Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion/Athroniaeth Hanesyddiaeth

Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion

gan Edward Davies (Iolo Meirion)

ATHRONIAETH HANESYDDIAETH.

"Athroniaeth Hanesiaeth wirioneddol a wahaniaetha ymhell oddi wrth eiddo y dychymyg, neu y dybiaeth; ond yn fynych yr ydym yn gweled y dychymyg, feallai, yn wirioneddol, ac er mwyn golygiadau unochrog, yn cymeryd lle y wir hanesiaeth. Gwelir engreifftiau o'r athroniaeth ffugiol hon yng ngweithiau Hume, Voltaire, Gibbon, ac eraill. Dylai hanesiaeth ddysgu yn athronyddol, trwy engreifftiau wedi eu tynu o ffeithiau a digwyddiadau; a dylai dychymygion gael eu cadw dan lywodraeth fanol. Y mae hanesiaeth i fod yn rhywbeth mwy na chruglwyth o flwydd—hanesion—mwy nag adroddiad o ddigwyddiadau: ni ddylai yn unig hysbysu, ond hefyd i oleuo a diwygio'r meddwl. Dylai pob digwyddiad gael ei ddangos yr hyn yn ddiau ag oedd effeithiau naturiol rhyw dda neu ddrwg yn ei osod allan; rhyw ddoethineb neu ffoledd yn llywodraeth a moesau y bobl, effaith gwybodaeth, neu ddiffyg o hono, yn ei gysylltiad â phethau priodol yr oes yr ymddangosasant. Dylem gael ein dysgu pa beth a weithredodd yn nghynyrchiad pethau; a pha fodd y gweithiodd wrth gynyrchu ei effeithiau. Yna deuai hanesiaeth gwlad yn gyfundrefn o foesddysg iddi, ac i bob dyn a phob oes mor bell ag y gwybyddid hi. Nis gall un hanesiaeth ag a fyddo yn fyr o'r pethau hyn gael ei hystyried yn ddim gwell na chwedleuon hen wragedd,—baldordd am bethau o ddim gwerth."—IOLO MORGANWG.

BYWGRAFFYDDIAETH.

"Odid bod un o gangenau llenyddiaeth wedi cael ei hesgeuluso yn fwy na Bywgraffyddiaeth; a hyny a'n difuddiodd yn ddirfawr o'n cyfiawn ymffrost o barth enwogion gwiwbarch a hanasant o ddiled ryw wehelyth Frythonaidd, y rhai, pe cadwesid coffa dyledus o honynt, a fuasent gynifer o dystion diwrth-brawf o athrylithfawr gyneddfau y genedl, nid goris odid o genhedloedd Ewropa. Llawer o naddynt wrth gael trwy dreigl tyngedfenawl eu harwain o'u cysefin fröydd, a myned i weini helyntion bywyd i barthau pellenig, ac i blith cenedloedd alltudryw, ac yno ymfrodori ac ymgyfathrachu, nes cael eu honigan y cyfryw drigolion fel eu treftad gynwynawl; a myned felly yn ddifuddiawg ddihysbydd i'w cenedl eu hunain."

GWALLTER MECHAIN.