Rhamant Bywyd Lloyd George/Gweinidog y Goron

← Rhyddid Cydwybod

Rhamant Bywyd Lloyd George gan Beriah Gwynfe Evans

Diwygiwr Cymdeithasol

PENOD VIII.

GWEINIDOG Y GORON.

CEIR yn Llywodraeth Prydain ddau fath o Weinidogion y Goron. Yn uchaf saif Aelodau y Cabinet. Hwynthwy sydd yn penderfynu polisi y Llywodraeth ar bob cwestiwn. Yr ail dosbarth yw y gweinidogion o'r tu allan i'r Cabinet, y rhai, gan mwyaf, a elwir yn "Is-ysgrifenyddion" yn ngwahanol adranau'r Llywodraeth. Fel rheol, pan wneir aelod cyffredin o'r Senedd am y tro cyntaf yn Weinidog y Goron, i'r ail ddosbarth yr a, a dyrchefir ef, os bernir ef yn gymwys ar ol ei brofi yn y swydd is, i'r swydd uwch yn y Cabinet. Anaml yr a Aelod Seneddol yn uniongyrchol i'r Cabinet heb wasanaethu am dymor yn y swydd is. Un o'r eithriadau anaml hyn yw Mr. Lloyd George. Pan aeth gyntaf i'r Senedd 25 mlynedd yn ol gwawdiai ei wrthwynebwyr y syniad o weled rhyw gyfreithiwr bach cyffredin yn y wlad yn myned yn Aelod Seneddol o gwbl. Gwyr mawr, cyfoethogion y wlad a phendefigion y bobl, yn unig a fernid yn gymwys i fod yn Aelodau Seneddol, ond etholwyd y cyfreithiwr tlawd ar eu gwaethaf oll. Hyd yn nod am aelodau ei blaid ei hun, edrych i lawr, braidd a wnaent arno pan aeth gyntaf i'w plith yn y Senedd. Ychydig o sylw a dalent iddo, a lle isel a gaffai ar raglen cyfarfodydd yn y rhai y cymerai efe a hwythau ran. Pa safle bynag a enillodd efe wedi hyny, anrhaith yw a enillwyd gan ei fwa a'i waewffon ef ei hun, yn nghyd a'r ffaith fod gwerin gwlad Gwalia o'r tu cefn iddo. Dangosasant hwy eu cydymdeimlad a'i dlodi ef, a'u hedmygedd. o'i gymwysderau ef, drwy danysgrifio dro ar ol tro at dreuliau ei etholiadau. Ni bu traul un etholiad iddo yn llai, dyweder, na phum cant o bunau; codai weithiau lawer yn uwch. Ni fedrai efe fforddio talu hyny o arian, ond daeth ei etholwyr yn mlaen gan gymeryd y baich oddi ar ei ysgwyddau. Felly yr aeth i'r Senedd. dro ar ol tro.

Fel y gwelwyd ni chafodd fanteision na choleg na Phrif Ysgol—dim ond ysgol fach y pentref, a'r Ysgol Sul a'r Gymdeithas Lenyddol, a'r dadleuon o nos i nos yn shop y crydd ac yn efail y gof. Ond erbyn hyn mae ganddo hawl i wisgo gown y Doctoriaid uchaf yn Mhrifysgol Rhydychain ac yn Mhrifysgol Cymru. Gosododd y ddwy arno yr anrhydedd o fod yn "D. C. L." Wrth gyflwyno'r teitl hwn iddo yn Rhydychain, desgrifiai'r areithiwr cyhoeddus ar ran y Brif Ysgol hynaf yn y byd^[1] ef fel:

"Gwr llawn o yni, wedi ei ysbrydoli gan ddawn danbaid, a'r hwn a ddanfonwyd gan Gymru fechan ddewr i lenwi swydd o awdurdod eang."

Pan yn fachgenyn arferai edrych gydag arswyd ar furiau uchel, cryf, Castell Caernarfon. Pan ddaeth i ddeall ystyr hanes, arferai gyfeirio ei fys at y Castell cadarn fel prawf na fedrai gallu estronol, boed gryfed ag y mynai, byth ladd bywyd cenedl fel cenedl y Cymry. Codwyd y castell hwnw dros bum can mlynedd. yn ol i'r amcan o lethu'r Cymry, a lladd eu cenedlaetholdeb. Ond heddyw wele'r genedl fechan hono yn fwy byw nag erioed, a'i chynrychiolydd dewisedig a dewisol hi yn dal allweddau y Castell hwnw yn rhwym wrth ei wresgys, ac fel Cwnstabl y Castell yn agor y Porth Mawr i dderbyn Brenin Prydain ac Ymerawdwr yr Ymerodraeth fwyaf yn y byd i mewn, ac yn cymeryd rhan yn arwisgiad Tywysog Cymru oddi fewn i'r muriau.

Pan syrthiodd gweinyddiaeth Doriaidd Mr. Balfour yn 1905, yr oedd Mr. Lloyd George wedi dringo i safle mor amlwg fel dadleuydd ac ymladdwr yn mhlith y Rhyddfrydwyr fel y cytunai pawb y rhaid iddo gael lle yn mhlith Gweinidogion y Goron yn ngweinyddiaeth. Ryddfrydol Syr Henry Campbell Bannerman, ond ychydig a dybiai neb y caffai fod ar unwaith yn Aelod o'r Cabinet. Ond felly bu; gwnaed ef yn Llywydd Bwrdd Masnach, o bosibl y swydd olaf yn yr holl Weinyddiaeth y gallesid meddwl ei fod ef yn gymwys iddi.

Mewn ysgrifau eraill yr wyf wedi tynu cyffelybiaeth rhwng gyrfa Mr. Chamberlain ag eiddo Mr. Lloyd George. Yma gellir dweyd fod y ddau wedi myned i'r Cabinet heb wasanaethu awr mewn swydd is. Aeth y ddau i gymeryd arolygiaeth Bwrdd Masnach. Gwnaeth pob un o'r ddau ei arolygiaeth yno yn hanesyddol nodedig.

Cyn myned o hono erioed i'r Cabinet gwyddai ei gyfeillion ei syniadau am swyddogion parhaol y Llywodraeth. Mae yn wahanol yn Mhrydain i'r hyn yw yn yr Unol Dalaethau. Pan ddaw plaid boliticaidd i awdurdod yn lle plaid wrthwynebol yn Mhrydain, ni newidir neb o swyddogion y llywodraeth, ond yn unig weinidogion y Goron, yn y Cabinet ac o'r tu allan iddo, ac ychydig iawn o swyddi llai. Erys corff mawr swyddogion y Llywodraeth, yn y Senedd a thrwy'r wlad oll, yn eu swyddi gan nad pa blaid boliticaidd a fo mewn awdurdod. Gelwir hwynt felly yn swyddogion parhaol. Pan elo gweinidog y Goron am y tro cyntaf i arolygu yr adran a ymddiriedwyd iddo, mae efe, i raddau pell, yn gorfod ymddibynu ar swyddogion parhaol yr adran hono i'w gyfarwyddo yn nghylch y gwaith. Geill y swyddogion parhaol hyn hwylysu neu rwystro llawer ar waith y gweinidog fo'n eu harolygu, fel y geill blaenoriaid neu ddiaconiaid mewn eglwys Ymneillduol hwylysu neu rwystro gwaith gweinidog newydd yr eglwys. Erys y swyddogion parhaol i Weinidog y Goron, fel yr erys blaenoriaid eglwys Ymneillduol i weinidog yr eglwys, yn eu swydd ar hyd eu hoes. Yn awr, credai Mr. Lloyd George cyn iddo fyned yn Weinidog y Goron, fod y swyddogion parhaol hyn yn rhwystr mawr ar ffordd pob ymgais ar ran Gweinidog y Goron i ddwyn gwelliantau pwysig i mewn, pa un bynag ai yn yr adran hono ei hun ai ynte yn neddfau'r wlad. Credai fod mwy o fai ar y swyddogion parhaol nag oedd ar Mr. Balfour yn bersonol am fod Cymru wedi gorfod ddyoddef cymaint o dan y Weinyddiaeth Doriaidd, a chymerodd ei lw os byth y deuai efe yn Weinidog y Goron y mynai symud y sawl a fu'n rhwystr i ddeddfwriaeth Ryddfrydol. Er na lwyddodd i wneyd hyny, os ceisiodd, eto llwyddodd i gael mwy of waith allan o swyddogion ei adran nag a gafodd neb o'r blaen. Galwai ei swyddogion parhaol ef (yn ei gefn) "Yr Afr Gymreig" am ei fod, meddent, "yn medru ysboncio mor gyflym ac mor rhwydd o un pwynt i'r llall!"

Bu yn "optimist" erioed, yn un a fynai edrych ar ochr oleu yn lle ochr dywell pob cwestiwn. Felly nid oedd nac anhawsder na gwrthwynebiad o fath yn y byd byth yn ei ddigaloni. Os soniai'r swyddogion parhaol am greigiau rhwystr ar y ffordd, dywedai yntau fod yna lwybr hyd yn nod drwy'r creigiau, a bod yn rhaid ei deithio. Os dangosent iddo gymylau duon ar y ffurfafen, tynai yntau eu sylw at yr awyr las tu draw i'r cymylau, a'r haul yn tywynu yno. Felly, rhwng bodd ac anfodd gorfodwyd hwy i edrych ar bob peth o'i safle ef, yn lle eu bod hwy yn ei orfodi i weled pethau drwy eu gwydrau hwy. Mor ddeheuig hefyd y profodd ei hun i dynu'r Weinyddiaeth yr oedd ef yn aelod o honi allan o ddyryswch neu berygl yn Nhy'r Cyffredin, fel y daeth i gael edrych arno fel "dyn lwcus" y Weinyddiaeth. Dangosodd ei hun hefyd mor alluog yn awr i amddiffyn y Llywodraeth yn y dadleuon yn y Ty, ag y bu gynt o beryglus yn ei ymosodiadau arni. Enillodd yn fuan iddo ei hun yr enw o fod yr ymladdwr goreu yn y Weinyddiaeth Ryddfrydol. Yr oedd mor feiddgar yn ymosod, mor heinyf ac ystwyth yn dianc o grafangau ei elynion pan geisient ei rwydo, fel y gelwid ef yn "De Wet y Rhyddfrydwyr."

Ond profodd ei hun hefyd mor werthfawr i'r Wladwriaeth ag ydoedd i'w blaid. Gwnaeth waith digyffelyb yn ei adran ei hun—Bwrdd Masnach. Ni ddylynai byth y llwybrau ystrydebol yr arferai gweinidogion eraill eu cerdded. Pan arfaethai ddwyn rhyw gyfnewidiad mawr i weithrediad, neu basio Deddf newydd a fuasai yn effeithio ar wahanol ddosbarthiadau, galwai ato arweinwyr y dosbarthiadau hyny i ymgyngori a hwynt cyn gwneyd dim. Meddai ar allu nodedig i weled safbwynt dyn arall, medrai megys osod ei hunan yn lle y neb a ymresymai ag ef; yr oedd yn feddianol ar allu'r ddynes i dreiddio i feddwl arall. Felly, pan gynelid cynadledd o'r gwahanol ddirprwyaethau yn ystafell Bwrdd Masnach, mynai gael goleu ddydd iddo ei hun ar bob pwnc, a mynai fyned at wreiddyn pob anhawsder. Gan ddeall o hono safbwynt y naill ochr a'r llall, chwiliai ei feddwl treiddgar, cyflym, am ryw fan canol rhyngddynt, am ryw ffordd y gallent gyfamodi heb aberthu egwyddor hanfodol, a chyn dyfod i'r gynadledd ei hun, ceisiai ddod i ddeall pob peth posibl yn nghylch y pwnc a fyddai dan sylw. Nid dyn yw yn hoffi ymdrafferthu a manylion dim, a ar ei union at egwyddor sylfaenol y cwestiwn os bydd modd yn y byd. Galwai i'w wasanaeth yr ymenyddiau c'iriaf a'r penau mwyaf llawn o wybodaeth y medrai ddod o hyd iddynt. Ymborthai yntau ar ffrwyth eu hymenyddiau, gan droi yr oll yn faeth i'w ymenydd ef ei hun.

MAJOR RICHARD LLOYD GEORGE

Gyda hyn oll, drachefn, yr oedd yn feddianol ar allu yn mron digyffelyb i berswadio dynion. Pan ddeuai'r ddwy blaid wyneb yn wyneb yn ei bresenoldeb ef, dywedai wrthynt:

"Yn awr, foneddigion, cyn dod at y pwyntiau ar y rhai yr ydych yn gwahaniaethu, gadewch i ni weled ar ba bwyntiau yr ydych yn cydolygu. Cawn setlo'r gweddill wedi hyny."

A thrwy ddylanwad ei dafod deniadol, a'i wen siriol, a'i ymddangosiad o fod ei hun yn cytuno a chwi ond ar yr un pryd yn dymuno arnoch i ddod gam bach yn mlaen gyfarfod a'r ochr arall, perswadiai'r ddwy blaid i gredu eu bod yn cytuno ar lawer fwy o phwysicach pwyntiau na'r rhai yr annghytunent arnynt. Yna dywedai:

"Wel, wir, nid yw'r gwahaniaeth rhyngoch prin yn werth son am dano. Dowch, dowch, holltwch y gwahaniaeth, a gadewch i ni wneyd bargen fel hyn."

Ac yna awgrymai linellau cytundeb yn y fath fodd fel y credai pob un o'r ddwy blaid mai ei hochr hi ei hun oedd wedi cario. Yn wir, clywais Arweinwyr Llafur yn dweyd fwy nag unwaith :

"Y lle mwyaf peryglus i Arweinydd Llafur yw bod mewn cynadledd gyda Lloyd George yn ganolwr. Awn i mewn i'r Gynadledd yn wrol ddigon, yn dal argyhoeddiadau cryf, ond pan ddeuwn allan cawn ein bod wedi gadael ein hegwyddorion oll ar ol yn ystafell y Gynadledd."

Ond os medrai fod yn wen ac yn wenieithus pan dybiai y talai hyny y ffordd iddo, gallai fod yn llym, ac yn arw, ac yn sarhaus ddigon pan fyddai hyny yn angenrheidiol. Un tro daeth dirprwyaeth bwysig ato yn cynwys Arglwydd Burleigh, Arglwydd Hugh Cecil, a mawrion eraill y deyrnas, i siarad ag ef am dreialon ac anhawsderau landlordiaid Lloegr. Yn lle ymbil ag ef, na hyd yn nod ei anerch yn barchus fel Gweinidog y Goron, cofiasant mai urddasolion y Deyrnas oeddent hwy, ac mai cyfreithiwr bach o'r wlad oedd yntau, a dechreuasant ei geryddu. Gwelodd yntau ar amrantiad beth oedd yn eu meddyliau, a stopiodd hwy ar unwaith gan ddweyd:

"Mi a'ch derbyniais heddyw i wrandaw eich cwynion ac unrhyw resymau a allech eu dwyn yn mlaen. Nid lle dirprwyaeth fo'n ceisio ystyriaeth gan y Llywodraeth yw difrio'r Llywodraeth. 'Rwy'n ofni fod eich addysg yn y cyfeiriad hwn wedi cael ei esgeuluso."

Pan ymosodwyd arno gan un golygydd mewn papyr enwog a dylanwadol, cyfeiriodd Mr. Lloyd George yn gyhoeddus at hwnw fel "ymhonwr gwagfalch, disylwedd." Ni pharchai'r cyfoethog fwy na'r tlawd. Haner duw i'r Prydeiniwr yw'r miliwnydd, ac o'r holl dduwiau hyn y diweddar Arglwydd Rothschild, yr arianydd bydenwog oedd y mwyaf. Dywedid am Arglwydd Rothschild fod ei ddylanwad y fath ar gyfoeth gwledydd daear, fel y medrai achosi rhyfel neu ei atal bryd y mynai. Beiddiodd Arglwydd Rothschild ar un achlysur siarad dipyn yn fombastaidd am yr hyn a ddylai ac ni ddylai, ar yr hyn y caffai ac ni chaffai'r Llywodraeth ei wneyd. Rhaid i'r Llywodraeth, ebe'r Iuddew cyfoethog hwn, beidio dwyn Mesur Dirwest yn mlaen rhag niweidio masnach bragwyr a'r darllawyr; rhaid iddynt beidio gosod trethi trymion ar ystadau eang rhag niweidio masnach amaethyddiaeth; rhaid iddynt beidio rhoi blwydd-dal i hen bobl, na gwneyd hyn neu arall, am, meddai Lloyd George, eu bod yn cyffwrdd a llogell Arglwydd Rothschild. Yna aeth y Cymro rhagddo i ddweyd:

"Yr ydym yn cael llawer iawn gormod o Arglwydd Rothschild. Mi a hoffwn wybod ai penrheolwr y Deyrnas hon yw yr Arglwydd Rothschild hwn? A ydym i weled pob llwybr at ddiwygiad, arianol a chymdeithasol, yn cael ei flocio yn ein herbyn gan rybudd yn dweyd: 'Ni ellir tramwy y ffordd hon. Drwy orchymyn Nathaniel Rothschild'."

Gwnaeth y Cymro bach tlawd yr Iuddew mawr cyfoethog yn destyn gwawd a chwerthin yr holl deyrnas, ac eto pan fu farw Arglwydd Rothschild ni thalodd neb deyrnged mor uchel o barch i'w allu a'i goffadwriaeth ag a wnaeth Lloyd George, ond mae cof y cyhoedd, fel cof y gwr cyhoeddus, yn fyr a brau. Bu marsiandiwyr mawr Llundain yn traddodi Lloyd George i dan tragywyddol am bechodau ei Gyllideb, ond eleni syrthient i lawr i'w addoli ef fel gwaredwr arianol yr Ymerodraeth. Bu un papyr Toriaidd yn hoff o'i wawdio fel un na wyddai ddim am fyd arian, a'r mwyaf annghymwys o bawb i fod yn Gangellydd y Trysorlys; ond wele yr un papyr yn ddiweddar yn crochfloeddio drwy'r byd mai Lloyd George yw'r unig ddyn yn y Cabinet heddyw sydd yn werth ei halen, a'r unig wr y geil Prydain ddibynu arno yn nydd ei chyfyngder.

Rhaid oedd fod gwr o'r fath yn gadael ei argraff ar bob dim yr ymwnelai ag ef. O dan ei law ef daeth Bwrdd Masnach, y lleiaf ei nod yn mhlith Adranau'r Llywodraeth, yn ganolbwynt mawr bywyd gweithfaol a masnachol yr Ymerodraeth oll. Taflodd ei ysbryd ei hun i'w adran, a gwnaeth hi yn feddygfa lle y trinid ac y ceisid gwella pob afiechyd yn nghyfansoddiad gweith faol a masnachol y deyrnas.

Yn mhlith y clwyfau a feddyginiaethwyd, priodolir iddo gymodi gwyr y rheilffordd pan fygythid streic gyffredinol ganddynt drwy'r deyrnas. Iddo ef hefyd y priodolir terfynu streic glowyr Deheudir Cymru ar ganol y Rhyfel. Amrywia barn yn nghylch gwerth y cytundebau a wnaed ar yr achlysuron hyn, ond yn ddi-ddadl symudasant, o leiaf am y tro, berygl mawr a bygythiol i'r deyrnas. Efe sefydlodd y Byrddau Cymod gorfodol mewn gwahanol alwedigaethau, ac nid peth bach oedd perswadio'r meistr a'r gweithiwr i dderbyn dyfarniad Bwrdd o'r fath. Dichon mai mewn amser eto i ddod y gwelir ffrwyth gwaith arall o'i eiddo yn nglyn a Chonsuls Prydain mewn gwledydd tramor; ac mae yn bosibl y gwelir, pan elo'r rhyfel presenol heibio, ad-drefniad gwell a mwy effeithiol o fasnach Prydain a gwledydd tramor. Sefydlodd adran newydd hefyd, adran cyfrif cynyrch y deyrnas, a alluogodd y Wladwriaeth i wybod holl fanylion cynyrch pob gweithfa drwy'r wlad.

Ceir mewn penod arall fanylion am ei ddeddfwriaeth yn nglyn a chwestiynau cymdeithasol, ond gellir cyfeirio yma at dri Mesur mawr yn ymwneyd a bywyd masnachol y deyrnas.

Y cyntaf o'r rhai hyn oedd Mesur Porthladd Llundain. Anhawdd, heb feichio'r llyfr a manylion sych, fyddai egluro yn llawn yr hyn a wnaeth y mesur hwn i hyrwyddo marsiandiaeth dramor a chartrefol dinas Llundain. Yr oedd yr anhawsderau ar ffordd trefniant effeithiol mor fawr fel na feiddiodd neb o'i ragflaenwyr anturio ymgymeryd a'r gwaith, er y teimlid ei fawr angen. Lle yr ofnent hwy, anturiodd ef; lle y methai arall, llwyddodd yntau. Un o'i wrthwynebwyr politicaidd ffyrnicaf yw Arglwydd Milner, ond gorfu iddo ef dalu teyrnged anfoddog o barch i allu Lloyd George yn y peth hwn pan gydnabyddodd yn gyhoeddus mai mesur Lloyd George oedd "y ffordd oreu i setlo y cwestiwn mawr, dyrys, ac anhawdd hwn."

Yr ail fesur mawr ei ddylanwad ar fasnach Prydain oedd Deddf y Breintebau (Patents Bill). Amcan cydnabyddedig y mesur hwn oedd rhoi rhagor o waith i weithwyr Prydain yn Mhrydain. Masnach Rydd yw credo Prydain a Lloyd George, a swm a sylwedd y mesur oedd gwrthod hawlfraint mewn mathau neillduol o nwyddau os na fyddai i'r nwyddau hyny "gael eu gwneuthur i raddau digonol" yn Mhrydain. Er galluogi'r darllenydd i ddeall yr amgylchiadau, dylid egluro mai yr arferiad cyn pasio'r Mesur oedd hyn: Gallai gwneuthurwr unrhyw nwydd, neu ddyfeisydd unrhyw offeryn neu beiriant, dyweder yn Germani, sicrhau hawlfraint (patent) ar y nwydd neu'r peth hwnw yn Mhrydain. O dan y cyfryw hawlfraint ni chai neb yn Mhrydain, wneuthur y nwydd hwnw, ni chai neb ond agents perchen yr hawlfraint ei werthu yn Mhrydain; ni chai neb yn Mhrydain ei brynu mewn gwlad arall a'i ddefnyddio yn Mhrydain; gallai perchen yr hawlfraint osod yr amodau a fynai ar y neb a'i defnyddiai; perchen yr hawlfraint a benodai'r pris am yr hwn y rhaid ei werthu, ac fel rheol yr oedd y pris hwnw yn uwch yn Mhrydain nag mewn gwlad arall. Gosododd Mesur Lloyd George derfyn ar hyn oll. Ni ellir cael "breinteb" mwyach yn Mhrydain ar nwydd, nac offeryn, na pheiriant, o fath yn y byd, os na wneir y cyfryw yn hollol, neu mewn rhan ddigonol, yn Mhrydain. Canlyniad naturiol hyn oedd gorfodi breintebwyr Germani a gwledydd eraill i sefydlu gweithfeydd yn Mhrydain. Gwelir fod y Mesur, o ran ei egwyddor, yn gyffelyb i Ddeddf Hawlysgrif yn yr Unol Dalaethau.

Ond y pwysicaf o'r tri oedd Mesur y Llongau Masnach. Bu cynadledda mawr a mynych rhwng Lloyd George a chynrychiolwyr y morwyr ar y naill law, a chynrychiolwyr perchencgion llongau ar y llall, cyn iddo dynu allan brif linellau y Mesur mawr. Effaith y Mesur oedd gwella amgylchiadau bywyd y morwr, a gwella safle'r perchenog. Rhoddai i'r morwr well llety ar y llong, gwell bwyd, hawl i gael gofal meddygol, a'r hawl i gael ei gludo yn ol i Brydain pe y diswyddid ef o'i le ar y llong mewn gwlad estronol. Ni cha tramorwyr, amgen na deiliaid Prydeinig, na fedrant yr iaith. Saesneg, eu cyflogi ar long Brydeinig. Am longau teithwyr gwnaed rheolau er sicrhau dyogelwch a chysur i'r teithwyr, yn enwedig yn y steerage; gorfodai longau tramor a lwythent mewn porthladd yn Mhrydain i ddod o dan yr un rheolau a llongau Prydain ei hun.

Wedi gwneyd enw iddo ei hun yn y Bwrdd Masnach, dyrchafwyd ef yn Ebrill, 1908, i fod yn Gangellydd y Trysorlys y swydd nesaf mewn awdurdod ac anrhydedd i'r Prif Weinidog ei hun. Er syndod i bawb, ac er dychryn i'w gyfeillion, trodd y Wasg Doriaidd i'w ganmol, ond nid hir y parhasant i wneyd hyny. Pan ddaeth ei Gyllideb Fawr ger bron y Senedd, dychrynodd y cyfoethogion a'r landlordiaid yn aruthr, am fod darpariadau'r Gyllideb yn gyfryw ag oedd yn godro yn helaeth o'u heiddo hwy.

Ond pwysicach hyd yn nod na'r darpariadau hyn oedd y ffaith ddarfod i'r Gyllideb Fawr hon brofi yn foddion i gyhoeddi rhyfel rhwng Gwlad ac Arglwydd. Cyn hyn yr oedd hawl ac awdurdod gan Dy'r Arglwyddi i daflu allan unrhyw Fesur a basiai Dy'r Cyffredin. Y bobl sydd yn ethol Ty'r Cyffredin; drwy etifeddiaeth yn unig, ac heb gael eu hethol gan neb, y ceir hawl i sedd yn Nhy'r Arglwyddi. Cyfoethogion, a landlordiaid mawr, ac urddasolion y deyrnas, yw mwyafrif mawr Ty'r Arglwyddi; aelodau o Eglwys. Loegr, neu o Eglwys Rufain ydynt oll oddigerth llai na haner dwsin; Toriaid cul, eithafol, yw y mwyafrif mawr o honynt. Felly, er cael etholiad ar ol etholiad, ac er dychwelyd i Dy'r Cyffredin ddynion a geisient ddiwygio deddfau gorthrymus, ac er cael mwyafrif gorlethol yno dros y cyfryw ddiwygiadau, eto medrai, ac yn aml gwnai Ty'r Arglwyddi daflu'r mesurau hyny allan, gan wneyd felly holl lafur Ty'r Cyffredin a holl ymdrech etholwyr y deyrnas, yn ofer. O ddechreu ei yrfa yr oedd Lloyd George wedi ymddiofrydu y mynail osod terfyn bythol ar allu ac awdurdod unbenaethol Ty'r Arglwyddi. Eb efe wrth Gymru:

"Llys unochrog yw Ty'r Arglwyddi, yn eistedd mewn barn parhaol ar hawliau miliynau o Ymneillduwyr, gan y rhai nid oes obaith cael cyfiawnder yn y llys hwn."

Pan daflodd yr Arglwyddi allan Fesur Addysg y Rhyddfrydwyr cymellodd Lloyd George y Weinyddiaeth Ryddfrydol i roi her i awdurdod a gallu Ty'r Arglwyddi y pryd hwnw, ond gwrthododd y Cabinet. Wedi hyny, taflodd yr Arglwyddi Fesur y Trwyddedau allan, er i Archesgob Caergaint, a nifer o Esgobion Eglwys Loegr oeddent yn aelodau o Dy'r Arglwyddi, ddeisyf ar yr Arglwyddi i'w basio. Y pryd hwnw dywedodd Lloyd George:

"Edmygaf wrthsafiad cadarn Archesgob Caergaint yn ngwyneb bygythion brwnt y bragwyr, y rhai a dybient y medrent brynu pawb ag arian, ac nad oedd eisieu iddynt ond myned at offeiriad, a dweyd wrtho: 'Wele check; cewch hwn os gadewch y plant i gael eu sathru i'r llaid o dan draed y ddiod feddwol."

Yr oedd nifer o gwmniau o fragwyr a darllawyr wedi hysbysu drwy'r wasg y peidient danysgrifio mwyach at yr Eglwys a'i helusenau, am fod yr Esgobion yn pleidio Mesur y Trwyddedau. Gwnaed y drwg yn waeth gan Arglwydd Lansdowne, arweinydd y Toriaid yn Nhy'r Arglwyddi. Galwodd Lansdowne gyfarfod preifat o'r Arglwyddi Toriaidd i'w dy yn Llundain cyn penderfynu pa beth a wnai yr Arglwyddi a'r Mesur Trwyddedau. Penderfynodd y cyfarfod. preifat hwnw daflu'r mesur allan yn ddiseremoni, er fod y wlad yn galw am dano a'r esgobion yn ei gefnogi. Torodd Lloyd George allan fel hyn:

"Cymerodd Arglwydd Lansdowne iddo ei hun hawl na feiddiodd yr un Brenin ei gymeryd er dyddiau bygythiol Siarl I. Gyrir gorchymyn allan o Lansdowne House na yrai'r Brenin byth o Balas Buckingham."

Ond pan daflodd yr Arglwyddi Gyllideb Fawr Lloyd George allan, "Cyllideb y Werin" fel y'i gelwid, yn 1909, cyflawnasant fesur eu hanwiredd. Bu Ty'r Cyffredin yn eistedd am wyth mis i'w ddadleu; rhanwyd y Ty 550 o weithiau arno; ymladdai'r Toriaid yn ffyrnig i'w erbyn, ond cariodd Lloyd George ef yn ddiangol gyda mwyafrif mawr a chyson drwy holl stormydd Ty'r Cyffredin. Gelwid ef yn "lleidr" a phob rhyw enw drwg. Wedi methu o honynt ei orchfygu ef a'r werin, apeliasant at Dy'r Arglwyddi. Taflodd y Ty hwnw y mesur allan, gan droseddu o honynt felly ddeddf anysgrifenedig y Cyfansoddiad Prydeinig na fedrai'r Arglwyddi ymyryd a Mesur Trethiant.

Cododd y wlad fel un gwr yn erbyn yr Arglwyddi. Lloyd George oedd arwr mawr y werin drwy'r deyrnas; edrychai'r bobl arno fel eu noddwr a'u hamddiffynydd. Gwelodd Lloyd George ei gyfle wedi dod i roi ergyd marwol i Dy'r Arglwyddi. Cafwyd etholiad cyffredinol, a Mr. Asquith a'r Weinyddiaeth Ryddfrydol yn amlygu yn gyhoeddus na ddaliai yr un o honynt swydd mwyach heb gael o honynt sicrwydd yr amddifedid yr Arglwyddi o'r hawl oedd ganddynt hyd yn hyn i daflu allan, neu i rwystro, mesurau Rhyddfrydol. Yn yr etholiad cafodd y Rhyddfrydwyr fwyafrif mawr drwy'r holl deyrnas.

Pan gyfarfu'r Senedd drachefn yn 1910 dygodd y Prif Weinidog gyfres o benderfyniadau ger bron Ty'r Cyffredin yn gosod allan yr egwyddorion a ganlyn:

1. Fod Ty'r Arglwyddi yn cael ei amddifadu o bob hawl i ymyryd a materion arianol y deyrnas.

2. Fod rhaid cyfyngu hawl Ty'r Arglwyddi i rwystro mesurau a besir gan Dy'r Cyffredin.

3. Fod rhaid cyfnewid cyfansoddiad Ty'r Arglwyddi fel ag i'w wneyd yn Dy etholedig yn lle yn Dy etifeddedig.

Wedi cael eu dychrynu wrth weled tymer y wlad, pasiodd yr Arglwyddi yn dawel y Gyllideb a daflwyd. allan ganddynt y flwyddyn o'r blaen. Ond safent yn gyndyn yn erbyn y penderfyniadau uchod, y rhai, fel y gwelir, a dorent o dan sail eu holl awdurdod.

Yna apeliodd Mr. Asquith at y wlad drachefn ar gwestiwn Ty'r Arglwyddi yn ngoleuni y penderfyniadau uchod, a thrachefn cefnogwyd ef gan y wlad, ond hyd yma safai awdurdod yr Arglwyddi fel cynt. Ni allai Ty'r Cyffredin orfodi Ty'r Arglwyddi i weithredu yn groes i'w ddymuniad ef ei hun. Ond yr oedd un arf eto gan y Prif Weinidog. Gall y Brenin, pan gymeradwya'r Prif Weinidog hyny, greu y neb a fyno yn "Arglwydd," yn meddu hawl i eistedd a phleidleisio yn Nhy'r Arglwyddi. Gallasai felly greu, ar gais y Prif Weinidog, bum cant o Arglwyddi newydd, digon i gario'r Mesur trwy bleidlais yn Nhy'r Arglwyddi. Gallasai wneyd y neb a fynai yn Arglwydd, y gweithiwr ar y fferm, y glowr yn y pwll, y torwr ceryg ar yr heol, y torwr beddau yn y fynwent, os mynai. Buasai creu cynifer o Arglwyddi newydd yn gostwng gwerth y teitl o "Arglwydd" yn marchnad anrhydedd y deyrnas, a'r byd. Felly, er mwyn osgoi'r gwaradwydd hwn, llyncodd Ty'r Arglwyddi "Fesur Diwygio Ty'r Arglwyddi," ac y mae bellach yn ddeddf. O dan y mesur hwnw bydd unrhyw fesur a besir dair gwaith, mewn tri senedd-dymor olynol, gan Dy'r Cyffredin, yn dod yn ddeddf Prydain Fawr hyd yn nod os gwrthodir ef bob tro gan Dy'r Arglwyddi.

O dan y ddeddf hon y daeth Mesur Dadgysylltiad i Gymru a Mesur Ymreolaeth i'r Werddon, yn ddeddf. Pasiwyd y ddau deirgwaith gan Dy'r Cyffredin; taflwyd hwynt allan gan Dy'r Arglwyddi, eto o dan y "Parliament Act" maent heddyw yn ddeddfau ar waethaf Ty'r Arglwyddi. Felly y torwyd pen Goliath gormes yn Senedd Prydain, a'r llanc Dafydd Lloyd George, y Cymro bach dewr, a'i torodd!

Nodiadau

1. Prifysgol Bologna yw'r Brifysgol hynaf yn y byd