Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion/Cain (Rhys)

← Bronwen

Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion gan Edward Davies (Iolo Meirion)

Collwyn

CAIN (RHYS) ydoedd fardd a lluniedydd gwych, yn ei flodau tua 1580. Ganwyd ef yn mhlwyf Trawsfynydd, ar lan afon Cain, oddiwrth yr hon y cymerodd ei enw. Nid yw yn annhebygol nad yn Dol Cain—hen amaethdy gwych yn yr hen amser, ac sydd yn llechu yn nghesail "Craig y Penmaen," y ganwyd ac y magwyd ef. Y mae rhai ysgrifenwyr yn petruso penderfynu brodor o ba le ydoedd, gan dybied mai o Fechain-is-coed, yn Nhrefaldwyn, yr hanodd; felly, fod yn anhawdd gwybod pa un o'r ddwy afon Gain a fedyddiodd y bardd yn Rhys Cain. Ond yr ydym ni yn berffaith foddlawn i roddi y flaenoriaeth i Drawsfynydd, oblegid ysgrifenai Thomas Prys, Ysw., o Blas Iolyn, fel y canlyn:—"Rhys Cain a anwyd yn mhlwyf Trawsfynydd, ar lan afon Cain," &c. Y mae yn syn genym os na wyddai T. Prys, yr hwn oedd fardd o gryn enwogrwydd ei hun, un o ba le oedd Rhys Cain, a'r ddau yn cydoesi, ac yn byw heb fod ymhell oddiwrth eu gilydd—un yn Plas Iolyn, yn Swydd Ddinbych, a'r llall yn Nghroesoswallt, Swydd Amwythig. Yr ydym yn cael fod T. Prys yn ei flodau rhwng 1550 a 1610. Yr ydym yn cael hefyd fod Rhys Cain yn ysgrifenu tua'r flwyddyn 1570 (Y Beirdd Cymreig, gan Jones, tudal. 87). Yr oedd yn ddisgybl i William Lleyn, yn 1580.

Treuliodd Rhys Cain y rhan fwyaf o'i oes yn Nghroesoswallt, pan oedd William Lleyn yno yn offeiriad, i'r hwn y bu Rhys yn ddisgybl; ac wedi i'r athraw farw, fe ganodd y disgybl farwnad gampus iddo. Dywedir fod Rhys Cain yn achwr dysgedig, yn fardd da, ac yn lluniedydd cywrain. Rhoddwn yma ychydig o'i farddoniaeth. Cawn iddo rywbryd dramgwyddo rhywrai trwy arlunio y dioddefaint ar y groes, a chyhuddasant ef o fod yn eilun addolwr; a chanodd yntau iddynt yr englyn canlynol:

"Yr annuwiol ffol a ffy—poen alaeth
Pan welo lun Iesu;
Llunied—os gwell yw hyny,
Llun diawl ymhob lle'n 'ei dŷ."

Dywedir ei fod mewn Eisteddfod unwaith, lle y dangosai bardd o Forganwg y llyfr pren Coelbren y Beirdd, a chanodd Rhys yr englyn digrif a ganlyn:

"Ysgerbwd mewn cwd, nid min call—a'i mawl,
Llyfr moliant bardd cibddall;
Anhawdd yw ei iawn ddeall
Fe wna i ddyn a fo'n ddall. "

Rhoddwn eto un englyn o'i waith i awrlais Sion Trefor, o Swydd Ddinbych:

"Cloc Sion sy' dirion, llawer darn—yw hwn,
Hynod ddur a haiarn;
A thano fyth union farn,
Gwain o goed, ac yn gadarn."

Tybia rhai ei fod yn Babydd, a rhoddant yr englyn canlynol i brofi:

"Credaf Dduw'n benaf, ddawn byd—cariadawl,
Credaf iddo'n hyfryd;
A'i lun bun, a'i lawn benyd,
A'i wir gorff a'i air i gyd."

Yr oedd Rhys Cain wedi casglu llawer iawn o lyfrau, ond nis gwyddom i ba le yr aethant. Efe a gafodd lyfrau Syr Hywel ab Syr Matthew, a llyfrau Morys ab Dacin, ap Prys Trefor, o'r Bettws yn Nghedewen, a llyfrau William Lleyn, ei hen athraw, &c. Dywed hen ysgriflyfr yn y Gywreinfa Brydeinig mai yn Croesoswallt y claddwyd Rhys Cain, a Sion Cain ei fab.

Y mae "Cywydd Marwnad " o waith Rhys Cain i Thomas Powell, o Bark y Drewen, yn argraffedig yn y Gwyliedydd am y flwyddyn 1835, t.d. 121. (Rhys Cain a'i cânt, 1588.)