Telynegion Maes a Môr/Llawhaiarn Bendefig

Telynegion Maes a Môr
Telynegion Bywyd
gan Eliseus Williams (Eifion Wyn)
Telynegion Bywyd

LLAWHAIARN BENDEFIG.

GWRANDAWEM riddfaniad y deri,
Gwrandawem ystori fy nhad —
“Boed melltith ar Gastell Llawhaiarn,
A'r felltith yn fendith i'w had!”
Boed melltith,” griddfannai y deri,
Ail-gofiai y nefoedd y cam;
Yn llygad fy nhad yr oedd mellten,
Ond lleithio'r oedd llygad fy mam.

"Fy mhlant," meddai, “dyma ystori
Yr anghyfanedd-dra a wnaed ;
Hyd heddiw mae cofio yr ormes
A'r adfyd yn poethi fy ngwaed ;
Os wyf yn oedrannus a musgrell,
Nid wyf mor anghofus a hyn,
Nad wn i pa bryd y dechreuodd
Fy marf a fy ngwallt droi yn wyn.

Adwaenoch y goedwig helwriaeth
Ymestyn i'r mynydd o'r cwm;
Un waith yr oedd honno'n dyddyndir,
A chernau y mynydd yn llwm:
Nid oedd y tyddynod ond bychain,
A gwyrog gan oedran, ond O!
Yr oent yn dreftadaeth i rywrai,
A cherid y brwyn ar eu to.

"Yn fore llafuriai'r tyddynwyr,
Gan dyfu eu gwenith a'u haidd ;
A'u chwiban a glywid o'r mynydd,
Fin nos, wrth gorlannu eu praidd;

Pan ganai y fwyalch ddyhuddgloch,
Hwy aent i noswylio bob un;
A beth roddai segur bendefig
Y castell am noson o'u hun?

"Chwaraeai eu plant ar yr aelwyd,
Eu chwarae, fel ŵyn ar y ffridd;
Eu hoffter oedd torri eu henwau
Ar wyneb y pantlawr o bridd;
A mynych, ar hirnos o aeaf,
Y clywech eu canu fin hwyr;
Ac yna tawelwch gweddïo
Ar bopeth-y nefoedd a ŵyr.

"Cyfannedd, fy mhlant, oedd y mynydd
Gan rywrai, cyn plannu y coed,
Hyd angladd hen Yswain y castell,
A'r dydd daeth Llawhaiarn i'w oed;
'Mhen mis ar ôl hynny, daeth rhybudd
Ymadael, ar wys ac ar fant;
Aeth tadau a mamau i wylo,
A safodd chwaraeon y plant.

"Tan ergyd y gwae, y nos honno
Bu eiriol wrth ddrysau y nef;
A thrannoeth wrth ddrysau Llawhaiarn,
Ond byddar fel tynged oedd ef:
Ni fynnai fod mwy mewn cyfiawnder
Na gwneuthur a fynnai ei hun; —
Cyfiawnder yw chwalu cartrefi,
Os gwell yw petrisen na dyn.

"Mi gofiaf i 'medd yr ymadael —
Ar nos Galangaeaf bu hyn ;
Edrychai y lloer yn dosturiol
A'r ddaear gan farrug yn wyn —
Edrychai ar gaethglud yr ormes
Yn symud, fel angladd y byw!
Heb do, ond y nef wrth eu pennau —
Heb gyfaill yn unman, ond Duw.

"Ymlaen elai'r wledd yn y castell,
A gwinoedd Llawhaiarn yn waed;
Ymlaen elai'r ddawns, a chalonnau'r
Tyddynwyr yn ysig dan draed;
O Dduw! pam goddefir i fympwy
A thrais gael diffeithio y byd?
Ai byth y bydd bywyd mor ddibris?
Ai byth y bydd Rhyddid mor ddrud?

"Yr ydych yn teimlo, fy mechgyn,
Mi welaf eich dial yn fflam
Yn cynnau yn wyllt yn eich llygaid,
Wrth wrando ystori y cam;
Mynegwch hi'r nos i fy ŵyrion,
Gan ddweud fel y dwedai eich tad —
Boed melltith ar gastell Llawhaiarn,
A'r felltith yn fendith i'w had!"