Rhamant Bywyd Lloyd George/Lloyd George ag America

← Gweinidog Cyfarpar

Rhamant Bywyd Lloyd George gan Beriah Gwynfe Evans

Dyfodol Lloyd George

PENOD XI.

LLOYD GEORGE AG AMERICA

ODDIAR gychwyniad cyntaf ei fywyd cyhoeddus, mae holl gyfandir America wedi meddu swyn i Lloyd George. Un o ddyheadau ei fywyd a fu, ac eto yw, cael cyfle a hamdden i dalu ymweliad personol a'r Unol Dalaethau, a gweled Cymry'r America yn eu cartrefi. Mae wedi talu dau ymweliad a'r Cyfandir. Y cyntaf i Argentina yn nyddiau cyntaf ei fywyd Seneddol, a'r ail dro i Canada yn nyddiau cyntaf Rhyfel De Affrica. Ni chafodd nemawr hamdden yn y naill na'r llall o'r ymweliadau hyn, ac nid yw ei freuddwyd am gael gweled Cymry yr Unol Dalaethau gartref hyd yn hyn wedi cael ei chyflawni. Beth sydd yn ei aros yn y dyfodol nid oes neb a fedr ddweyd, ond gellir dweyd hyn gyda sicrwydd, y buasai Cymry America mor falch o gael ei groesawu ef ag a fuasai yntau i dalu ymweliad a hwy.

Hoffai yn y blynyddoedd gynt astudio, a siarad am ran y Cymry yn nhrefedigiad cyntaf y cyfandir mawr. Credai yn gryf y pryd hwnw y chwedl am Madoc, y Tywysog Cymreig, yn sefydlu trefedigaeth o Gymry yn Ngogledd America yn mhell cyn i Columbus groesi'r Werydd. A yw yn dal i gredu yr un stori ar ol datguddiadau Thomas Stephens sydd gwestiwn arall. Swynid ef gan yr adroddiadau mynych a gaed flynyddoedd lawer yn ol am Indiaid Cymreig yr ochr draw i'r Mississipi. Nid wyf yn sicr y credai yr adroddiadau hyny, ond teimlai ddyddordeb mawr ynddynt. Yr oedd bob amser yn falch o'r rhan flaenllaw a gymerodd Cymry yn sefydliad cyntaf Lloegr Newydd, ac yr oedd enw a hanes Roger Williams yn aml ar ei dafod. Ymfalchiai hefyd yn y ffaith fod Cymry wedi arwyddo Ardystiad Annibyniaeth yr Unol Dalaethau. "Dyna chwi," meddai, "ysbryd yr Hen Gymry, a'u dyhead am ryddid, yn tori allan mewn gweithred. Pa ryfedd fod yr Unol Dalaethau yn dadblygu i fod yn amddiffynydd rhyddid y byd!"

Cyfeiriais mewn penod flaenorol (Penod V.) at ei gysylltiad a Mr. D. A. Thomas, eu cyfeillgarwch, eu cyd-wrthryfel, y rhwyg a'u gwahanodd, ac aduniad yr hen gysylltiadau. Yn y cysylltiad hwn mae dau beth yn ddyddorol i Gymry'r America. Y cyntaf yw mai y rhwyg rhyngddo ef a D. A. Thomas a'i cadwodd rhag talu ymweliad a'r Unol Dalaethau ar genadaeth genedlaethol ugain mlynedd yn ol. Yr ail yw mai yr Unol Dalaethau a fu yn foddion anuniongyrchol i gyfanu y rhwyg rhwng y ddau.

Mae yr hanes yn ddyddorol, ac mor bell ag y mae cysylltiad yr Unol Dalaethau, ac yn enwedig Cymry America, a'r helynt yn myned, yn newydd i'r cyhoedd ar y ddau Gyfandir, gan na chyhoeddwyd erioed o'r blaen mo hono.

Pan ddaeth Mr. D. A. Thomas a Mr. Lloyd George i gysylltiad gyntaf a'u gilydd, ffurfiwyd rhyngddynt gyfeillgarwch cynes tu hwnt i'r cyffredin. "Dafydd a Jonathan" y'u gelwid—ond gan mai "Dafydd" oedd enw bedydd pob un o'r ddau anhawdd dweyd pa un o'r ddau oedd "Jonathan." Tebyg na fuaswn lawer allan o'm lle pe y dywedwn mai David Alfred Thomas, neu "D. A." fel y'i gelwid, ac y gelwir ef hyd heddyw gan bawb,oedd Jonathan, yn gymaint a bod ei safle cymdeithasol yn dra gwahanol i eiddo Lloyd George. Mab y coty oedd Lloyd George; mab y plas oedd D. A. Fel "etifedd y 'Sguborwen" yr adwaenid D. A. pan ddaethym gyntaf i gyffyrddiad ag ef. Yr oedd hyny cyn iddo fyned i'r Senedd, o bosibl cyn iddo ef ei hun feddwl am wneyd hyny. Achos llawenydd i mi hyd y dydd heddyw yw fod i mi ran fechan yn ei gymell i ddod allan yn ymgeisydd Seneddol dros Merthyr ac Aberdar.

Gan mai fel Llys Genad Lloyd George a Gweinidogaeth y Cyfarpar yr ymwelodd D. A. Thomas ag America y tro hwn, ac mai efe yw y Cymro sydd yn bersonol adnabyddus oreu i fyd masnach America, dyddorol fydd gosod yma grynodeb byr o'i hanes. Ceir yn wir aml i beth cyffelyb yn nodwedd cymeriad Lloyd George a "D. A." Ymneillduwyr yw'r ddau, o waed ac o argyhoeddiad. Gweinidog Ymneillduol oedd taid pob un o'r ddau, y naill gyda'r Annibynwyr a'r llall gyda'r Bedyddwyr. Er fod cyfoeth anferth wedi dod i ran y naill, ac anrhydedd mawr i'r llall, erys y ddau yn ffyddlon i draddodiadau crefyddol eu tadau. Anhawdd dweyd pa un o'r ddau yw'r Cenedlaetholwr goreu. Diwygwyr o anianawd yw y ddau, ac ymladdwyr di-ail a di-ildio. Cara pob un o'r ddau ei wlad yn angerddol. Medda pob un o'r ddau ddylanwad yn mron anfesurol ar y gweithiwr yn Nghymru. Nid oes neb, efallai, wedi beirniadu Arweinwyr y Glowyr yn llymach, nac wedi eu cystwyo yn drymach, nag a wnaeth D. A. dro ar ol tro. Nid oes feistr glo yn y deyrnas a ofnir, a berchir, ac a gerir, yn fwy gan y glowyr na D. A. Thomas. Medda ef yn bersonol fwy o ddylanwad ar lowyr Morganwg na holl Bwyllgor Cyngrair Glowyr y Deheudir gyda'u gilydd. Ni apeliodd erioed yn ofer am eu pleidlais. Dychwelwyd ef bob tro mewn etholiad ar ben y pol gyda mwyafrif gorlethol. Pe dymunai ddychwelyd i'r Senedd yfory, caffai ddrws agored yn mron lle y mynai yn myd y glowyr. Cymaint yw ei ddylanwad, er nad yw ei hun heddyw yn y Senedd, fel y gall benderfynu yn ymarferol, pe y dewisai wneyd, pwy ga gynrychioli o leiaf bedair os nad pump o etholaethau Deheudir Cymru. Cyfrifir ef fel "the smartest business man" a gododd Cymru erioed. Dechreuodd fel perchen un lofa gymarol fechan. Heddyw efe yw "Coal King" cydnabyddedig Cymru. O fewn y blynyddoedd diweddaf hyn, talodd aml ymweliad ag America, lle y pwrcasodd eiddo glofaol mawr a gwerthfawr yn yr Unol Dalaethau a Canada. Mae ei fywyd yn gymaint rhamant ag yw eiddo Lloyd George. Pe bae wedi talu haner cymaint o sylw i bolitics ag a wnaeth i fasnach, nid oes swydd yn y deyrnas a fuasai allan o'i gyraedd, a dyddorol fyddai ceisio dyfalu pa beth a ddygwyddasai i Lloyd George pe bae yr hen gyfeillgarwch rhyngddo a D. A. wedi parhau yn ddifwlch, a Mab y 'Sguborwen wedi aros yn Aelod Seneddol, ac wedi ymroddi i bolitics fel yn gwnaeth ei gyfaill o Griccieth. Heb fyned i fanylu gellir dweyd gyda sicrwydd y buasai dau Gymro yn lle un yn adnabyddus dros y cyfanfyd heddyw fel gwladweinydd galluog a llwyddianus.

Wedi bod yn gyfeillion mynwesol am rai blynyddoedd, aeth yn rhwyg rhwng y ddau ar gwestiwn Trefniant Gwleidyddol Cymru. D. A. Thomas oedd "Boss" y Deheudir; efe a lywodraethai Gyngrair Rhyddfrydol y De. Mynai Lloyd George gael "Cymru Gyfan" o dan reolaeth un Pwyllgor neu Gyngor Canolog. Ameuai D. A. a fyddai hyny yn ymarferol, o herwydd anhawsderau teithio yn Nghymru. Credai yntau, fel Lloyd George, yn gryf mewn Plaid Gymreig Annibynol. Parhaodd yn y ffydd hono yn hwy na Lloyd George. Hono yw ei gredo heddyw. Ond methodd y ddau gyduno ar gynllun o gydweithrediad wrth ddyfeisio gwelliantau yn y peiriant etholiadol yn Nghymru. Credai Mr. Lloyd George gan ddarfod iddo lwyddo i ddifodi Cyngrair Rhyddfrydol y Gogledd ar waethaf Mr. Bryn Roberts, y medrai wneyd yr un peth a Chyngrair y De ar waethaf D. A. Thomas. Camgymerodd yn fawr. Methodd ladd Cyngrair y De, er iddo ei wanhau yn ddirfawr. Yn anffodus i Genedlaetholdeb Cymru gwanhaodd ar yr un pryd ei hoff beiriant gwleidyddol ei hun, Cymru Fydd (gwel Penod V). O'r dydd hwnw hyd o fewn ychydig fisoedd yn ol, parhaodd y rhwyg rhwng y ddau y bu gynt mor gu y naill y llall.

Cyn dygwydd o'r rhwyg hwn, a phan yr ymddangosai yn debyg y llwyddai i sefydlu Cyfundrefn Cymru Fydd fel peiriant etholiadol cydnabyddedig Cymru gyfan, yr oedd Lloyd George wedi arfaethu codi Trysorfa Genedlaethol ar gynllun Trysorfa'r Blaid Wyddelig. Yr oedd yn ei fwriad, ar ol dechreu yn Nghymru, wneyd apel at Gymry America. Ymgyngorasom yn nghylch "Cenadaeth Genedlaethol dros Ymreolaeth i Gymru" at Gymry'r America. Y syniad oedd iddo ef ei hun, gyda Mr. Herbert Lewis, ac eraill o'r Aelodau Cymreig o gyffelyb ffydd genedlaethol, groesi'r Werydd ar daith genadol drwy'r Unol Dalaethau, gan apelio at wladgarwch Cymry'r Unol Dalaethau. "Chawn ni byth," meddai, "Blaid Gymreig Annibynol hyd nes y medrwn efelychu'r Gwyddelod. Mae dau beth yn hanfodol cyn y gellir gwneyd hyny. Rhaid i ni allu eu hethol i'r Senedd, a'u cadw yno; a'u gwneyd yn annibynol ar Drysorfa'r Blaid Ryddfrydol yn Lloegr, ac ar lwgrwobrwyaeth swydd o dan y Weinyddiaeth. Mae trysorfa'r Blaid Ryddfrydol yn Lloegr yn cyfarfod a threuliau etholiad ymgeisydd Seneddol o dan amodau neillduol, ond pan dderbynio ymgeisydd gymorth o'r fath gesyd ei hun yn gaeth i'r Blaid, ac i Chwips ei Blaid. Cyll ei annibyniaeth yn llwyr. Nid buddianau ei etholwyr fydd yn llywodraethu ei bleidlais mwyach, eithr angenion y Blaid a dalodd dreuliau ei etholiad. Os ydym ni, ynte, i gael Plaid Gymreig, rhaid i ni fod yn barod i wneyd fel y gwna'r Gwyddelod, cael Trysorfa Genedlaethol fo'n ddigon i gyfarfod costau ymladd ac enill pob etholaeth yn Nghymru, ac i dalu cyflog i gadw'r aelodau hyny yn deilwng yn y Senedd. Pe caem ni gan Ymneillduwyr Cymru i gyfranu at eu politics fel y cyfranant at eu capeli, buasai yn ddigon rhwydd, ond nid yw'r Cymro eto wedi dysgu talu am ei bolitics fel y mae am ei grefydd. Eto i gyd, os medr y Gwyddel greu trysorfa, paham na fedr y Cymro? Mae'r teimlad cenedlaethol mor fyw yn Nghymru ag ydyw yn y Werddon. Mae'r Cymro oddi cartref yn caru Cymru Wen mor gynes ag y car y Gwyddel oddi cartref yr Ynys Werdd, a cheir, yn Unol Dalaethau'r America, ugeiniau o filoedd o Gymry gwladgarol, cynes galon, yn mhob cylch o gymdeithas. Ceir cyfoethogion o Gymry yn amlach yno na chyfoethogion o Wyddelod, ac os yw gweithwyr Gwyddelig, a merched gweini o Wyddelesau wedi ateb mor hael ac mor barod i apeliadau mynych Parnell, ai tybed na etyb Cymry'r America i apel cyffelyb oddiwrthym ninau os awn at y gwaith o ddifrif, yn benderfynol, a chyda chynllun perffaith."

Dyna'r Genadaeth Genedlaethol at Gymry'r America a laddwyd yn yr esgoreddfa drwy fethiant Lloyd George i sefydlu Cyfundrefn Genedlaethol Cymru Fydd fel peiriant etholiadol Cymru Gyfan. Siom bersonol ydoedd iddo ef fethu cyflawnu y pryd hwnw ei fwriad o dalu ymweliad a'i gydgenedl yn yr America. Yr oedd yn awyddus i astudio amryw bethau yn yr Unol Dalaethau yn dal cysylltiad a gwleidyddiaeth, ac a bywyd cymdeithasol. Gwerinwr, yn hytrach na Breniniaethwr ydoedd ef y pryd hwnw, a dymunai gael gweled ei hun beirianwaith llywodraeth, gwladweiniaeth, a chymdeithasiaeth y wlad. Meddai pob peth y wlad swyn arbenig iddo. Gan deimlo mor angerddol ag ydoedd ar gwestiwn yr Eglwys a'r Tir yn Nghymru, edrychai ar yr Unol Dalaethau, "gwlad y sefydliadau rhydd" fel y galwai hi, fel paradwys wleidyddol a chymdeithasol, lle y caffai pob dyn gyffelyb fantais, gan nad beth a fyddai ei gredo crefyddol neu ei safle gymdeithasol. Tra yn gredwr cryf yn effeithiolrwydd y peiriant etholiadol oedd gan y ddwy Blaid Fawr, y Democratiaid a'r Gwerinwyr, nid oedd yn edmygu rhai o ddulliau a ffrwythau y peirianwaith hwnw. Credai y cawsai wersi pwysig mewn gwleidiadaeth a chyfundrefnaeth pe medrai weled pethau drosto ei hun yna, ac astudio a deall eu dull o weithio. Yr oedd cwestiynau mawr cymdeithasol yn llenwi ei fryd, perthynas cyfalaf a llafur, bywyd y gweithiwr, tai y gweithwyr yn y dref, amgylchiadau'r tlodion a'r hen bobl angenus, a llawer o broblemau cyffelyb. Gwyddai y rhaid fod gwahaniaeth hanfodol rhwng y pethau hyn a'u cyffelyb yn America i'r hyn oeddent yn Nghymru, a chredai y caffai oleuni newydd arnynt o'u gweled ei hunan mewn ymarferiad. Canys fel y gwelwyd mewn penodau blaenorol, credai bob amser mewn myned ei hunan i lygad y ffynon, a gweled tarddle pob peth. Dyna paham, pan aeth gyntaf yn Weinidog y Goron, y mynai gael ymgyngoriad personol a'r gweithwyr a'u cyflogwyr, a'r marsiandiwyr a'r cludwyr, a'r morwyr ac a pherchenogion y llongau, cyn trefnu o hono linellau deddfwriaeth oedd a wnelo a hwynt. Am yr un rheswm yr aeth i Germani i gael gweled yno sut y gweithiai cyfundrefn y wlad hono o Yswiriant Blwydd-dal i'r Hen, Rheoli Rheilffyrdd a Glofeydd gan y Wladwriaeth, a'r cyffelyb.

Gwelir yn yr hyn a wnaeth fel Gweinidog Cyfarpar ei syniad uchel am allu America i gynorthwyo Prydain yn y Rhyfel Mawr dros ryddid dyn. Pan benodwyd ef yn Weinidog y Cyfarpar, trodd ei lygad at America fel ffynonell a allai wneuthur i fyny ddiffyg gweithdai Prydain. Dywedai mewn effaith: "Er fod yr Arlywydd yn anmharod i sefyll ochr yn ochr a ni yn y rhyfel dros wareiddiad, rhaid fod ei gydymdeimlad ef, a phawb teilwng o'r enw dyn yn y Weriniaeth Fawr, gyda ni yn ein hymdrech ofnadwy yn erbyn gormes a militariaeth sydd yn peryglu rhyddid pob cenedl yn y dyfodol. Ac mae adnoddau celfyddydol a gweithfaol yr Unol Dalaethau mor enfawr, fel y dylasem yn sicr allu sicrhau adgyflenwadau gwerthfawr oddi yno."

Nid cynt y daeth y syniad i'w feddwl nag y chwiliodd am ffordd i'w weithio allan. Gwelodd y rhaid cael dyn o safle, o brofiad, ac o allu tu hwnt i'r cyffredin i gynrychioli Gweinidogaeth Cyfarpar yn y genadaeth bwysig hon. Gorweddai ei ddewis rhwng dau ddyn, a'r ddau yn Gymry, oeddent eisoes wedi enill lle yn rheng flaenaf tywysogion masnach y byd, a'r ddau yn meddu eiddo gweithfaol eisoes yn yr Unol Dalaethau, y naill yn specialist mewn glo, a'r llall yn gymaint specialist mewn haiarn a dur. Ei hen gyfaill, ei hen gyd-wrthryfelwr, ei hen gyd-ymgeisydd a'i wrthwynebydd, Mr. D. A. Thomas, oedd y naill; ei gyd-aelod, ei gydgenedlaetholwr, y gwr ar ysgwydd yr hwn y disgynodd mantell a deuparth o ysbryd Lloyd George fel Ymreolwr Cymreig, Mr. E. T. John, yr Aelod Seneddol dros Ddwyreinbarth sir Ddinbych, oedd y llall. Syrthiodd y dewisiad ar y cyntaf, yn benaf am y ffaith ei fod ar y pryd mewn ymdrafodaeth bersonol a nifer o bersonau a chwmniau masnachol blaenaf yr Unol Dalaethau a Canada, yn nglyn a phrynu tiroedd ac eiddo mwnawl helaeth.

Yn angen Prydain annghofiodd y ddau eu hen annghydwelediad. Gofynodd Mr. Lloyd George i Mr. D. A. Thomas a weithredai efe dros Brydain yn yr Unol Dalaethau ac yn Canada fel Llysgenad masnachol arbenig. Cydsyniodd yntau yn ddiymdroi, gan roddi felly engraifft nodedig arall o'r ysbryd sydd yn medd- ianu pob dosbarth yn Mhrydain yn nglyn a'r Rhyfel. Yr oedd yr amgylchiadau yn eithriadol. Yr oedd D. A. Thomas newydd ddychwelyd o'r America, lle yr oedd wedi bod am fisoedd lawer am y trydydd tro o fewn tair neu bedair blynedd, yn nglyn a'r materion masnachol perthynol i'w gwmni, y cyfeiriwyd atynt uchod. Yr oedd ei brif reolwr yn Mhrydain, Mr. Llewelyn, eisoes wedi cael ei alw i wasanaethu'r Llywodraeth yn Ngweinyddiaeth Cyfarpar, a mwy o angen nag erioed am bresenoldeb ac arolygiaeth bersonol D. A. Thomas yn y fasnach enfawr sydd ganddo yn Nghymru. Yr oedd ef, a'i unig ferch, yr Arglwyddes Wentworth, yn mhlith y teithwyr ar y Lusitania anffodus, ac wedi prin dianc a'u bywydau, gan fod y ddau wedi bod am oriau yn y tonau wedi suddo'r llong cyn iddynt gael eu hachub. Yr oedd D. A. ei hun, yn ogystal ag Arglwyddes Wentworth, yn dyoddef oddiwrth effeithiau hyn pan ddaeth y cais am ei wasanaeth i'w wlad. Ond ni phetrusodd. Er i'r meddyg ddweyd y peryglai ei fywyd wrth ymgymeryd a thaith mor fawr yn ei gyflwr ar y pryd, ymgymerodd a'r Genadaeth, a chychwynodd yn ei ol i New York yn ddiymdroi.

Gwnaeth D. A. Thomas gystal gwaith yn America ag a wnaeth Lloyd George yn Mhrydain i sicrhau adgyflenwad o gyfarpar o bob math yn yr Unol Dalaethau ac yn Canada. Tra y cedwir, hyd yn hyn, fanylion ei weithrediadau yn y ddwy wlad yn gyfrinach, gwyddis ei fod wedi gosod archebion aruthrol yn y ddwy wlad, a'u bod yn cyflenwi angen Ffrainc yn ogystal a Phrydain, yn gymaint a bod Prydain wedi ymgymeryd a gweithredu, mewn cyfeiriadau neillduol dros ei Chyngreiriaid. Nid oes manylion am swm y gwahanol fathau o gyflenwadau a geir o'r Unol Dalaethau nac o Canada fel ffrwyth cenadaeth D. A. Thomas, ond sicr yw eu bod wedi rhoi bywyd newydd yn llaw-weithfeydd y ddwy wlad. Mae wedi bod yn iachawdwriaeth gyllidol i Canada, ac yn ddiameu wedi cadw aml i anturiaeth weithfaol yn yr Unol Dalaethau yn fyw, ac wedi rhoi adgyfodiad i eraill oeddent naill ai wedi marw neu ar ddarfod am danynt. Dengys ffigyrau cyllid Canada y graddau helaeth i'r rhai y mae hi wedi manteisio ar genadaeth D. A. Thomas. Dengys adroddiad Gweinidog Cyllid Canada fod y wlad hono wedi newid dau fyd mewn ystyr arianol. Ddwy flynedd yn ol yr oedd Canada yn talu tri chan miliwn o ddoleri yn fwy am nwyddau a brynid ganddi o wledydd eraill, nag a dderbyniai am nwyddau a werthid ganddi i wledydd tramor. Pan wneir y ffigyrau i fyny am y flwyddyn 1915, ceir y bydd Canada wedi gwerthu llawer mwy nag a brynodd, ac er nas gellir cyfrif yr oll o'r gwahaniaeth i ymweliad D. A. Thomas, eto rhaid y bydd cyfran helaeth iawn o elw Canada ar waith y flwyddyn i'w briodoli i hyny. Ac os yw hyn yn wir am Canada, sicr yw y bydd yr elw o'r drafnidiaeth i'r Unol Dalaethau yn llawer iawn mwy, pe ond yn unig am y rheswm fod cyfleusderau a chynyrch ei gweithdai o bob math. gymaint yn helaethach nag eiddo Canada.

Ac nid yr ardaloedd gweithfaol yn rhanau dwyreiniol y dwy wlad yn unig sydd wedi manteisio. Ceir fod ffermwyr y Gorllewin wedi cael gwell marchnad nag a gawsant erioed. Dengys ffigyrau swyddogol fod y Canadian Pacific Railway wedi gwneyd, yn y tri mis Medi, Hydref a Thachwedd, 1915, fwy o fusnes mewn cludo yd nag a wnaed mewn unrhyw dri mis gan unrhyw reilffordd yn y byd erioed o'r blaen. Cyfrifir fod y rheilffordd hono yn unig wedi cario ar gyfartaledd mil o fwsieli (1,000 bushels) o rawn, gwenith, &c., bob mynyd o bob dydd am y 90 diwrnod hyny. Nid oes angen pwysleisio effaith a dylanwad masnach mor helaeth ar gylchoedd eraill cymdeithas heblaw ffermwyr Canada.

Eithr a chyfarpar rhyfel yn hytrach nag a chynyrch amaethyddol yr oedd a fyno cenadaeth D. A. Thomas ar ran Lloyd George, ac os oedd dyn ar wyneb daear a

fedrai symbylu masnach a chynyrch y peirianau hyny, D. A. Thomas yw hwnw. Dywedir fod yr archebion a roddodd D. A. Thomas am Gyfarpar Rhyfel yn Canada yn unig, yn werth pum can miliwn (500,000,000) o ddoleri! A hyny am shells yn unig! Ond cyfarfu D. A. Thomas a chyffelyb rwystrau yn Canada i'r rhai a wynebodd Lloyd George yn Mhrydain. Gorphwysai dwy ddyledswydd arbenig ar D. A. fel cynrychiolydd Cabinet Prydain, sef sicrhau gymaint ag oedd yn bosibl o gyfarpar o Canada, a gofalu na chaffai neb wneyd elw gormodol o'r gwaith a ymddiriedid iddynt. Wrth geisio sicrhau yr olaf daeth i wrthdarawiad a thraddodiadau swyddogol ac a "vested interests." Cynrychiolid y blaenaf gan y Cymro da "Sam" Hughes, gweinidog Milisia Canada. Arferai "Sam" Hughes fod yn "boss" ar bethau yn nglyn a chyfarpar. Ffurfiwyd yn Canada Bwyllgor Cyfarpar, yr hwn a roddai allan y contracts i'r gwahanol gwmniau. Nid oedd y pwyllgor hwn yn gyfrifol ond i Sam Hughes, yn ol arferiad traddodiadol Canada. Ond nid oedd hyn yn cydfyned a syniadau "D. A." Cabinet Prydain oedd yn rhoi yr archebion, Cabinet Prydain oedd yn talu, a Cabinet Prydain ddylai weithredu y rheolaeth a arferai fod yn llaw Gweinidog y Milisia. Aeth yn ymgodymu rhwng y ddau Gymro, D. A. Thomas, Brenin Glo Cymru, a Sam Hughes, Boss Cyfarpar Canada. Arferai Sam fynu ei ffordd bob amser yn Canada. Arferai D. A. fynu ei ffordd yntau bob amser yn Mhrydain. Nid yw yn anfri yn y byd ar y Cymro Sam Hughes i ddweyd mai y Cymro D. A. Thomas drechodd yn yr ymgodymu, canys mae "D. A." wedi trechu pawb yr ymgodymodd ag ef erioed-oddigerth Lloyd George, fel ag y mae Lloyd George, yntau wedi arfer trechu pawb oddigerth "D. A."!

Cyfeiriwyd eisoes at ymweliad Lloyd George ag Argentina yn 1894. Nid oedd a fynai gwleidyddiaeth a'r ymweliad hwnw. Ymgyrch masnachol ydoedd, gyda'r amcan o ddadblygu mwnglawdd aur ar odre'r Andes. Ffurfiwyd cwmni yn Nghymru i'r pwrpas. Bu Mr. W. J. Parry, Coetmor, Bethesda, enw yr hwn sydd yn adnabyddus i Gymry America, yn enwedig yn yr ardaloedd llechi, yn parotoi y ffordd yn Buenos. Ayres, a phan ddelo'r adeg iddo adrodd holl hanes a helynt, a helbulon yr anturiaeth, bydd yn taflu goleuni llachar ar lawer o bethau tra dyddorol. Anffodus a fu'r anturiaeth i Lloyd George ei hun. Collodd fwy of aur nag a gafodd o'r Andes.

Fel yr adroddwyd eisoes ar ymweliad a Canada yr oedd Lloyd George pan dorodd Rhyfel De Affrica allan. O herwydd yr amgylchiadau a nodwyd eisoes (Penod VI.) gorfu iddo dori ei daith ar ei haner a throi yn ol tuag adref. Er na chyflawnodd ei fwriad o wneyd apel at Gymry'r Unol Dalaethau am gymorth arianol ar ran Ymreolaeth i Gymru a Phlaid Gymreig Annibynol yn y Senedd, gwelwyd yn ddiweddarach ddylanwad y syniad hwnw yn ei feddwl, a chafwyd profion amlwg mor gynes y teimla calon Cymry America at eu brodyr yn yr Hen Wlad, ac mor awyddus ydynt i estyn llaw o gymorth iddynt yn eu hadfyd a'u cyfyngder.

Credaf y gallaf hawlio adnabyddiaeth mor llwyr ag eiddo neb byw o sefyllfa Cymru. A gallaf ddweyd yn ddibetrus nad oes dim wedi cyffwrdd yn fwy a'i chalon erioed, na pharodrwydd Cymry America i ddangos. cydymdeimlad sylweddol a hi pan mewn angen. Cafwyd dau amlygiad nodedig iawn o hyny yn y blynyddoedd diweddaf. Y cyntaf, er nad oedd a fyno Lloyd George yn uniongyrchol a hwnw, oedd yr apel a'r Genadaeth yn nglyn a'r Pla Gwyn, y Darfodedigaeth, yn Nghymru.

Dyma yn ddiau y mudiad dyngarol gwirfoddol mwyaf yr ymgymerodd Cymru ag ef erioed. Mr. David Davies, Llandinam, wyr i'r Dafydd Dafis, Llan- dinam cyntaf, oedd prif ysgogydd y mudiad daionus hwn. Yr oedd ef wedi talu ymweliad personol a'r Unol Dalaethau.

Am yr ail engraifft, cymorth parod Cymry America i ddyoddefwyr y Rhyfel yn Nghymru, i haelioni digymell gwladgarwyr dyngarol yr Unol Dalaethau, yn hytrach nag i apel uniongyrchol o Gymru, y rhaid diolch am y cymorth a gafwyd. Ni bu erioed, yn ol pob hanes, unrhyw fudiad cyffelyb i hwn, ar raddfa mor eang, yn apelio yn ymarferol at bob dosbarth a chylch o fywyd Cymreig yn yr Unol Dalaethau, yn grefyddol, yn llafurawl, ac yn gymdeithasol, ag a fu y mudiad mawr elusengar digymell hwn. Llawen fydd gan y cyfranwyr at Drysorfa Dyoddefwyr Cymru wybod fod eu haelioni parod wedi ysgafnhau beichiau a lleddfu dyoddefaint canoedd o deuluoedd yn mhob rhan o Gymru. Mr. Lloyd George a wnaed yn gyfrwng i estyn rhoddion hael Cymry America i'w gydwladwyr angenus.

I'r angenus gartref y bwriadwyd y drysorfa hon. Ond mae trysorfa arall i estyn cysuron i Fechgyn Cymru yn y Rhyfel. Araeth o eiddo Lloyd George yn Llundain fisoedd yn ol a roddodd gychwyniad i'r drysorfa hon. Mae amryw danysgrifiadau ati wedi dod oddiwrth Gymry America. Cyfanswm derbyniadau hon hyd ddechreu Rhagfyr, 1915, oedd 23,000p. O'r cyfanswm hwn mae 13,000p. wedi cael eu derbyn mewn arian, a gwerth 10,000p. arall mewn nwyddau o bob math yn rhoddion i'r milwyr Cymreig. Oni bae am y Rhyfel yn Ewrop mae yn dra thebyg y buasai Mr. Lloyd George wedi talu ymweliad a'r Unol Dalaethau y flwyddyn hon. Arfaethai ddod i'r Eisteddfod Gyd-Genedlaethol yn Pittsburg dair blynedd yn ol. Rhoddodd addewid amodol i'r Ddirprwyaeth oddiwrth Gymry America ymwelodd ag ef yn Downing Street. Cyflwynwyd y Ddirprwyaeth iddo gan y Cymro gwladgarol y diweddar Henadur Edward Thomas (Cochfarf) cyn-faer Caerdydd, yr hwn yntau oedd wedi bod ar ymweliad a'r Unol Dalaethau. Rhwystrau anorfod yn nglyn a'i waith fel Gweinidog y Goron, sy'n cyfrif iddo siomi dysgwyliadau ei gydwladwyr yn America. Nid oedd yr addewid mor bendant am ymweled ag Eisteddfod San Francisco yn 1915, ond y Rhyfel yn Ewrop a siomodd ei obeithion ef am ddod yno. Dichon, wedi yr elo storm y Rhyfel heibio, y daw cyfle eto i Gymro enwocaf ei oes dalu ymweliad a'r bobl y mae iddynt le mor gynes yn ei galon—Cymry'r America.