Rhamant Bywyd Lloyd George/Gweinidog Cyfarpar

Rhamant Bywyd Lloyd George

gan Beriah Gwynfe Evans

PENOD X.

GWEINIDOG CYFARPAR.

YN mhlith holl gyfnewidiadau mawr a rhyfedd ei yrfa, nid oes yr un wedi taro meddwl y cyhoedd yn fwy syn na gweled Apostol Heddwch 1900 yn ymdrawsffurfio i fod yn Weinidog Cyfarpar Rhyfel yn 1915. I bob ymddangosiad, efe o bawb oedd y mwyaf annhebyg o weinidogion y Goron i gael ei alw i gyflenwi byddin Prydain ag angenrheidiau rhyfel, a'r mwyaf annghymwys o bawb at y gwaith. Yr oedd wedi cael ei godi o'r cryd i fod yn Apostol Heddwch. Efengyl heddwch a bregethasai ar hyd ei oes; yn y Cabinet efe oedd gwrthwynebydd mwyaf penderfynol pob ymgais i ychwanegu'r draul ar arfogaeth y genedl. Saith mis cyn dechreu y Rhyfel, bu yn mron iddo syrthio allan a'i gyd-weinidogion, os nad bygwth ymddiswyddo, ar gwestiwn y treuliau hyn, i'r rhai yr oedd mor annghymodlawn wrthwynebol. Ei unig gysylltiad a'r fyddin oedd ei fod wedi gwasanaethu fel gwirfoddolwr am un haf pan yn llanc ieuanc.

Ond cymhlethiant rhyfedd o annghysonderau yw ac a fu Lloyd George ar gwestiwn rhyfel. Ymladdai yn erbyn rhyfel; am hyny bu yn mron iddo gael ei groeshoelio bymtheng mlynedd yn ol. Melldithid ef gan "y rhai sydd dda ganddynt ryfel." Heddyw mae yn gymaint eilun gan y "Jingoes" ag yw Syr John French, ac yn fwy o dduw i'r "Yellow Press" nag yw Arglwydd Kitchener. Pan ymwelodd y Caisar a Phrydain rai blynyddoedd yn ol, aeth allan o'i ffordd i dalu sylw i Lloyd George; heddyw cyfrifa'r Caisar y Cymro a anwyd mewn coty fel ei elyn penaf yma yn y byd.

Dysgodd lawer yn Germani ac oddiwrth Germani. Yno y bu yn astudio problemau blwydd-dal i'r hen, ac yswiriant cenedlaethol; ac eto, er treulio o hono amser yn ngwlad y Caisar, ni welodd ddim o barotoadau aruthrol Germani ar gyfer y rhyfel presenol. Daeth yn ei ol i Brydain yn fwy sicr nag erioed yn ei feddwl mai gwlad yn caru heddwch oedd Germani, ac nad oedd angen i Brydain i ychwanegu dim at ei harfogaeth rhag ofn rhyfel a'r wlad hono byth. Credai yn ddiysgog mai cenadaeth ac amcan mawr Germani yn y byd oedd lledaeniad ei masnach, a bod parhad heddwch rhwng gwledydd daear yn anhebgorol angenrheidiol i hyny. Wedi dod yn ol i'r Senedd, gwawdiai Lloyd. George yno rybuddion difrifol a pharhaus gwr mor bwyllog a Mr. Balfour, yr hwn a ddaliai o hyd fod y Caisar yn parotoi ac yn cynllunio rhyfel, ac mai unig ddyogelwch Prydain oedd parotoi i'w gyfarfod. Ni fynai Lloyd George dderbyn y cyfryw heresi, yr oedd ei ffydd yn mwriadau heddychol y Caisar mor ddiysgog y pryd hwnw ag oedd ffydd yr Arlywydd Wilson yn nhirionwch trugarog y Caisar pan suddwyd y Lusitania.

Parhaodd i siarad yn gryf dros beidio chwyddo trefniadau arfogaeth Prydain, yn mron yn ddibaid o 1908 hyd o fewn ychydig iawn o amser i'r adeg pan y dechreuodd Germani ei rhuthr ofnadwy yn erbyn heddwch y byd. Mynai dynion llygadgraff eraill heb law Mr. Balfour weled y cwmwl du yn codi dros ffurfafen heddwch, ac er nad oedd y pryd hwnw ond megys cledr llaw gwr ar y gorwel yn Germani, credent mai lledu a wnai nes taflu ei gysgod dros holl Ewrop, ac y torai yn genllysg tan drwy'r byd. Dywedai Arglwydd Faer Llundain yn 1909, mai dyledswydd Prydain oedd. "gwneuthur ei hun fel gwr cryf arfog gan nad beth a fyddai'r gost." Y pryd hwnw, yr oedd lefiathan cyntaf y llongau rhyfel, y Drednot, newydd gael ei ddyfeisio. Yn ei araeth ar y Gyllideb y flwyddyn hono, dangosodd Lloyd George y buasai adeiladu dwy Drednot yn golygu ceiniog y bunt yn ychwanegol ar dreth yr Incwm bob blwyddyn am y ddwy flynedd a gymerent i'w hadeiladu. Buasai adeiladu wyth drednot, fel y gwaeddai y wlad am wneyd, yn golygu ychwanegu grot y bunt at y dreth. Ebe fe yn yr araeth hono:

"Gweithred o wallgofrwydd pechadurus yn fy nhyb i a fyddai taflu ymaith wyth miliwn o bunau (yr hyn a gostiai pedair Drednot) i adeiladu llynges enfawr ddiraid i gyfarfod a rhyw lynges ffugiol nad oes iddi fodolaeth, a hyny pan fo arnom gymaint o angen yr arian at ddybenion eraill. Er mai gwlad gyfoethog yw Prydain nis gall fforddio adeiladu llynges yn erbyn hunllef. Mae yn waith rhy ddrudfawr o lawer. Buasai taflu ymaith filiynau o bunau pan nad oes dim yn galw am hyny, yn ddim amgen nag afradloni ein cyfoeth a lleihau ein hadnoddau pan ddaw gwir angen am danynt."

Ond yn anffodus proffwyd gau ydoedd y pryd hwnw. Erbyn hyn mae y "llynges ffugiol" wedi gwisgo llun materol, a'r "hunllef" wedi dod yn berygl

byd. Gwir fod llynges Prydain wedi llwyddo i gadw llynges Germani yn y cyffion yn nghamlas Kiel ac yn Wilhelmshaven, ond y Drednots na fynai efe dreulio arian i'w hadeiladu, sydd wedi cadw y gelyn o dan glo hyd y dydd hwn.

Fel mater o degwch a Lloyd George, dylid nodi dwy ffaith bwysig yn y cysylltiad hwn. Y cyntaf yw, ei fod yn gydwybodol argyhoeddedig nad oedd dim i'w ofni oddiwrth Germani. Nid oes neb yn ameu y buasai y pryd hwnw mor barod a neb i gymeryd pob mesur angenrheidiol i wrthsefyll Germani, pe y credasai fod perygl. Yn yr un araeth ag a ddyfynwyd o honi eisoes, dywedai:

"Mae pawb o honom yn gwerthfawrogi y ffaith fod y wlad hon wedi ac yn mwynhau dyogelwch rhag erchyllderau goresgyniad gan y gelyn, gymaint fel na fynem beryglu y dyogelwch hwnw o eisieu rhagbarotoi mewn pryd. Am ein bod wedi diane cyhyd yr ydym wedi gallu ychwanegu cymaint at ein cyfoeth cenedlaethol. Golyga'n dyogelwch hwn sicrwydd diymod ein rhyddid a'n hannibyniaeth cenedlaethol. Ein safle ddyogel ni fel gwlad a fu lawer pryd yn unig ddyogelwch hawliau gwerin Ewrop pan y'u bygythid. Nid yw yn ein bwriad i beryglu dim ar uchafiaeth Prydain ar y mor; mae yr uchafiaeth hono yn anhebgorol i'n bodolaeth ni fel cenedl, ac i fuddianau hanfodol gwareiddiad."

Yn y brawddegau yna dengys y dyn fel y mae heddyw, yn mlaenaf yn mhlith gwladweinwyr Prydain yn ymladd dros hawliau dynoliaeth, ac yn gwneyd llynges Prydain yn amddiffynfa, ie, i'r Unol Dalaethau, yn erbyn llifeiriant cynddaredd kultur barbaraidd Germani yn ei rhaib gwallgof am lywodraethu'r byd i gyd.

Ond er hyn oll, yr oedd yn mhen blwyddyn wed'yn, yn 1910, yn condemnio mor ddiarbed ag erioed y cyd-ymgais i arfogi. Dywedai fod gwledydd y byd yn gwario 450 miliwn o bunau bob blwyddyn ar arfau dinystriol. Heddyw, yn mhen pum mlynedd ar ol traddodi'r araeth hono, mae y Cabinet o'r hwn y mae ef yn un o'r ddau aelod mwyaf eu dylanwad, yn gwario, ar ran arfogaeth Prydain yn unig, gymaint dair gwaith ag ydoedd holl wledydd daear gyda'u gilydd yn wario pan y traddododd yr araeth yn condemnio hyny.

Y ffaith arall y dylid gadw mewn cof yw, ddarfod iddo yn mhen blwyddyn arall—yn 1911—draddodi araeth fu yn mron bod yn achlysur rhyfel rhwng Prydain a Germani. Ni welwyd nemawr erioed well engraifft o watwareg ffawd nag a welwyd pan osodwyd Lloyd George, apostol heddwch, cyfaill y Caisar, y gwr yr oedd ei ffydd mor gref yn amcanion diniwed ac heddychol Germani, i siarad ar ran cabinet Prydain i fygwth rhyfel yn erbyn Germani!

Achlysur hyn oedd yr hyn a adwaenir fel "Helynt Agadir." Porthladd yw Agadir yn Moroco, Gogledd Affrica. Yn y wlad hono yr oedd cydgystadleuaeth fasnachol rhwng Germani, Ffrainc, a'r Ysbaen. Er na feddai Prydain fodfedd o dir yno, yr oedd cryn lawer o fasnach ganddi yn y wlad, a hawliai felly lais mewn unrhyw ad-drefniant gwleidyddol a fynai gwledydd Ewrop wneyd yn Moroco. Amlygodd Germani fwriad i ddanfon llong rhyfel i Agadir er mwyn "dyogelu buddianau Germani." Gwyddai pawb beth allasai fod canlyniad danfon llong rhyfel Germani i borthladd a dybid yn eiddo Ffrainc; buasai yn sicr o olygu gwrthdarawiad buan rhwng Germani a Ffrainc. Heblaw hyny, golygai fod Germani yn bwriadu anwybyddu Prydain mor llwyr ag yr anwybyddwyd yr Unol Dalaethau gan y Caisar yn ei fradlofruddiaeth ar y mor. O dan yr amgylchiadau hyny gosododd y Cabinet Lloyd George i draddodi araeth ar y pwnc yn ngwledd Arglwydd Faer Llundain. Ebe fe:

"Mae yn hanfodol angenrheidiol, nid yn unig er mwyn Prydain ei hun, ond hefyd er mwyn buddianau goreu'r byd, i Brydain fynu cadw ei safle a'i dylanwad yn mhlith Galluoedd Mawr y byd. Bu y dylanwad hwnw lawer tro yn y gorphenol, a geill fod eto yn yr amser a ddaw, yn anmhrisiadwy i hawliau dynoliaeth. Mwy nag unwaith cadwodd gallu Prydain rai o genedloedd Ewrop rhag trychinebau. arswydus, ac hyd yn nod rhag difodiant cenedlaethol. Gwnawn lawer o aberth er mwyn cadw heddwch, ond pe y gwthid ni i'r cyfryw sefyllfa fel na byddai yn bosibl cadw heddwch ond ar draul ildio o honom y safle o gymwynaswr a enillodd Prydain drwy ganrifoedd o ymdrech arwrol, ac ar draul caniatau i eraill ein hanwybyddu fel gwlad nad yw yn werth ei chyfrif yn nghabinet cenedloedd byd, yna, dywedaf yn bendant a chroew, na fedrem fel gwlad dalu pris mor warthus a darostyngol hyd yn nod am heddwch. Nid cwestiwn plaid yw anrhydedd y genedl. Bydd heddwch y byd yn llawer fwy tebyg o gael ei ddyogelu os sylweddola'r cenedloedd beth y rhaid i amodau yr heddwch hyny fod."

Dyna osod safle gwlad a chenedl fel noddwr hawliau dynoliaeth a gwareiddiad, mewn goleu clir a digamsyniol. Gwelir hwynt heddyw yn dysgleirio er anrhydedd Prydain oesau'r ddaear yn ngoleuni rhuddgoch fflamau y rhyfel mwyaf erchyll a welodd y byd erioed. Buasai mor rhwydd i Brydain, ag y bu i America, gadw allan o'r rhyfel yn Ewrop. Ond, fel y dywedodd Lloyd George, buasai hyny yn golygu talu pris mor fawr yn narostyngiad gwaradwyddus y genedl Brydeinig yn llygaid byd gwareiddiedig, fel na fedrai Prydain, na'i Llywodraeth ddychymygu am ei oddef.

Gwelir nad oes yn yr araeth a ddyfynwyd air o son am Germani na Moroco, nac, ar y wyneb, unrhyw gyfeiriad uniongyrchol at y naill na'r llall, ond rhyw siarad wrth y post er mwyn i'r llidiard gael clywed ydoedd. Clywodd y Caisar, a deallodd. Deallodd Ffrainc, a'r Ysbaen, a phob gwlad arall beth oedd gwir ystyr geiriau ymddangosiadol ddiniwed Lloyd George. Golygent, a deallodd pawb eu bod yn golygu, yr ai Prydain i ryfel yn erbyn Germani cyn y caniateid ganddi i Germani anwybyddu Prydain na pheryglu hawliau cenedloedd eraill. Am rai dyddiau bu yr argyfwng yn un peryglus, a'r amser yn bryderus. Yr oedd Prydain mor anmharod i ryfel yn 1911 ag ydoedd yn 1914, ac mor anmharod ag ydoedd Unol Dalaethau yr America pan dorodd y rhyfel allan yn Ewrop, ond cyffrodd a deffrodd yr holl wlad. Yn y dyddiau cyntaf ar ol araeth Lloyd George yr oedd Prydain yn brysur ymbarotoi i ryfel; rhoddwyd gorchymyn i'r holl fyddin a'r tiriogaethwyr i fod yn barod. Dysgwylid y buasai. llynges Germani yn gwneyd rhuthr sydyn ar lanau dwyreiniol Lloegr. Gyrwyd corff cryf o filwyr i wylio'r glanau hyny. Dengys yr hyn a gymerodd le wedi hyny yn Belgium a Ffrainc y buasai unrhyw fyddin y medrai Prydain ei gosod ar y maes mewn amser mor fyr yn hollol annigonol i gyfarfod a llengoedd creulawn Germani. Eto ni phetrusodd neb. Cefnogid. araeth filwriaethus Lloyd George gan gydwybod, a chalon, ac ysbryd y deyrnas.

Unig wir ddyogelwch Prydain yn y dyddiau bygythiol hyny oedd ei llynges—y llynges yr oedd Lloyd George ei hun flwyddyn cyn hyny mor anfoddlawn i wario arian i'w pherffeithio a'i chryfhau. Ond nid oedd parotoadau Germani wedi eu gorphen yn 1911. Gwir ei bod yn llawer mwy parod nag ydoedd Prydain, gan fod y drindod mawr Germanaidd—y Caisar, a Krupp, a Von Tirpitz—wedi bod yn gweithio yn egniol am lawer blwyddyn faith i barotoi byddin a llynges, a chyflegrau, a chyfarpar, o bob math, ond nid oedd y trefniadau wedi eu llwyr orphen, na Germani mewn canlyniad yn hollol barod i daro yr ergyd yn 1911. Felly swatiodd Germani. Ni ddanfonwyd yr un llong rhyfel ganddi i Agadir, a gohiriwyd dydd. cyhoeddi rhyfel.

Testyn syndod i bawb erbyn hyn yw, sut y medrodd Cabinet Prydain barhau mor ddiofal ar ol araeth Lloyd George yn 1911, canys diofal a fu. Wedi i ystorm Agadir chwythu heibio, syrthiodd pob peth yn ol i'r un cyflwr o ddifaterwch ag o'r blaen. Y canlyniad oedd pan gyhoeddwyd rhyfel yn Awst, 1914, yn erbyn Germani, yr oedd Prydain mor anmharod ag ydoedd. yn 1911. Byddin fechan oedd byddin Prydain yn Awst, 1914; "contemptible little Army" y galwodd y Caisar hi pan feiddiodd sefyll ar draws llwybr ei lengoedd arfog a dirif ar wastadeddau Belgium anrheithiedig. Nid oedd y Tiriogaethwyr, a godwyd drwy ragofal a rhagwelediad Arglwydd Haldane, wedi arogli powdwr, na gweled gwaed dyn yn llifo erioed. Yr oedd glanau Prydain o fewn cyraedd ergyd i allu mawr Germani, eto ni phetrusodd y wlad, na'r genedl, na'r Llywodraeth, am foment.

Adgofiaf yma ffaith ddyddorol na chyhoeddwyd mo honi o'r blaen, ond y bydd yn dda gan Gymry'r America ei gwybod. Teifl oleuni ar wir reswm Prydain dros fyned i ryfel yn erbyn Germani. Mae y rheswm wedi cael ei gyhoeddi ganwaith, ond dichon y dealla Cymry'r America ysbryd eu cydwladwyr yn Nghymru yn well yn ngoleuni'r ffaith wyf yn awr yn gofnodi. Dylai fod yn ysbrydoliaeth i'r neb a'i darlleno.

Boreu Sul, Awst 2, 1914, daeth Prydain i wybod fod rhyfel wedi cael ei gyhoeddi rhwng Germani a Ffrainc, a rhwng Germani a Rwsia. Daeth cenadwri i bob capel Ymneillduol yn nhref Caernarfon y boreu hwnw am gyhoeddi cyfarfod o'r trefwyr yn neuadd y dref i'w gynal y nos Sul hwnw. Daeth torf yn nghyd. Deallwyd fod Mr. Lloyd George yn y Cabinet, yn gwrthwynebu a'i holl egni yr adran o'i gydaelodau oeddent am i Brydain hefyd gymeryd rhan yn y rhyfel. Dyna hefyd oedd safle'r cyfarfod yn Nghaernarfon, a safle Cymru benbaladr y nos Sul hwnw; cafwyd amryw areithiau yn dangos beth fyddai canlyniadau alaethus y rhyfel i ni pe cymerai Prydain ran ynddo. Yr oedd y cyfarfod yn unfrydol ar y pwnc. Pasiwyd penderfyniad yn galw ar y Cabinet i ymgadw rhag cymeryd rhan yn y rhyfel. Pellebrwyd hwnw i'r Cabinet, a dygwyd yr un penderfyniad ger bron y gynulleidfa yn mhob capel yn y dref y noson hono, a phasiwyd ef yn unfrydol ganddynt oll. Pellebrwyd y penderfyniadau hyny drachefn yr un noson i'r Cabinet, ac i Lloyd George. Aeth pawb i orphwys y noson hono yn esmwyth eu meddwl ac yn dawel eu cydwybod.

Dranoeth daeth y newydd fod Germani wedi tori ei hymrwymiad i barchu annibyniaeth Belgium, ac wedi treisio y wlad fechan ddiamddiffyn hono. Yn y man trodd Prydain, a Chymru oll, y bobl a bleidleisiasant nos Sul yn crefu ar y Cabinet i ymgadw rhag dwyn Prydain i drobwll gwaedlyd rhyfel Ewrop, oeddent yn awr, wedi gweled trais Germani ar Belgium, yn gwaeddi yn groch ac yn unllais am i'r Cabinet gyhoeddi rhyfel yn erbyn Germani. A hyny a wnaed!

Heddyw, pan mae dros haner miliwn (500,000) o ieuenctyd goreu Prydain wedi cael eu lladd, neu eu clwyfo, neu eu carcharu, yn y rhyfel ofnadwy hwn, ni cheir nemawr neb, hyd yn nod yn Nghymru heddychlawn, yn edifarhau ddarfod i Brydain sefyll i fyny dros hawliau dynoliaeth a gwareiddiad yn erbyn gallu mwyaf gormesol a llygredig yr oesoedd. Ac nid yn unig yn Mhrydain, ond yn ei holl diriogaethau tu draw i'r mor, yn Canada, De Affrica, India, Awstralia, New Zealand, yn mhob man lle ceid deiliaid Prydain, ceid cyffelyb ysbryd, cyffelyb barodrwydd i anturio ac i aberthu pob peth er mwyn amddiffyn cam y gwan, cadw yn fyw genedloedd bychain Ewrop, a dyogelu hawliau dynoliaeth ac anrhydedd gwareiddiad y byd.

Ac o holl adranau teyrnas ac ymerodraeth eang Prydain, ni cheid yr un yn barotach i aberthu na Chymru wen. Dyma'r genedl fwyaf heddychlawn ar wyneb daear. Nid casach rhyfel gan neb na chan genedl y Cymry, ond wele, am y tro cyntaf er's canrifoedd bellach, fyddin Gymreig, a'i chadfridogion a'i swyddogion oll yn Gymry o waed, o galon, ac o dafod.

Un dydd aeth Cymro o sir Fon, Owen Thomas, mab y Neuadd, Cemaes, Mon, i fyny i Lundain i ymweled a Lloyd George. Mab fferm oedd Owen Thomas, wedi bod yn dal yr aradr, a'r bladur, a'r cryman, ei hun; Ymneillduwr o'i febyd, ei daid yn weinidog gyda'r Annibynwyr, ac yntau ei hun yn ddiacon gyda'r Annibynwyr yn nghapel bach Llanfechell, Mon. Yr oedd wedi llwyddo yn y byd, drwy ymdrech, dyfalwch, gallu, a ffyddlondeb. Adeg rhyfel De Affrica cododd gorfflu o feibion a gweision ffermydd Mon, ac enillodd ef a hwythau glod ac anrhydedd yn y rhyfel. Ar ddiwedd y rhyfel, gwnaeth wasanaeth mawr drwy ddadblygu adnoddau amaethyddol talaeth eang yn Ne Affrica. Cyn dechreu rhyfel Ewrop cydnabyddid ef fel un o awdurdodau blaenaf yr Ymerodraeth ar gwestiynau tir ac amaethyddiaeth. Dyna'r gwr aeth i fyny o sir Fon i weled Lloyd George yn Llundain pan dorodd y rhyfel allan yn Ewrop ac y daeth gwaedd drwy'r tir am fechgyn i'r fyddin. Gosododd Owen Thomas y mater oedd ganddo gerbron Lloyd George. Yna aeth y ddau i'r Swyddfa Rhyfel at Arglwydd Kitchener, gan drefnu eu mater eill dau ger ei fron. Daeth Cyrnol Owen Thomas allan o'r Swyddfa Rhyfel yn Faeslywydd (General) Owen Thomas, gydag awdurdod i godi byddin Gymreig—y fyddin wir a gwahanfodol Gymreig gyntaf a welwyd er y dydd yr arweiniodd Syr Rhys ap Thomas, wyr Myrddin, Brycheiniog, a Cheredigion i Faes Bosworth, ac y gosododd yr hen Gymro o Abermarlais goron Lloegr ar ben Harri Tudur, y Cymro o Ben Mynydd, Mon, a adwaenir heddyw mewn hanes fel y Brenin Harri VII.

Wedi cael yr hawl i godi byddin o Gymry, ymdaflodd Lloyd George ac Owen Thomas i'r gwaith. Atebwyd eu gwaedd mor aiddgar gan fechgyn Cymru ag yr atebodd cyndeidiau y rhai hyny ganrifoedd yn ol alwad Owen Glyndwr. Er's misoedd rhifa byddin Cymru yn unig fwy o filwyr nag oedd rhif holl fyddin Prydain ymladdodd o dan Wellington yn Waterloo. Enillodd catrodau o honynt glod anfarwol am wrhydri dihafal yn Ffrainc a'r Dardanels. Yna creodd y Brenin Sior V. gorff o "Welsh Guards," y cyntaf erioed mewn hanes. Yr oedd English, Scotch, ac Irish Guards o'r blaen, ond dyma'r Welsh Guards cyntaf, a'r Brenin ei hun yw eu Cyrnol a'u penaeth. Yna drwy orchymyn pendant Swyddfa Rhyfel, gosodwyd yr Iaith Gymraeg yn iaith gydnabyddedig Byddin Cymru.

Ymrestrodd mwy o fechgyn Cymru, mewn cyfartaledd i'r boblogaeth, nag a wnaeth o feibion unrhyw genedl arall yn yr Ymerodraeth, a heddyw, wele'r Maeslywydd Owen Thomas yn codi ail Fyddin Cymru, ac yn gyru allan apel at ei gydgenedl sydd wedi gwefreiddio'r wlad. Yr wythnos hon (yr wythnos gyntaf yn Rhagfyr, 1915), bydd Mr. a Mrs. Lloyd George yn ymweled ag adran fawr o Fyddin Cymru cyn myned o honi allan i faes y gwaed, ac yn mhlith y rhai y ffarwelia Lloyd George a hwy bydd ei ddau fab, y Cadben Richard Lloyd George, a'r Is-gadben Gwilym Lloyd George.

Dywedwyd eisoes fod Prydain yn anmharod i ryfel pan ddechreuodd Germani ar ei galanastra yn Ewrop. Dau can mil (200,000) o filwyr oedd Prydain wedi ymrwymo i'w danfon i'r Cyfandir—ac yr oedd hyny yn fwy nag a yrwyd o Brydain i wlad dramor erioed o'r blaen. Erbyn heddyw mae'r "fechan wedi myned yn fil, a'r wael yn genedl gref." Erbyn y gwanwyn nesaf bydd Cymru fach ei hunan wedi codi mwy o filwyr nag a fwriadai Ymerodraeth Prydain Fawr oll ar y dechreu eu gyru i'r rhyfel. Cyn dechreu'r haf nesaf bydd ugain o filwyr gan Brydain am bob un oedd hi wedi addaw. Yn lle dau can mil (200,000) rhifa byddin Prydain heddyw dros dair miliwn (3,000,000); erbyn dechreu'r haf nesaf, bydd dros bedair miliwn (4,000,000), heb gyfrif y rhai fydd wedi cael eu lladd, eu clwyfo, neu eu carcharu cyn hyny.

Dyry y ffigyrau hyn ryw syniad gwan o aruthredd y gwaith o barotoi cyfarpar rhyfel iddynt oll. Gwaith rhwydd oedd cyflenwi rheidiau dau can mil; gwaith aruthrol oedd cyflenwi rheidiau pedair miliwn mewn bwyd, dillad, arfau, a chyfarpar o bob math. Gwelodd y Cabinet y rhaid gwneyd darpariaeth arbenig at gyfarfod a'r angen mawr, newydd, annysgwyliadwy hyn. Penderfynwyd felly sefydlu "Gweinyddiaeth Cyfarpar" (Ministry of Munitions). Rhaid oedd cael yn benaeth i'r adran newydd wr o yni, ac o benderfyniad, a fedrai ysbrydoli dynion i weithio a'u holl egni, a'r Cymro Lloyd George a ddewiswyd i'r gwaith mawr a rheidiol hyn—y nesaf mewn pwysigrwydd mewn cysylltiad a'r rhyfel i swydd Arglwydd Kitchener ei hun.

Ymneillduodd felly o Gangelloriaeth y Trysorlys, ac ymdaflodd a'i holl nerth a'i holl enaid i'r gwaith newydd. Yr oedd busnes cyfarpar Prydain fel gwyneb y ddaear yn moreuddydd creadigaeth, "yn afluniaidd a gwag." Gwaith cyntaf Lloyd George oedd cael pethau i drefn, a gwaith oedd hwnw fuasai yn tori calon gwr llai penderfynol. Rhaid oedd ymgodymu a phob rhyw fath o rwystrau, a'u gorchfygu oll. Yr oedd eiddigedd yn codi ei phen ac yn chwythu fel neidr; yr oedd priodelw cyflogwyr a marsiandiwyr ar y naill law, a rhagfarn a drwgdybiaeth y gweithiwr ar y llaw arall, yn noethu danedd yn fygythiol; a'r fasnach feddwol fel llew rhuadwy yn barod i'w larpio, canys yr oedd ei waith newydd yn cyffwrdd a buddianau y rhai hyn oll. Yr oedd Adran Cadoffer (Ordinance Department) mewn bod eisoes, a chan yr adran hono ei gwaith, a'i swyddogion ei hun. Ymyrai adran newydd Lloyd George yn uniongyrchol a hono. Aeth yn ymgodymu, a'r wythnos hon, ar ol misoedd o ymdrech, daw yr "Ordinance Department" o'r diwedd o dan lywodraeth y "Ministry of Munitions."

Cyffrodd y swydd newydd waelodion dyfnaf a chwerwaf cweryl diorphwys cyfalaf a llafur. Yn Mhrydain fel yn yr America, myn cyfalaf gael llafur rhad os medr; myn llafur ar y llaw arall well cyflog a gwell amodau gwaith. Gymaint oedd angen ein byddin fawr am gyfarpar o bob math, fel y galwai yr angen hwnw am i bob gweithdy droi allan bob dydd gymaint byth ag oedd yn bosibl. Milwriai rheolau Undebau Llafur drachefn yn uniongyrchol yn erbyn hyny. Tuedd rheolau Undebau Llafur yw lleihau swm cynyrch gweithdy yn hytrach na'i chwyddo. Galwai angen y deyrnas am roi gwaith i bob dyn a dynes y gellid cael lle iddynt yn y gweithdai; gwaharddai rheolau Undebau Llafur gyflogi neb na fyddai yn aelod o'r Undeb. Dyna ran o'r problem a wynebai Lloyd George yn ei swydd newydd. Hyd yma cyfrifid ef bob amser o du'r gweithiwr; yr oedd pob araeth gyhoeddus o'i eiddo a gyffyrddai a chwestiwn cyfalaf a llafur, yn dangos yn glir fod ei gydymdeimlad gyda'r gweithiwr. Ond yn awr, yn ei araeth gyntaf ar y cwestiwn of gyflenwi angen y fyddin, dywedodd:

"Gallai'r gweithwyr yn rhwydd ddigon droi allan o leiaf 25 y cant yn rhagor o gynyrch o'r gweithdai nag a wnant; gallant gyflenwi hyny yn rhagor o bob cyfarpar rhyfel os ymryddhant yn awr ar adeg rhyfel, o'r arferion a'u llywodraethant yn amser heddwch."

Diameu ei fod yn dweyd y gwir, ond gwir chwerw ydoedd, a gwir oedd yn myned hyd at wraidd holl egwyddorion Undebau Llafur. Holl amcan Undeb Llafur yw amddiffyn y gwan. Byddin fawr yw gweithwyr gwlad, a byddin ddysgybledig yw lle bo Undebau Llafur teilwng o'r enw. Pan fo byddin o filwyr yn teithio, rheolir cyflymder y daith yn ol gallu y gwanaf a'r eiddilaf yn mhlith y llwythau. Pe symudai byddin ar ei thaith yn ol gallu y cryfaf a'r cyflymaf, buan y gadewid haner y fyddin ar ol. Nid yw byddin byth yn gadael ei gweiniaid ar ol ond pan naill ai yn rhuthro i ymosod ar y gelyn neu pan yn ffoi oddiwrtho. Felly am swyddogion byddin llafur; gwahardda eu rheolau i'r gweithiwr da a chyflym droi allan yr holl waith y medr ef wneyd; rhaid rheoli cyflymdra ei waith ef wrth fedr cyfangorff ei gydweithwyr. Mae hyn yn wir am bob cylch o waith a reolir gan Undeb Llafur.

Gwelai Lloyd George felly ddwylaw'r gweithiwr wedi eu rhwymo, fel na chaffai'r dyn, hyd yn nod pe y dymunai hyny, wneyd cymaint o waith ag a fedrai, er fod ei frodyr ar faes y gwaed yn cael eu lladd wrth y miloedd o ddiffyg y pethau y medrai'r gweithiwr gartref eu troi allan pe rhoddai ei holl egni ar waith. Byddai dyn cyffredin yn tori ei galon pe caffai ei hun wyneb yn wyneb a'r fath graig rwystr. Eithr nid felly Lloyd George. Fel arfer, aeth at wraidd y drwg. Apeliodd at yr Undebau Llafur am roi o'r neilldu, tan ddiwedd y rhyfel, y rheolau a gaethiwent ryddid y gweithiwr, modd y gallai pob gweithdy ddyblu ei ddiwydrwydd a'i gynyrch er cyfarfod ag angen y genedl a'r milwyr. Cyhoeddodd y rhybudd a ganlyn i holl weithwyr y deyrnas:

"Mae angen y wlad i fod goruwch pob peth arall. Geilw am y mwyaf a'r goreu a fedr pob gweithiwr yn holl weith- dai cyfarpar y wlad ei wneuthur. Bydd unrhyw weithiwr a ymgeidw rhag gwneyd ei oreu, yn darostwng angen y wlad i'w fuddiant personol ef ei hun."

Ond rhaid oedd cael caniatad yr Undebau Llafur eu hunain cyn y medrai'r gweithiwr gydsynio a chais Lloyd George ac ateb cri y milwyr yn y ffosydd. Ac nid yn hawdd yr enillwyd cydsyniad yr Undebau. Pe na bae dim ond cwestiwn y Rhyfel mewn dadl, dymuniad pob gweithiwr fuasai gwneyd ei oreu glas yn ddiameu. Mae gweithwyr Prydain, fel dosbarth, mor barod ag unrhyw ddosbarth i wneyd pob aberth posibl er sicrhau buddugoliaeth i fyddin Prydain, ond ofnent, ac nid heb achos, fod eu gelynion gartref yn ceisio manteisio arnynt, ac o dan gochl angen cenedlaethol yn eu cymell i roddi i fyny arfau oedd wedi bod yn amddiffyniad i'r gweithiwr yn yr amser a fu, ac a fyddai yn amddiffyniad eto yn yr amser oedd i ddod. Yr oedd sicrhau y dyogelwch a'r breintiau a olygir mewn Undeb Llafur, ei gyfundrefn, ei gydweithrediad, a'i reolau amddiffynol, wedi costio yn ddrud i weithwyr Prydain, a nid hawdd ganddynt amddifadu eu hunain o'r pethau hyn. Ofnent gyda hyny, a thrachefn nid heb achos, y byddai meistri yn ymgyfoethogi mwy fyth ar draul y gweithiwr pe y rhoddai efe i fyny arf amddiffynol rheolau Undebau Llafur.

Ceisiodd Lloyd George gyfarfod a'r ddau anhawsder. Ymrwymodd ar ran y Llywodraeth yn y lle cyntaf, na chaffai yr Undebau Llafur, na neb o'u haelodau, ddyoddef, ar ddiwedd y rhyfel unrhyw anhawsder o fath yn y byd am ddarfod iddynt roi heibio am dro reolau yr Undebau. Ar derfyn y Rhyfel, caffai'r Undeb ail osod yr holl reolau hyny mewn grym fel cynt, ac fel pe na baent wedi cael eu rhoi o'r neilldu erioed. Ymrwymodd yn yr ail le na chaffai'r meistr wneyd elw afresymol ar draul gwaith ychwanegol y gweithiwr. Fel mater o ffaith, ar hyn o bryd, allan o bob ceiniog o elw a wna'r meistri yn awr yn fwy nag a wnaent cyn y rhyfel, cymer y Llywodraeth ddimai at bwrpas y Wladwriaeth.

Er yn anfoddlawn, cydsyniodd yr Undebau Llafur a'r cais ar ol aml i gynadledd a Lloyd George. Cafwyd engraifft o anhawsderau'r Llywodraeth a Lloyd George yn streic fawr Glowyr Deheudir Cymru ar ganol y rhyfel. Yr oedd y mesur a ddygwyd i'r Senedd gan Lloyd George, "Mesur Cyfarpar Rhyfel," yn rhoi awdurdod a gallu eithriadol, ac o'i gamddefnyddio, gormesol iawn, yn ei law. Yn mhlith pethau eraill byddai'r neb a elai ar streic fel ag i beryglu gallu unrhyw weithdy i droi allan gyfarpar rhyfel fel o'r blaen, yn agored i gael ei erlyn a'i ddirwyo yn drwm. Trefnid fod Byrddau Cyflafareddol Gorfodol i setlo pob achos o annghydfod rhwng meistr a gweithiwr, ond er mai rhwydd a fyddai dirwyo neu gosbi un gweithiwr anufudd, neu ddwsin, neu ugain, peth gwahanol iawn a fyddai cosbi, neu geisio cosbi mil, neu ddeng mil, neu ddau can mil o honynt a ddeuent allan ar streic gyda'u gilydd. Aeth yn streic yn holl lofeydd Deheudir Cymru, a daeth dau can mil o'r glowyr allan. O dan y ddeddf a basiwyd drwy'r Senedd gan Lloyd. George ei hun, rhaid oedd cosbi'r dynion hyn, ond rhwyddach dweyd mynydd na myned drosto, a rhwyddach bygwth y glowyr mewn deddf na chosbi cynifer o honynt o dan y ddeddf hono, felly, yn lle cario allan ofynion ei gyfraith ei hun, aeth Lloyd George i'r Deheudir i siarad a'r glowyr. Setlwyd y streic—drwy i Lloyd George roddi i'r glowyr yn ymarferol bob peth a geisient pan aethant allan ar streic. Fel y dywedai un o arweinwyr y glowyr: "Nid oedd angen streic o gwbl. Gallesid fod wedi setlo'r holl gwestiwn ar y dechreu ar y telerau a roddodd Lloyd George i ni ar y diwedd."

Y trydydd gelyn oedd ganddo i'w wynebu oedd y tafarnwr. Cafwyd profion fod y ddiod feddwol yn gwneyd mwy o niwed na dim arall i'r dynion a'r gwaith yn ngweithdai cyfarpar; yn achosi colli amser, ac yn lleihau yn ddirfawr allu'r gweithiwr i droi gwaith allan yn brydlon a chyflym. Yn gynar yn y flwyddyn eleni awgrymodd Lloyd George i'r Llywodraeth ddwyn Deddf Gwaharddiad i weithrediad dros gyfnod y rhyfel. Derbyniwyd yr awgrym gyda brwdfrydedd gan y wlad. Pe tae'r Llywodraeth wedi dwvn y Mesur i mewn y pryd hwnw cawsai ei basio yn rhwydd gyda chymeradwyaeth y wlad, ond oedwyd nes rhoi cyfle i'r tafarnwyr drwy'r deyrnas drefnu eu rhengoedd hwythau i'r ymgyrch, a daeth y gwrthwynebiad mor fygythiol nes na feiddiodd y Llywodraeth ddwyn y mesur yn mlaen. Collwyd felly gyfle na welir eto ei gyffelyb i wneyd gwaharddiad y diodydd meddwol yn gyfraith Prydain. Ond dywed y ddiareb fod dau gynyg i Gymro. Anturiodd Lloyd George eilwaith, a llwyddodd yr ail dro. Byrhawyd oriau gwerthu diodydd meddwol yn yr ardaloedd lle y ceid gweithdai cyfarpar. Trefnwyd yr oriau hyny yn y fath fodd fel nad ymyrent ond i'r graddau lleiaf a gwaith y dynion.

Er lleied hyn, cyfarfyddodd a gwrthwynebiad annghymodlawn. Ymgyngreiriodd y tafarnwyr a

dosbarth o'r gweithwyr i ymladd hyd yr eithaf yn erbyn llyffetheirio Syr John Heidden, ac yn erbyn cyfyngu dim ar "ryddid y gweithiwr" i feddwi. Ffurfiwyd "Pwyllgor Gwrthdystiad Undeb Llafur"—enw mawr, ond ffugiol, gan nad oedd a fyno Undebau Llafur a'r mudiad. Ond difriai y Pwyllgor Lloyd George, gan ei alw yn "Ginger Beer Cromwell"—yn "Cromwell" am ei fod fel yr hen Ymneillduwr dros ddau canrif a haner yn ol, yn mynu gormesu'r gormeswr; ac yn "Ginger Beer" o herwydd ei ddaliadau dirwestol. "Political charlatan" y geilw ysgrifenydd y pwyllgor hwnw Lloyd George. Dengys y dyfyniad a ganlyn o lythyr o'i eiddo i'r wasg ansawdd meddwl a chymeriad y pwyllgor a'i ysgrifenydd:

"Mae'r gwagffrostiwr gwleidyddol Lloyd George yn twyllo'r gweithiwr. Twyllodd eraill cyn hyn. Pe bae Lloegr wedi bod yn gall buasai wedi taflu Lloyd George i'r scrap heap fel y gwnaeth Ffrainc a Caillaux, a'r Eidal a Giolitti. Ond yn awr, mae yn ymaflyd yn ein gyddfau. Na chamgymered y wlad biboriad y capel am ruad y werin!"

Geilw'r cyfeiriad at "biboriaid y capel" i gof y ffaith fod Mr. Lloyd George wedi troseddu egwyddorion ei febyd a'i gapel yn nglyn a chadwraeth y Sabboth. Dychrynwyd ei hen gydnabod pan ddaeth lawr i Gymru i areithio mewn chwareudy yn Bangor ar y Sul. Baich ei genadwri oedd galw ar weithwyr Cymru i wneyd eu goreu yn nglyn a'r rhyfel, ac yn enwedig i roi atalfa ar y niwed a wnaed gan y fasnach feddwol, yr hon, ebe fe, oedd i'w hofni yn fwy na byddinoedd y Caisar. Y Sabboth dylynol, darfu i un pregethwr mewn capel Cymreig ar ei weddi o'r pwlpud ddanod hyn i'r Hollalluog, gan ddweyd:

"O Arglwydd Mawr! Yr ydym yn synu atat am oddef o honot hyd yn nod Lloyd George i dori Dy Sabboth sant- aidd Di drwy gynal cwrdd cyhoeddus ar Dy Ddydd Di."

Hyd yn ddiweddar gweithiai yr holl weithdai cyfarpar ar y Sul fel ar ddiwrnod arall er mwyn troi allan gymaint o waith ag oedd yn bosibl, ond mae pwyllgor o feddygon newydd wneyd ymchwiliad i'r mater, ac wedi cael allan y gwneir mwy o waith gan ddyn wrth weithio chwe niwrnod, a gorphwys ar y seithfed dydd, nag a wna wrth weithio saith dydd yn mhob wythnos. Felly gorchymyn Lloyd George i'w ganoedd o filoedd o weithwyr heddyw yw: "Chwe diwrnod y gweithi, ac y gwnei dy holl waith, a'r seith fed dydd y gorphwysi."

Erbyn heddyw mae yn agos i ddwy fil o weithdai mawr drwy'r deyrnas o dan reolaeth uniongyrchol. Lloyd George, yn troi allan gyfarpar rhyfel. Yn y rhai hyn oll mae pob gweithiwr o dan lywodraeth filwrol. Ni cha adael ei waith, na symud i le arall, ond yn unig trwy ganiatad y Llywodraeth. Os esgeulusa ei waith, os erys ymaith oddigerth o dan orchymyn meddyg, os peidia a gwneyd cymaint o waith ag y bernir y medr wneyd, bydd yn agored i gosb. Anhygoel yn mron yw. gweled hyn mewn gwlad fel Prydain a ymffrostia yn rhyddid ei deiliaid. Ond trwy gydsyniad cyfangorff y gweithwyr drwy eu harweinwyr, yn unig y llwyddwyd i osod y caethiwed hyn arnynt, er mwyn enill y rhyfel. Mewn canlyniad i hyn, nid oes brinder mwyach ar gyfarpar. Dywed Arglwydd Kitchener fod Prydain heddyw yn medru cynyrchu digon o gyfarpar o bob math i gyfarfod ag angenion deng miliwn o filwyr! Bydd pedair miliwn o fyddin Prydain o dan arfau y gwanwyn nesaf, a chwe miliwn o filwyr newydd yn myddin Rwsia, a bydd Prydain yn gofalu am gyfarpar iddynt oll!

Er i'r glowyr orchfygu Mesur Cyfarpar Lloyd George adeg y streic, eto cyffyrddwyd a'u calonau gan ei anerchiadau brwd. Mae rhai o'r pethau a ddywedodd yn haeddu cael eu hysgrifenu a phin o haiarn ac o blwm yn y graig dros byth. Mewn araeth fawr yn Llundain i gynrychiolwyr glowyr Prydain, dywedodd:

"Glo wedi ei ddistyllio yw'r gwaed sydd yn rhedeg drwy wythienau pob diwydwaith yn y deyrnas heddyw. Y Brenin Glo sydd yn Arglwydd Goruchaf ar bob diwydwaith mewn heddwch a rhyfel. Yn y rhyfel mae glo yn fywyd i ni, ac yn angeu i'r gelyn. Glo sydd yn gwneyd defnyddiau rhyfel, yn ogystal a'r peirianau sy'n eu cludo. Golyga'r glo y dur, a'r reiffl, a'r magnelau. Rhaid cael glo i wneyd y shells, a glo i'w llenwi, glo sydd yn eu cludo i faes y frwydr i gynorthwyo ein milwyr yno. Glo yw'r gelyn mwyaf ofnadwy, a'r cyfaill galluocaf o bawb. Lladdwyd neu glwyfwyd 350,000 (erbyn hyn maent yn 500,000) o filwyr Prydain gan lo Germani—drwy fod glowyr Westphalia mewn cydweithrediad a pheirianwyr Prwsia, yn gosod eu holl egni at wasanaeth eu gwlad. Glo achosodd y lladd a'r clwyfo hyn. Ie, a phan welwch y moroedd yn glir, a baner Prydain yn chwifio heb neb i'w herio ar holl foroedd y byd, pan welwch faner Germani wedi gorfod cilio oddiar wyneb y dyfnder yn mhob man, pwy wnaeth hyn? Glowyr Prydain yn cynorthwyo morwyr Prydain, a'i gwnaeth!"

Wedi dwyn i'w meddyliau bwysigrwydd galwedigaeth y glowr, dygodd adref i'w cydwybodau y ddyledswydd orphwysai ar eu hysgwyddau yn ngwyneb angen eu gwlad:

"Rhaid i ni dalu pris buddugoliaeth os ydym am enill, canys mae i fuddugoliaeth ei phris. Nid oes ond un cwestiwn y rhaid i bawb o honom, o bob gradd ac o bob dosbarth, ofyn iddo ei hun, A ydyw yn gwneyd digon i enill buddu- goliaeth, sef bywyd ein gwlad. Golyga dynged Rhyddid am oesau i ddod. Nid oes yr un pris yn ormod i ni dalu am fuddugoliaeth os yw yn ein gallu i'w dalu. Mae Rhyddid yn golygu yr hawl i ymgilio oddiwrth eich dyledswydd. Ond nid dyna'r ffordd i enill buddugoliaeth. Nid yn Fflanders yn unig y ceir y ffosydd yn y rhyfel hwn. Mae pob pwll glo yn ffos, yn rhwydwaith o ffosydd yn y rhyfel hwn. Mae pob gweithdy yn wrthglawdd, a phob lle fedr droi allan gyfarpar yn gastell. Y gaib, y rhaw, y morthwyl—maent oll yn gymaint o arfau yn y rhyfel hwn ag yw'r fidog a'r reiffl; ac mae'r dyn na wna ei oreu wrth weithio, yn methu yn ei ddyledswydd lawn cymaint ag yw'r milwr sy'n troi ei gefn mewn brwydr ac yn ffoi."

Yr oedd un apel o'r fath yna at ddosbarth o ddynion, y glowyr, oedd wedi gyru 250,000 o wirfoddolwyr i ymladd ar faesydd gwaed Ewrop dros hawliau dyn a gwareiddiad, yn ddengwaith mwy effeithiol nag unrhyw ddeddf othrymus a gorfodol. Yr oedd y diweddglo yn deilwng o'r dyn ac o'r achlysur:

"Daeth yr amser i bob dyn, ie, a phob merch, a fedr wneyd, i gynorthwyo'r wlad. Mae 250,000 o lowyr dewrion. yn y ffosydd draw yn gwynebu cynddaredd angeu yr awrhon, ac yn clustfeinio yn bryderus am glywed swn olwynion y cerbydau yn dod o Loegr i'w cynorthwyo. Mae'r wageni yn aros y tu allan i'r iardiau, yn aros i gael eu llenwi. Dowch! Llanwer hwynt! Dowch! Gyrwn hwynt yn mlaen i'r ffrynt." "Yna, pan wneir hyn, bydd yn ysgrifenedig mewn llyth- yrenau o dan y benod ardderchocaf yn holl hanes y deyrnas fawr hon; ac yn y benod hono adroddir y modd, pan ostyng- odd Baner Rhyddid am foment o dan ymosodiadau ffyrnig gelyn didrugaredd, y cododd bechgyn a merched Prydain, ac y daethant i gynorthwyo y milwyr, gan osod o honynt Faner Rhyddid yn uchel ac yn gadarn ar graig o'r lle ni all yr un gormes byth mwy ei thynu i lawr!"

Dyna Weinidog Cyfarpar Prydain yn ei fan goreu.

Nodiadau[golygu]