Storïau Mawr y Byd/Cân Roland

← Cân y Nibelung

Storïau Mawr y Byd gan T Rowland Hughes

XII−CÂN ROLAND

YN llyfrgell fawr Bodley yn Rhydychen y mae, nid yn unig filoedd ar filoedd o lyfrau, ond hefyd lawer o lawysgrifau gwerthfawr. Yn eu mysg y mae un fach wedi ei phlygu fel llyfr ac ôl bysedd lu ar groen ei dalennau. Yr oedd hon yn ddigon bach i fynd i mewn i boced neu i waled y telynor yn yr hen amser, a gellwch ddychmygu'r cerddor â'i delyn ar ei gefn yn crwydro o gastell i gastell ac o farchnad i farchnad yn Ffrainc. Mewn tref brysur safai yng nghanol y farchnad gan dynnu'r llawysgrif o'i waled a chydio yn ei delyn. Ac arhosai'r bobl a lifai heibio i wrando ar y gân am Roland a brwydr Roncesvalles.

Ym mh'le y mae'r Roncesvalles yma, tybed? Rhwng Ysbaen a Ffrainc, fel y gwyddoch chwi, y mae rhes o fynyddoedd uchel, mynyddoedd y Barwynion, a'u copaon llwm, anial, yn ymgyrraedd i'r nefoedd. Fel y dowch yn is, y mae'r coed pinwydd talsyth ac yna goedwigoedd o ffawydd, deri a phibgnau. Trwy ddyffrynnoedd cul y mynyddoedd hyn, yn yr hen oes, y croesai byddinoedd o Ffrainc i Ysbaen; trwyddynt hefyd y rhuthrai lluoedd arfog y paganiaid, y Saraseniaid, o Ysbaen i Ffrainc. Enw ar un o'r cymoedd hyn yw Roncesvalles. Ar ei lawr gwastad y mae caeau o laswellt ac edrychant yn dlws yn yr haf yn llawn o chwerthin blodau amryliw. Ond ar bob ochr cyfyd y llethrau coediog yn serth a thawel, ac uwchben saif aml "fynydd llonydd llwyd." Lle unig yw Roncesvalles, a chul iawn yw genau'r bwlch hwn ym mynyddoedd y Barwynion. Ynddo, yn yr wythfed ganrif, medd y chwedl, y syrthiodd y gwron Roland a llu o farchogion gorau Siarlymaen, Ymherodr Ffrainc.

Bu Siarlymaen a'i fyddin am saith mlynedd yn ymladd yn Ysbaen ac yn goresgyn dinasoedd y paganiaid. O'r diwedd nid oedd ond dinas Saragosa heb ei choncro, ac yr oedd ofn ar Farsiles, brenin y ddinas honno. Galwodd ei fyddin fawr, dros ugain mil o wŷr, at ei gilydd, a gofynnodd am gyngor i'r arglwyddi.

"Y mae Siarlymaen a'i fyddin yn cau amdanom," meddai. "Beth a wnawn ni?"

Bu distawrwydd hir, ac yna atebodd Blancandrin, un o'r marchogion hynaf.

"Paid ag ofni, O Frenin," meddai, "oherwydd y mae gennyf gynllun. Gyrr negeswyr at Siarlymaen gan gynnig iddo anrhegion gwerthfawr, eirth a chŵn a llewod, saith gant o gamelod, aur ac arian ar bedwar cant o fulod, ceffylau chwim a pherlau a gwisgoedd drud. Dywed wrtho, ond iddo ymadael o'r wlad, y byddi dithau'n ei ddilyn i Ffrainc ac yn troi'n Gristion. Felly fe'th wna di'n frenin, odditano ef, ar Ysbaen i gyd."

Derbyniodd y brenin Marsiles y cyngor, ac yn fuan ymadawodd deg o'i arglwyddi i gyflwyno'r neges i Siarlymaen. Yn eu dwylo, fel arwydd o heddwch, yr oedd brigau'r olewydd, a marchogent ar geffylau claerwyn, pob un â ffrwyn o aur a chyfryw o arian.

Gorffwysai Siarlymaen a'i bymtheng mil o filwyr mewn perllan fawr, y brenin yn y canol ar orsedd o aur, a chydag ef ei ddau filwr dewraf, Roland ac Olifer. Penliniodd y paganiaid o'i flaen a siaradodd Blancandrin drostynt.

"Henffych iti, O Ymherodr," meddai. "Negeswyr ydym oddi wrth Marsiles, brenin Saragosa. Dymuna iti ddychwelyd i'th wlad dy hun a chynnig iti drysorau ac anifeiliaid lawer. Daw yntau ar dy ôl i Ffrainc a thry'n Gristion."

Plygodd Siarlymaen ei ben i feddwl ynghylch y geiriau cyn ateb.

"Gwn yn iawn," meddai ymhen ennyd, "fod eich brenin, Marsiles, yn fy nghasáu. Pa sicrwydd sydd gennyf y ceidw at ei air?"

"Rhown feichiafon iti," oedd ateb Blancandrin. "Bydd fy mab i fy hun yn un ohonynt a chei eu lladd oni cheidw'n brenin ei addewid."

Rhoddwyd pabell i'r cenhadon gysgu'r nos, a'r bore wedyn galwodd Siarlymaen ei arglwyddi i gyngor.

"Paid â derbyn y cynnig," meddai Roland, nai i'r Ymherodr. "Yr ydym yn Ysbaen ers saith mlynedd, ac ni fu dinas a allodd ein gwrthsefyll. Gwyddom mai bradwr yw Marsiles, ac y mae rhyw gynllun cyfrwys y tu ôl i'w addewidion."

Yna camodd Ganelon, un arall o'r arglwyddi, ymlaen at orsedd Siarlymaen. Gŵr balch oedd hwn, ac yn elyn i Roland.

"Fy Mrenin," meddai, "paid â gwrando ar gynghorion ffyliaid. Gan fod Marsiles yn barod i ymostwng iti, derbyn ei gynnig."

Yr oedd llawer o'r arglwyddi hynaf o blaid hyn, ac felly penderfynodd yr Ymherodr yrru negesydd i Saragosa.

"Pwy a gaf i'w yrru'n negesydd at Farsiles?" gofynnodd.

"Fi," meddai Roland. "Mi hoffwn i'n fawr gael mynd."

"Na," meddai ei gyfaill, Olifer, "yr wyt ti'n rhy wyllt o lawer i fod yn negesydd heddwch. Mi af fi."

Cynigiodd amryw o'r arglwyddi fynd, ond yr oedd Siarlymaen yn rhy hoff ohonynt i adael iddynt fentro i ddwylo Marsiles.

"Beth am Ganelon, ynteu?" gwaeddodd Roland. "Gan mai ef sy'n ein cynghori i dderbyn y cynnig, ef a ddylai fynd â'r newydd i Farsiles."

Yr oedd ofn ar Ganelon pan glywodd hyn, oherwydd gwyddai y byddai ei fywyd mewn perygl yn llys Marsiles.

"Ganelon," meddai'r Ymherodr, "cyfrwya dy geffyl a dos at Farsiles. Os mynn droi'n Gristion caiff hanner Ysbaen i lywodraethu arni; rhoddaf yr hanner arall i'm nai, Roland. Os gwrthyd, dywed wrtho y rhuthra fy myddin ar furiau Saragosa ac y llusgaf ef gyda mi mewn cadwynau i Ffrainc, ac yno y torraf ei ben."

Ar ei geffyl hardd ac yn ei wisg ddisglair o haearn aeth Ganelon ar ei daith. Yr oedd arswyd yn ei galon a gwnaeth lw y talai'n ôl i Roland am hyn.

Ar orsedd o aur pur, a'i fyddin fawr o'i amgylch, eisteddai Marsiles i glywed ei neges.

"O Frenin," meddai Ganelon, "dymuna Siarlymaen iti droi'n Gristion, ac yna cei reoli hanner Ysbaen. Yr hanner arall a rydd ef i'w nai balch a byrbwyll, Roland. Oni chytuni, fe'th lusgir i Ffrainc mewn cadwynau a thorrir dy ben."

Gwylltiodd Marsiles pan glywodd y geiriau hyn a chydiodd mewn picell finiog gan feddwl ei thaflu at Ganelon. Neidiodd rhai o'r arglwyddi ato i'w dawelu. Â'i law ar ei gledd safodd Ganelon yn eofn i wynebu'r brenin.

Galwodd Marsiles rai o'i arglwyddi o'r neilltu o dan bren olewydd, ac wedi iddo ymgynhori â hwy, arweiniwyd Ganelon ato.

"Negesydd," meddai â gwên, gan roddi mantell werthfawr o groen yn anrheg iddo, "hoffwn inni fod yn gyfeillion. Y mae Siarlymaen erbyn hyn yn hen a musgrell: onid yw'n bryd iddo ddychwelyd i Ffrainc a gorffwys ar ôl ei ryfeloedd hir? Pa bryd y blina ar ymladd?"

"Ni flina ar frwydro tra fo'i nai, Roland, yn fyw," oedd ateb Ganelon. "Ni ddaw cysgod o ofn i galon Siarlymaen tra fo Roland ac Olifer a'r deuddeg arglwydd wrth ei ochr."

"Y mae gennyf innau fyddin gref," meddai Marsiles. "Ni welaist erioed ei gwell. Oni allaf herio byddin Siarlymaen?"

"Na," atebodd y bradwr, Ganelon, "ni elli. Gyrr ugain o feichiafon i'r Ymherodr, ac yna fe arweinia'i fyddin dros y mynyddoedd yn ôl i Ffrainc. Y mae'n siwr o adael Roland ac Olifer i wylio'r ffordd o'u hôl, a chei dithau gyfle i syrthio arnynt a'u lladd."

Felly y troes Ganelon yn fradwr, a derbyniodd lawer o anrhegion heirdd gan Farsiles a'i arglwyddi.

Yn fuan safodd eto o flaen gorsedd Siarlymaen.

"Fy Mrenin," meddai, "dyma iti agoriadau dinas Saragosa, a gerllaw y mae gennyf aur ac arian ac anrhegion ar gannoedd o fulod a chamelod. Cyn diwedd y mis daw Marsiles ar dy ôl i Ffrainc a thry'n Gristion."

Cyhoeddodd mil o utgyrn fod y rhyfel hir ar ben. Ar flaen y picellau chwifiai baneri amryliw yn yr awel, a disgleiriai helm a tharian yn yr haul fel y llifai byddin anferth Siarlymaen dros y mynyddoedd yn ôl i Ffrainc. Yn araf y symudent, oherwydd yr oedd ganddynt fulod a chamelod a gwagenni lawer yn cario trysorau drutaf Ysbaen. Derbyniodd Siarlymaen gyngor Ganelon gan adael Roland, Oliver, ac ugain mil o'i farchogion

Yn wynebu tud. 133

Dell and Wainwright

Y BRECHE DE ROLAND

Hollt enfawr yn y creigiau uwchben y Cirque de Gavarnie ym mynyddoedd y Barwynion. Dywed chwedl i Roland ei thorri ag un ergyd a'i gleddyf.

—————————————

dewraf ar ôl i wylio'r cymoedd rhag ofn i fyddin y

Saraseniaid eu dilyn yn ddistaw bach.

Pan gredent fod yr Ymherodr a'i lu yn ddiogel, symudodd Roland a'i farchogion dewr ymlaen yn araf, gan daflu golwg aml yn eu holau. Tros y bryniau creigiog a thrwy'r dyffrynnoedd tywyll teithiasant drwy'r dydd a thrwy'r nos. Pan dorrai gwawr yr ail ddydd yr oeddynt yng nghwm cul ac unig Roncesvalles. Carlamodd Olifer i fyny ochr un o'r bryniau gan edrych o'i gwmpas ar y llethrau o amgylch y cwm. Yn sydyn, gwelai belydrau'r haul drwy'r coed yn chwarae ar arfau disglair ym mhobman, ac yn ôl i gyfeiriad Ysbaen yr oedd miloedd o faneri'n agosáu. I ffwrdd ag ef fel mellten i lawr at Roland a'r marchogion eraill.

"Y mae miloedd ar filoedd o Saraseniaid yn y coed hyd lethrau'r bryniau," meddai, "ac y mae byddin fawr o'n hôl. Deuant ar ein gwarthaf yn fuan iawn."

"O'r gorau," meddai Roland â thân rhyfel yn fflachio yn ei lygaid, "gad iddynt ddod."

"Ond y mae ganddynt ugain milwr am bob un ohonom ni," meddai Olifer. "Chwyth dy utgorn mawr fel y clyw Siarlymaen a'r fyddin am ein perygl."

"Na," meddai Roland, "ni chaiff neb ddweud mai llwfr fu marchogion Siarlymaen. Os marw sydd raid, byddwn farw yn herio'r gelyn."

Erbyn hyn caeai'r gelynion amdanynt, a gwelid fflach eu dur ar bob craig a thrum. Llifai eu miloedd fel rhaeadr dros lethrau'r cwm. Arweiniai Roland, Olifer a'r Archesgob Tyrpin farchogion Siarlymaen, ac â'u cri yn uchel yn y gwynt rhuthrasant i wynebu'r gelyn.

Ni fu ymladdfa fel hon erioed o'r blaen. Syrthiai dynion a cheffylau'n bendramwnwgl i'r llawr a thorrai tarian a chledd a gwaywffon yn yfflon yn yr ornest. Yr oedd sŵn y gâd fel taranau'r ystorm yng nghreigiau'r mynyddoedd. Teirgwaith y ciliodd y gelynion o flaen marchogion dewr Siarlymaen, ond o'r llethrau coediog deuai miloedd o filwyr eraill i ymosod arnynt. Un ar ôl un, syrthiodd gwroniaid Ffrainc i'r llawr, a chyn hir nid oedd ond rhyw drigain ohonynt i herio'r miloedd.

Rhoes Roland ei utgorn mawr o ifori cerfiedig wrth ei wefusau. Chwythodd unwaith, a chrwydrodd y sŵn dros y mynyddoedd pell i glustiau Siarlymaen. Chwythodd eilwaith, a chododd llawer eryr o'i nyth gan ddianc mewn dychryn. Chwythodd y trydydd tro, a llifai gwaed o'i geg a thros ei wisg hardd o haearn.

Yn y pellter, arhosodd Siarlymaen ar ei daith.

"Utgorn Roland!" meddai. "Y mae mewn perygl."

"Na," meddai Ganelon, "cellwair y mae. Efallai ei fod yn hela yn y mynyddoedd."

Fel cri o boen ymhell, daeth y sŵn eilwaith i glustiau Siarlymaen. Syrthiodd ei lygaid ar Ganelon a gwelodd euogrwydd y bradwr yn ei wyneb.

"Rhwymwch Ganelon," oedd ei orchymyn i'r milwyr, "a chaner holl utgyrn y fyddin. Awn yn ôl ar unwaith!"

* . . * . . * . . *

Yn Roncesvalles nid oedd ond tri marchog yn fyw— Roland, Olifer, a'r Archesgob Tyrpin. Fel tonnau'r môr y rhuthrasai'r paganiaid arnynt, ac yn awr syllai Roland â dagrau yn ei lygaid ar y milwyr dewr a orweddai'n farw ar y maes. Yna gwelodd fod Olifer wedi ei glwyfo ac mewn perygl o gael ei ladd, a charlamodd yn wyllt drwy'r gelynion at ei ochr. Wedi ei ddallu gan waed, ni wyddai Olifer mai Roland a ruthrai ato, a chan feddwl mai gelyn oedd, trawodd ef ar ei helm gan ei glwyfo'n enbyd. Yna syrthiodd Olifer i'r llawr gan farw a'i wyneb tua'r Dwyrain.

Ochr yn ochr, carlamodd Roland a'r Archesgob Tyrpin i ganol y gelynion gan ladd llawer ohonynt. Tros y mynyddoedd deuai sŵn utgyrn Siarlymaen yn nes o hyd, ac mewn dychryn ffoes y paganiaid i gyfeiriad Ysbaen.

Wedi ei glwyfo â llawer picell fain, gorweddodd yr Archesgob i farw ar y glaswellt a oedd erbyn hyn yn goch gan waed. Ymlusgodd Roland o dan bren pinwydd gerllaw, gan roi ei ben i orwedd ar ei geffyl marw a throi ei wyneb tuag Ysbaen. Llithrodd ei gleddyf enwog, Durendal, o'i law, ond cydiodd ynddo drachefn gan benderfynu nad âi hwnnw i ddwylo'r paganiaid. Wrth ei ymyl yr oedd craig gadarn, a medrodd godi gan afael yn dynn yn ei gleddyf â'i ddwy law. Yna trawodd y graig â'i holl egni gan feddwl malurio'r cleddyf. Holltodd y graig fawr yn ddwy, ond nid oedd y cleddyf fymryn gwaeth. Hyd heddiw dangosir yr hollt yn y graig lle y syrthiodd ergyd olaf Roland.

Disgynnodd y gwron yn farw dros ei geffyl llonydd, ac yno, o dan bren pinwydd tal, â'i wyneb tuag Ysbaen, y darganfu Siarlymaen ef. Nid hir y bu'r Ymherodr a’i fyddin cyn dial y cam ar Farsiles a'i filwyr, ac yr oedd marw enbyd yn aros Ganelon, y bradwr.

* . . * . . * . . *

Dyna i chwi'r chwedl. Erys y cwm unig ym mynwes y Barwynion o hyd, a phed aech chwi yno, fel yr aeth un bardd Cymraeg yn ddiweddar, teimlech chwithau fawredd tawel y mynyddoedd niwlog. Ni thyrr ond bref gwartheg, cyfarth ci, a chlychau'r defaid, ar hedd y cwm.

Edrych y bardd, Mr. Iorwerth Peate, ar y mynyddoedd mawr. Tybed a gofiant hwy ddigwyddiadau'r hen chwedl?

"Fynyddoedd llwyd, a gofiwch chwi
Helyntion pell y dyddiau gynt?"

Ac etyb y mynyddoedd:

"Nid ydynt bell i ni, na'u bri
Yn ddim ond sawr ar frig y gwynt.
Ni ddaw o'n niwl un milwr tal
O'r hen oes fud i Roncesvalles."

Atgoffa'r bardd hwy am Siarlymaen, Roland a'i wŷr, mawredd Ffrainc a gwychder Ysbaen, ond dyma'r ateb a ddaw o'r mynyddoedd:

"Niwloedd a nos, y sêr a'r wawr,
Yn Roncesvalles y rhain sy fawr."

Ond os anghofiodd y mynyddoedd y stori, erys y chwedl hyd heddiw mewn llawer gwlad a llawer iaith.