Salm i Famon a Marwnad Grey/Rhagair

Salm i Famon a Marwnad Grey

gan John Morris-Jones

RHAGAIR

FEL y dynesai'r flwyddyn 1900, a gwawr yr ugeinfed can mlynedd o oed Crist, fe ddaeth gwawr deffro llenyddol mwyaf ein hanes.

Yr oedd Syr John Morris-Jones mor gyfrifol â neb am yr ymysgwyd hwnnw. Yr oedd cloch y "Daeth â cheinder a rheswm a syberwyd yn ôl i Gymru," meddai'r Athro W. J. Gruffydd, ac ail greodd wareiddiad a fu'n grud i'r dadeni rhyfeddaf a welodd ein hiaith. . . . Yn y pen draw, dawn cymeriad oedd ei ddawn; pan ychwanegodd Rhagluniaeth ddawn athrylith at hynny, a phan osododd ef i oesi ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, gwnaeth ef yn anocheladwy yn grewr y cyfnod newydd" (Y Llenor, Cyf. VIII, Rhif 2).

Fe ddaeth Syr John, yn ieuanc, dan ddylanwad Syr John Rhys, a dechrau astudio'r iaith Gymraeg yn wyddonol. Canlyniad hynny fu cyhoeddi rhyfel yn erbyn y llacrwydd trystfawr, anghelfydd, oedd yn nodweddu'r rhan fwyaf o gynnyrch llenyddol yr oes, a dodi pwys ar feddwl cain ac arddull ofalus, a mynd yn ôl am batrymau at ein hen feirdd clasurol.

Yr oedd Syr John ei hun yn fardd, ac yn ôl barn un sylwedydd, fe roes ei awdl ef, Salm i Famon, ac awdl Mr. T. Gwynn Jones, Ymadawiad Arthur, le i gredu mai prin gychwyn ar ei hoes aur yr oedd barddoniaeth Cymru.

Yn ei ragair i'w "Ganiadau" (1907) dywed Syr John: Ysgrifennwyd Awdl Famon yn ddarnau digyswllt tua'r flwyddyn 1893 neu 1894; yr oeddwn yn arofun iddi fod yn hwy o lawer, ond wedi ei rhoi heibio am amser, mi dybiais ei bod yn ddigon maith i watwargerdd o'r fath, ac mi lenwais y bylchau, gan ei gadael yr awdl o dair rhan fel y'i gelwir."

Ochr yn ochr â'r gweddnewid a ddaeth i'r mesurau caeth, yr oedd deffro telynegol yn digwydd, yn y mesurau rhydd. Y mae Telynegion Mr. W. J. Gruffydd a Mr. Silyn Roberts (1900) yn garreg filltir. Yma eto mawr oedd dylanwad Syr John, gan ei fod cyn hyn wedi canu telynegion cain a fuasai'n batrymau teilwng i neb, ac wedi cyfieithu'n wych delynegion yr Almaenwyr Heine a thramorwyr eraill. Yn 1911 y cyhoeddodd ei gyfieithiad o Elegy enwog Thomas Gray.

Yn Llandrygarn, Môn, y ganwyd Syr John, yn 1864. Bu'n dysgu yng Ngholeg Crist, Aberhonddu, a Choleg Iesu, Rhydychen. Fe'i penodwyd yn athro Cymraeg yng Ngholeg y Brifysgol, Bangor, yn 1895. Fe gyfyngodd ei ymdrechion am ran olaf ei oes i waith ysgolheigaidd. Beirniadai awdlau'r gadair yn yr Eisteddfod Genedlaethol bron bob blwyddyn. Bu farw yn 1929.

Nodiadau