Cabinet i gyd-reoli materion y Rhyfel.

Bu yn mron myned yn rhwyg ar gwestiwn parhad oes y Senedd bresenol. Yn ol trefn natur yr oedd y Senedd hon i farw ddiwedd mis Rhagfyr, 1915, ac Etholiad Cyffredinol i gymeryd lle yn Ionawr, 1916. Gan nad dymunol a fyddai cael berw etholiad ar ganol y Rhyfel, bwriadai'r Cabinet ddwyn Mesur arbenig i mewn yn estyn oes y Senedd bresenol drwy ddarparu nad oedd adeg y Rhyfel i gyfrif fel rhan o oes y Senedd hon. Golygai hyny na fuasai raid cael etholiad am o leiaf flwyddyn ar ol diwedd y Rhyfel. Ar y wyneb ymddengys yn drefniant doeth. Ond yr oedd Mesur pwysig o dan Parliament Act Lloyd George wedi pasio mewn dau Senedd dymor ar waethaf Ty'r Arglwyddi. Pe ceid blwyddyn ar ol y Rhyfel i'r Senedd hon, gallasai'r Mesur hwnw ddod yn ddeddf ar waethaf Ty'r Arglwyddi.

Mesur yr Aml Bleidlais oedd yn darparu na chaffai neb, gan nad faint o eiddo eill fod ganddo, bleidleisio mewn mwy nag un etholaeth. Fel y mae ar hyn o bryd geill gwr cyfoethog y bo ganddo eiddo mewn gwahanol fanau bleidleisio yn mhob etholaeth y bo ganddo eiddo ynddi. Amcan y Mesur dan sylw oedd gosod y cyf- oethog a'r tlawd ar yr un tir, a buasai Mesur y Cabinet i estyn oes y Senedd yn sicrhau hyny. Ond cododd gwrthwynebiad yn mhlith y Toriaid, am y rheswm syml y buasai estyn oes y Senedd yn ddiamodol yn sicrhau pasio Mesur yr Aml Bleidlais ar waethaf yr Arglwyddi. Gohiriwyd Mesur y Cabinet felly am rai wythnosau.

Pan adferir heddwch yn Ewrop rhaid fydd talu sylw i rai o'r cwestiynau cartrefol dyrys hyn. Daw'r Aml Bleidlais, Ad-drefnu'r Etholiadau, Pleidlais y Merched, ac hyd yn nod Ymreolaeth i'r Werddon, yn mhlith eraill, i waeddi yn groch am sylw. O bosibl y gellir cytuno ar rai o honynt, er fod y gwrthwynebiad a nod- wyd i Fesur yr Aml Bleidlais yn gwneyd hyny yn ameus. Sicr yw Sicr yw y bydd y ffaith fod, er engraifft, Lloyd George a Balfour wedi cydeistedd wrth yr un bwrdd yn yr un Cabinet am gymaint o amser, yn rhwym o gyfnewid i raddau helaeth safbwynt y naill a'r llall o edrych ar bethau. Lleiheir y pellder rhyng- ddynt. Daw pob un o'r ddau yn nes i'r llall. Bydd gan Balfour lai o wrthwynebiad i rai syniadau Rhyddfryd- ol, a bydd Lloyd George yn llai milain yn ei ymosodiad ar fuddianau cyfoeth, megys yn ei ymdrech i Ddiwygio Deddfau'r Tir, er engraifft.

Gesyd hyn oll Mr. Lloyd George mewn sefyllfa anhawdd iawn yn nglyn a chwestiynau cartrefol ar ddiwedd y Rhyfel. Cymerer y cwestiwn o sicrhau cyllid i dalu treuliau y Rhyfel er engraifft. Pa Blaid bynag fyddo mewn awdurdod, rhaid fydd gwynebu y cwestiwn hwn, a rhaid, drwy hyny, godi unwaith eto y frwydr fawr rhwng dwy egwyddor lywodraethol byd masnach. Nid yw yn anmhosibl y orofa'r Rhyfel ei hun yn foddion i derfynu y frwydr rhwng Masnach Rydd a Diffyndolliaeth, mor bell ag y mae a fyno Prydain ac Ewrop. Dywedir mai Rhyfel i osod diwedd ar Ryfel yw Rhyfel Mawr Ewrop, eithr ni cheir heddwch ond ar dir cyfiawnder rhwng cenedloedd. Golyga cyfiawnder ryddid, a chyfiawnder cyd-genedlaethol gyfartal hawliau a breintiau, hyny yw hawliau a breintiau y naill yn agored i'r llall hefyd i'w mwynhau. Dywedai Lloyd George yn un o'i areithiau mai hyrwyddwr goreu heddwch yw marchnad agored. "Gadewch i genedloedd y byd," ebe fe, "gyfarfod a'u gilydd ar yr un tir, mewn marchnad agored i bawb, pawb yn mwynhau yr un manteision a'u gilydd i wneyd busnes a'u gilydd ar dir ac amodau cyfartal, ac ni bydd llawer o berygl y torir yr heddwch rhwng y gwledydd hyny." Soniai yn y Senedd ar ddechreu'r Rhyfel, am "y fwled arian" gan ddal mai arian benderfyna gwrs a therfyn y Rhyfel. Dengys yr adroddiadau a geir y dyddiau hyn o Germani ac Awstria yn arbenig, mor glir oedd rhagwelediad y Cymro ddeunaw mis yn ol. Ceir profion diymwad yn amlhau o ddydd i ddydd, mai un o amcanion mwyaf Germani wrth gyhoeddi rhyfel oedd sicrhau iddi hi ei hun lywodraeth ar fasnach a marchnadoedd y byd, a hi yw y wlad lle y cerir egwyddor Diffyndolliaeth i'w heithafion pellaf. Yn ngohebiaeth yr Arlywydd Wilson a'r Caisar sonir am "Ryddid y Moroedd," ond gan nad beth a feddyliai yr Arlywydd wrth y

ei wrthwynebwyr; canys ni ddichon neb wasanaethu dau Arglwydd.

Dug hyn ni gam yn mhellach drachefn. Amlwg yw fod Lloyd George, pan yn son am "fesurau mawr o ad-drefniant i'r genedl Brydeinig" yn ei araeth fawr yn y Senedd, yn rhagweled cyfnewidiadau mor fawr fel yr ant i lawr hyd at seiliau Cyfansoddiad yr Ymerodraeth. Bydd "Teyrnas Prydain Fawr" yn llai ar ol y Rhyfel nag oedd o'r blaen; ond bydd "yr Ymerodraeth Brydeinig" yn llawer mwy nag erioed. Y "Deyrnas" gyhoeddodd y Rhyfel; yr "Ymerodraeth" sydd yn ymladd. A phan enillir y fuddugoliaeth, ac nid oes neb yn y Deyrnas na'r Ymerodraeth yn ameu am foment y llwyr orchfygir Germani-yna, nid y "Deyrnas" ond yr "Ymerodraeth" fydd yn setlo amodau heddwch.

Mae yn annghredadwy y boddlona Canada, a De Affrica, a'r India, ac Awstralia, a New Zealand, i bethau barhau ar ol y Rhyfel fel yr oeddent cyn iddynt hwy gyflwyno o'u trysor ac aberthu afonydd mor fawr o waed eu bechgyn dewraf a goreu i enill buddugoliaeth. Ac, yn wir, pan siaredir a'r bechgyn o'r gwledydd hyn sydd yn y ffrynt heddyw, deallir mai nid dros y "Deyrnas" ond dros yr "Ymerodraeth" y maent hwy yn brwydro. Ac amlwg yw, oddiwrth yr hyn a gymerodd le eisoes mewn cylchoedd swyddogol uchel yn Mhrydain Fawr a'r Trefedigaethau, mai "Yr Ymerodraeth Brydeinig" ac nid Cabinet Prydain Fawr, fydd yn penderfynu cwestiynau mawr y dyfodol, a pherthynas yr Ymerodraeth a gwledydd eraill.

Mae meddwl Prydain a'r Trefedigaethau heddyw yn aeddfedu ar y cwestiwn o gael Cabinet Ymerodrol yn ngwir ystyr y gair; Cabinet yn yr hwn y ca y Trefedigaethau lais fel eiddo Prydain ei hun. Golyga hyny addrefnu yr holl Gyfansoddiad Prydeinig—cyfnewidiad aruthrol fawr. Ond er mor fawr yw, cynwysir ef yn rhwydd yn rhagolwg Mr. Lloyd George yn yr araeth y cyfeiriwyd ati eisoes.

Dyna'r peth a rydd derfyn bythol ar gweryl Ymreolaeth. Daw yr holl ymerodraeth i mewn i'r cwestiwn. Ca Lloegr, yr Alban, y Werddon, a Chymru, bob un lywodraethu ei materion cartrefol ei hun heb ymyriad neb o'r tu allan iddi—fel y gwna y Trefedigaethau mawrion eisoes, ac fel y gwna pob talaeth yn yr Unol Dalaethau. Yna, uwch ben yr oll, yn arolygu yr oll, yn penderfynu polisi cyffredinol yr oll mewn pethau a berthyn i'r oll, bydd Senedd Brydeinig a Chabinet Ymerodrol, fel y mae y Gydgyngorfa a'r Senedd yn Washington yn rheoli pethau a berthyn i holl Dalaethau'r Weriniaeth gyda'u gilydd.

Ac yn y Senedd a'r Cabinet Ymerodrol hyny y mae, o bosibl, lle, a swydd, a gwaith dyfodol Lloyd George. Bu yn arweinydd Cenedlaetholwyr Cymru; tyfodd yn rhy fawr i fod yn eiddo Cymru yn unig. Daeth yn wladweinydd Prydeinig, ac mae wedi dringo mor uchel fel nad oes ond un sedd uwch yn ei aros yn Senedd Prydain. Dangoswyd eisoes yr anhawsderau a'i gwynebai ef yn y cyfryw swydd. Ond ni wynebai'r anhawsderau hyny ef yn y Senedd a'r Cabinet Ymeodrol. Yno caffai le a gwaith a gydgordient a'i dymeredd; ni byddai raid iddo yno aberthu yr un argyhoeddiad na gwadu yr un egwyddor a ddelid ganddo gynt; ni byddai raid iddo ymwrthod ag unrhyw bolisi a gymellid ganddo yn y gorphenol. I'r gwrthwyneb agorid o'i flaen faes newydd ac eang lle y caffai chwareu teg i weithredu pob talent fel gwladweinydd doeth, beiddgar, gwerinol. Yn ngoleuni y cyfryw bosibilrwydd gellir darllen ystyr newydd i'r hyn a ddywedodd efe yn niweddglo ei araeth fawr yn Neuadd y Frenines ar y Cenedloedd Bychain y dyfynwyd o honi eisoes. Gan gyfeirio at y Genedl Brydeinig yn ystyr eang y gair fel ag i gynwys yr "Ymerodraeth" yn hytrach na'r "Deyrnas," dywedodd:

"Enilla'r bobl drwy'r gwledydd oll fwy yn yr ymdrechfa hon nag y maent hwy eu hunain yn ddirnad. Gwir y rhyddheir hwynt o afael yr hyn a fu gynt y perygl mwyaf i'w rhyddid. Ond nid dyna'r cwbl. Mae rhywbeth anrhaethol fwy, a mwy parhaol, eisoes yn esgyn o'r ymryson mawr hwn, sef gwladgarwch newydd, cyfoethocach, godidocach, a mwy dyrchafedig na'r hen. Gwelaf, yn mhlith pob dosbarth, uchel ac isel, y bobl yn ymddiosg o'u hunanoldeb, a chydnabyddiaeth newydd nad ar gadw ei chlod ar faes y gad yn unig yr ymddibyna anrhydedd gwlad, ond hefyd ar ei gwaith yn noddi ei chartrefi rhag cyfyngder. Dygir felly weledigaeth newydd i bob dosbarth. Mae'r llifeiriant mawr o foeth a diogi oedd wedi gorlifo'r tir yn cilio, a gwelir Prydain newydd yn codi ei phen. Gwelwn eisoes, ac am y tro cyntaf, y pethau sylfaenol sydd o bwys mewn bywyd, ac a guddiwyd o'n golwg gan dwf bras llwyddiant, yn ymwthio i'r wyneb.

"Buom yn llawer rhy esmwyth ein byd, yn rhy foethus, a llawer o honom yn rhy hunangar; ond wele law drom tynged yn ein ffrewyllu i uchelder o'r lle y gwelwn y pethau ydynt o dragwyddol bwys i genedl-Anrhydedd, Dyledswydd, Gwladgarwch, ac, mewn gwisg ddysglaerwen oleu, binacl uchel Aberth yn dyrchafu fel bys mawr yn cyfeirio tua'r Nef. Disgynwn eto, o bosibl, i'r dyffrynoedd; ond tra bo byw meibion a merched y genedlaeth hon, cadwant yn fyw yn eu calonau ddelw banau'r mynyddoedd mawr, sylfaeni y rhai ni syflir byth, er siglo a chrynu holl gyfandir Ewrop gan ryferthwy'r Rhyfel mawr!"

Ai cenadaeth ddyfodol y Cymro Lloyd George ynte, fydd cymeryd rhan flaenllaw mewn ad-drefnu yr Ymerodraeth Brydeinig dros wyneb dacar, ac o'i haddrefnu agor drysau marchnadoedd y byd i bob cenedl ar y ddaear? Gwr mawr oedd Disraeli, eithr ni feiddiodd efe namyn breuddwydio am y cyfryw Ymerodraeth. Rhoddodd i Frenines Prydain y teitl seinfawr ond gwag o Ymerodres yr India. A gadwodd ffawd i'r Cymro Lloyd George roi sylwedd i freuddwyd Disraeli, a gwerth yn y teitl a greodd efe? Mewn gair ai i Lloyd George yr ymddiriedodd ffawd y gwaith o roddi ffurf, a llen, a bywyd, i ddyhead gwag ac afluniaidd y Pobloedd Prydeinig yn mhedwar ban y byd am undeb agos ac ymarferol rhyngddynt a'u gilydd yn un cyfangorff, dyhead a gyffrowyd i fywyd newydd gan y Rhyfel Mawr?

Yn Nghabinet y cyfryw Ymerodraeth wedi ei chreu o'r newydd gan y Rhyfel ofnadwy presenol, y caffai ei athrylith gyfoethog le i weithio, ac i enill i bobloedd Prydain, gwasgaredig dros wyneb y ddaear, freintiau cyffelyb o ran eu gwerth er yn wahanol o ran eu natur, i'r rhai y gwisgodd efe arfogaeth am dano gyntaf erioed i'w henill i Gymru yn unig.