Traethawd ar Gaio a'i Hynafiaethau/Dafydd Fychan o Gaio

← Cywydd i Dafydd ap Tomas Fychan o Gaio

Traethawd ar Gaio a'i Hynafiaethau

gan William Davies (Gwilym Teilo)

"DAFYDD FYCHAN O GAIO."

Dengys fod pedair cangen bwysig wedi deilliaw allan o lwynau Dafydd Fychan, am rinweddau pa rai y siarada yn uchel, ysef Rhys, Tomas, Llywelyn, a Dafydd. Ac mae yn ymddangos oddiwrth rai llinellau yn y cywydd, ei fod wedi rhanu ei ystad rhyngddynt, megys:—

"Dafydd Fychan a'i rhanodd,
A phob un fu'n rhanu rhodd, &c."

Pan yr oedd tad a mab yn hapio bod yr un enw, gelwid y mab yn "Fychan," neu yn awr yn Saesoneg, "Junior." Mae hyn yn arferiad cyffredin yn awr; megys pan fyddo tad o'r enw "John Jones," a'r mab yn John hefyd, adnabyddir yr olaf fel "John bach Jones," &c. Yr oedd bonedd Dafydd Fychan, o Gaio, fel y canlyn, yr hwn sydd yn meddiant Miss Lloyd, o Laques, Llanystyffan. (Gwel Glyn Cothi, page 205, Rhan I. dosparth iii.)

Philip Trahaearn , o Ryd Odyn.

Llyma y "CYWYDD."

"Mae ffynon gwlad paradwys,
A berw o'i phen heb or phwys;
Duw a yrodd i diriaw,
O hon bedair afon draw;
Afon dda ddigon i ddyn,
Erioed ydoedd Rhyd Odyn. (1)
Pedeir-ran o Forgan fu,
Draw o hon wedi'r hanu;
Dafydd Fychan a'i rhanodd,
A phob un fu'n rhanu rhodd.
Mae in' egin, myn Egwad, (2)
O Rys Du, wyr o ystad.

Neshau draw o Lan Sawyl, (3)
A un at Rys hwnt i'r ŵyl;
Ysgwier yw dros Gaiaw,
Yno â'i wlad yn ei law.

Mi wn y ffordd, myn y ffydd!
O'i dai ef, lle mae Dafydd;
Dydd da i'r gwrda, bob gŵyl,
Draw ganwaith o dre' Gynwyl.

Ymalidia yr ha' er hyn,
Oleu i dai Lywelyn.
Henw y gŵr yw Hen Gyrys, (4)
Erioed o Lan Wrda Lys.

Minau o bydd grym ynof,
Mis i dai Tomas y dof,
Ei fedd, (5) ei ddillad am f'ais,
(Be cof) yn fab y cefais.

Ei dri broder a'm ceryn',
Nid cas gan Domas un dyn.

Dynion o'r pedwar deunydd,
Wedi'u rhoi, yw'r pedwar hŷdd.
Arwydd ydyw yr awrhon,
Wreiddiaw Rhys o'r ddaear hon;
A'i rinwedd, lle cyfrenir,
Yw'n null y tad enill tir.
I'r dwfr dealler Dafydd,
Mwy yw ei rent no'r Môr Udd;
A'i aur yn Nghaiaw'n gawad,
Dros dir, ond a roes ei dad.
Er byn Llywelyn o'm llw,
I'r tân y deiryd hwnw;
A'i aur uwch ben a enyn,
Ni ddiffydd tra fo dydd dyn.
Am fod Tomas yn rasol,
Awyr yw hwn ar eu hol."

Dyma ddysgrifiad campus a doniol o'r pedwar brawd—dy fechgyn godidog!

"Pedwar clo 'ynt, pedwar cledd,
Ar eu cwmwd rhag camwedd;
Rhag rhedeg o Lyn Tegid,
A cholli oll a chael llid.
Pedwar sant, myn Pedr! y sydd
Dan ei bedwar ban beunydd.
Yr ail pedwar a welir,
Ac a à dan Caiaw dir.
Dringaw mae pedwar angel,
Dan y byd, fal dwyn y bêl.
Caiaw, fal diwreiddiaw dâr,
Yw'r byd, a'i phwys ar bedwar.
Llew sy'n cynal Malläen, (6)
Ac Ych dan Gaiaw wen.
'Gwr a saif yn groes ar wŷr,
Ac arall yn gyw Eryr.
Ai rhyfedd yw rhoi hefyd,
O Forgan bedwar ban byd;
Rhifaw a wn yn rhyfalch,
Dri ac un o bedwar gwalch;
Tair oes hir i'r tri y sydd,
Pedeir-oes i'r pedwerydd."

ESPONIADUR:-

(1) "Rhyd Odyn." Enwyd eisoes.

(2) "Egwad." Sant oedd yn byw oddeutu diwedd y 7ed ganrif, ac i'r hwn mae Eglwys Llanegwad, yn Nghethinog, wedi ei chysegru. Yr oedd William Egwad (bardd rhagorol,) a flodeuodd yn y 15ed ganrif, a'r hwn oedd yn enedigol o Lanegwad, yn ddysgybl i Lewis Glyn Cothi. Mae hen olion yno yn awr, a elwir "Eisteddfa Egwad." Mab ydoedd Sant Egwad i Cynddylig ap Cenydd, ap Aur y Coed Aur.

(3) "Llan Sawyl." Plwyf yn ymyl un Caio. Mae wedi ei alw ar ol Sawyl Benuchel, yr hwn oedd yn byw yn nghanol y 6ed ganrif. Rhestrir ef gyda Phasgen a Rhun, dan y titl o "dri Thywysog Uchel- frydig Prydain," ac yn herwydd ei drais, fe ymunodd ei bobl drwy gynghrair â'r Sacsoniaid, a thrwy hyny hwy aethant yn un bobl. Yn ganlynol, efe a gyflwyn- odd ei hunan i wasanaeth crefydd, (Gwel y Cambrian Biography, p. 313;) yr hyn, ebe'r beirniad Rees, sydd yn ymddangos fel yn ymarferiad gan dywysog- ion wedi iddynt golli eu harglwyddiaethau. Fe ddy- benodd Sawyl ei yrfa yn Monachlog Bangor Is-coed. "Llan Sadwrn." Gan ein bod yn ymyl y lle, cys- tal i ni ddyweyd fod yr Eglwys wedi ei chysegru i Sadwrn, neu Sadwrn Farchog, ap Bicanys o Lydaw, a brawd Emyr Llydaw, yr hwn oedd yn byw yn y 6ed ganrif. Daeth i'r wlad hon gyda Chadfan, o Lydaw, yn ei hen ddyddiau; ac y mae y capel oedd dan Cyn- wyl Gaio wedi ei gyflwyno iddo.

(4) "Henw y gŵr yw Hen Gyrys." Cyrus o Iâl.

(5) "Ei fedd, &c," h.y., meth—metheglin.

(6) "Malläen." Tybiwn mai y mynydd ger Caio, a elwir "Mynydd Mallân," a feddylia ein bardd. Nid ydym yn gweled dim arall yn dywyll iawn yn y cywydd hwn, ag sydd yn gofyn esponiad.

Un cywydd yn ychwaneg, ac yna ni a ymadawn a'r hen fardd godidog ar hyn o bryd; gan hyderu y cawn hamdden i roddi tro am dano eto cyn bo hir.

Nodiadau