Tro i'r De/Abertawe

← Llanfair Muallt

Tro i'r De gan Owen Morgan Edwards

Yr Hen Dy Gwyn

"Dyn a garo grwth a thelyn,
Sain cynghanedd, cân, ac englyn,
A gâr y pethau mwyaf mwynion
Sy'n y nef ym mhlith angylion."
—HEN BENNILL.

Bore oer cymylog, o fore'r ail ddydd ar bymtheg o Awst, oedd bore Llun wythnos Eisteddfod 1891. Nid oedd arnom lai nag anwyd wrth sefyll ar orsaf Bangor, ymysg gwyr Mon ac Arfon, gan ddisgwyl am y tren oedd i redeg trwy'r dydd, ar hyd Cymru, i Abertawe Yr oeddym yn ddistaw, gan edrych yn bryderus ar yr awyr lwythog fygythiol oedd yn taflu cysgodion duon ar Ynys Mon a phenrhynoedd Arfon. Ond toc aeth rhywbeth tebyg i drydan drwy'r dyrfa, rhywbeth a'n cynhesai ac a wnai i ni dynnu'n llygaid oddiar yr awyr ddu. Wedi gweled Mary Davies, brenhines cân Cymru, yn ein mysg yr oeddym.

Gyda fod y tren wedi cychwyn dechreuasom ysgwrsio, oherwydd i'r Eisteddfod yr oeddym oll yn cyrchu, ac nid oedd yn ein cerbyd ond un lle gwag. Ysgolfeistr, bardd, traethodwr, beirniad, cantores, geneth fach yn ofni fod ei thelyn yn cael cam,—yr oeddym yn gwmni digon difyr. Cyn hir aethom tan furiau Castell Conwy, ac yr oedd golwg oer a phruddaidd ar yr afon sydd mor ogoneddus o brydferth dan wenau'r haul. Yn Llandudno yr oedd llawer tren, a phennau aneirif, pob un yn wên o glust i glust, yn y drysau a'r ffenestri. Philistiaid oeddynt, Saeson Lerpwl, yn cael mwynhad wrth fodd eu calonnau trwy edrych ar dri gard yn ceisio darbwyllo llo,—llo oedd eto heb ddysgu symud ei bedwar troed ar unwaith,—i gerdded o'r naill ben i'r platfform i'r llall. Pan ail—gychwynnodd y tren, gwelsom fod un o'r rhai hyn, hen Philistiad tal trwyngoch penwyn, wedi gosod ei hun yn gysurus yn y sedd wag. Gormod o waith oedd ei ddarbwyllo i gau ei geg, gwaith anhawddach na hynny oedd ei gael i draethu ei ddoethineb ar unrhyw fater llenyddol. Tra'r oedd ein tren yn prysuro ar draws godreu Dyffryn Clwyd, ac yn chwyrnellu trwy bentrefi Fflint, ni fynnai y Sais son am Forfa Rhuddlan nac am abaty Basing, eithr yn hytrach mynnai siarad am y gwahanol fathau o gwrw lyncasai yn ardaloedd mynyedig Meirionnydd. Er i mi ei hysbysu na wyddwn wahaniaeth rhwng cwrw a dwfr llyn hwyaid, yr oeddym wedi cyrraedd Caer cyn i mi gael ymgom a'r enethig am ei thelyn.

Yng Nghaer ac yn yr Amwythig daeth torfeydd newyddion, personiaid du eu gwisg a llyfn eu gwyneb, pregethwyr Anibynnol ffraeth bywiog, pregethwyr Methodistaidd gwelw distaw, beirdd a cherddorion pwysig, siopwyr trwsiadus, ffermwyr rhadlon, y chwarelwr a'i gariad, y glowr a'i gariad yntau, Cymry'r Gogledd wrth eu tylwythau i gyd. O fardd i fardd gwibiai Eifionnydd, nid y wlad, ond y gŵr a elwir felly, i sugno mêl eisteddfodol i'r Genhinen. Cynghaneddion yn berwi ydyw mater enaid hwn,—rhyw fath o Genhinen Eisteddfodol fyw ydyw; wrth weled Cardiff ar dren oedd yn melltennu heibio," I Gaer Dydd i gordeddu meddai; gwelwch gynghaneddion yn berwi yn ei lygaid, ac y mae ei dafod yn diferu o honynt, feddyliwn i, ddydd a nos. Methasom fyned i'r un cerbyd a'r beirdd, cawsom ein hunain gyda Saeson ar eu ffordd i Ddinbych y Pysgod, rhai na fedrent siarad yr un gair ond Saesneg, golygydd papur newydd yn cynnyg "ail argraffiad o ffrwythau i eneth swil y gwelais ei hagrach, dynes ganol oed a gwallt gwyn a llygaid brithion oer di-drugaredd a llais cras wnai i mi ymgreinio mewn poen wrth orfod gwrando arno. Yr oedd yno borthmon, a gwraig wylofus ar ei ffordd adref o gladdu rhywun, a pherson yn meddu gwyneb bachgen a'r het silc fwyaf welais erioed yn mynd i Landrindod am ei iechyd, nid oedd golwg eisteddfodol iawn arnom. Yr oedd y tren yn orlawn yn gadael yr Amwythig: ac ym mha le y rhoddwyd y Cymry gwasgaredig a ddisgwyliai am danom yng nghyffordd Craven Arms, nis gwn i. Pan gyrhaeddasom gyffiniau bryniog Maesyfed yr oedd y gwlaw oer yn disgyn yn gawodydd niwliog ar y gwair. Daethom i Knighton, tref dan gysgod craig, ac yna trwy wlad o lechweddau a chymoedd a ffriddoedd, ond yr oedd y tren yn myned yn rhy gyflym i ni fedru darllen enw pob gorsaf yr aem drwyddi. Cyn dod i Landrindod aroswyd i hel ticedi; yr oedd gan y person rywfaint i dalu, ac wrth orfod aros nes y cai ei newid, collodd y gard ei dymer a dywedodd eiriau nad gweddus eu hysgrifennu. He says that he is not going to stay here all day," esboniai'r golygydd i'r wraig a'r llais hogi llif, "for this gentleman's change, which he called a blessed sixpence."

Wedi gadael gorsaf Llandrindod, a llu o bobl ynddi na chymerent lawer am lercian mewn un orsaf arall, daethom i wlad o rosydd gwlybion. Toc gadawsom Lanfair Muallt ar y chwith, ac ar y dde gwelem Gwm Llywelyn yn ein hymyl; Llangamarch, cartref John Penry ar ochr mynydd draw, cymoedd mynyddig Llanwrtyd, tynel hir, ac wedi dod o hono yr oeddym yn un o'r golygfeydd mynyddig mwyaf ardderchog yng Nghymru. Crawcwellt, yr aber yn ei babandod yn dechre sisial siarad, niwl gwyn y mynydd, defaid bychain chwim, unigedd perffaith, peth rhyfedd oedd bod mewn tren ac mewn golygfa fel hon ar yr un pryd. Toc ymagorodd dyffryn Tywi o'n blaenau, a chofiem wrth lithro drwy Lanymddyfri fod yr Hen Ficer a Williams Pant y Celyn yn huno yno. Erbyn cyrraedd Llandeilo yr oedd y gwlaw'n ymdywallt, ac arwyddion eglur fod tymhestl yn dod. Yr oedd bwa hir pont Llandeilo fel pe'n crynnu rhag ofn yr ystorm; a chastell Dinefwr draw yn gwisgo gwg herfeiddiol yr hen amseroedd. Newidiasom ein cerbyd, a chawsom ein hunain gyda Chymry o'r Alban ar eu ffordd. fel nyninnau, i'r Eisteddfod. Wrth i ni redeg i lawr dyffryn Llwchwr at y môr ac Abertawe yr oedd y dymhestl wedi ymdorri. Er mai canol Awst oedd, cauasom y ffenestri'n dyn, ofnem weld y gwynt yn dinistrio gorsaf Tir y Dail, ac ni welsom wlaw erioed fel y gwlaw a bistylliai ar weithfeydd a glowyr Pontardulais. Beth am yr Eisteddfod yfory? "Y mae un cysur yn unig." cwynfannai un. "'does dim posib i'r tywydd fynd yn waeth." Tywalltai'r gwlaw pan redai ein tren, dros awr ar ol ei amser, hyd gyffiniau Gwyr; ond torrodd yr hin am ennyd pan ddaethom i olwg y môr. A hyfryd ryfeddol oedd cael gadael ein cerbyd clos, ac anadlu'r awel iach ddoi dros Fau Abertawe,—a pha le prydferthach welir ar draethellau ein moroedd na'r bau o orsaf Bau Abertawe? Wedi blinder ein taith hir adfywiwyd ni wrth weled eangderoedd y môr, a'r goleu, rhywbeth tebyg i lawenydd, draw ar ei orwel. Ond buan y dechreuodd yr awyr ail-dduo, a phrysurasom ninnau i'n llety ym Mryn y Môr, gan daflu golwg wrth basio ar y babell enfawr wleb oedd fel pe'n rhynnu yn y gwynt didrugaredd a'r gwlaw. Y peth olaf glywais cyn cysgu oedd rhu bygythiol y gwynt, a breuddwydiais fod y babell wedi ei chwalu'n ddarnau mân dros holl fro Morgannwg.

Pan edrychais gyntaf drwy'm ffenestr bore drannoeth gwelwn, er mawr lawenydd i mi, fore heulog braf yn gwenu arnaf. Ni fedrais fynd i'r Orsedd, eis i edrych y babell cyn i'r bobl ddod. Gwelwn y babell gron enfawr dan ei baneri, yn prysur sychu ar ol y gwlaw. Saif yn y parc prydferth sydd ar lan y Bau; o'i blaen yr oedd y môr, ac yn hanner cylch y tu ol iddi yr oedd Abertawe ar lethrau bryn. Yr oedd yr olygfa'n brydferth a mawreddog, a hawdd y gallwn fenthyca rhyw ddesgrifiad o'r Mabinogion i'w darlunio hi.

Prin yr oeddwn wedi rhoi tro o gwmpas y babell a holi pwyllgorwyr ffwdanus pan glywn sain Gorymdaith Gwyr Harlech yn y pellder— yr oedd seindorf filwrol yn arwain y beirdd o'r Orsedd. Ond nid oedd y babell yn hollol barod, —yr oedd y to wedi dod i lawr yn yr ystorm,— a swn morthwylion glywai'r beirdd, a swn morwyr yn tynnu yn y rhaffau i sicrhau'r to. Cyn unarddeg, er hynny, yr oedd cor yr Eisteddfod yn canu "Maes Garmon"; a minnau'n edrych o gwmpas' y babell oddimewn. Yr oedd yn fwy o lawer na phabell Bangor,—medrai pymtheng mil o bobl eistedd yn gysurus ynddi; ond, gan nad oedd ar godiad tir, nid oedd mor hawdd i bawb weled a gwrando ynddi. O'i hamgylch, gyda'i hochrau pren, rhedai rhes o feinciau'n codi'n raddol o'i llawr hyd ei bargod, ac o'r rhain gwelid y gwaelod eang, a'r llwyfan dan ei nen o goed. Uwchben yr oedd to o lian bras trwm yn crogi wrth ddau bolyn uchel, nofiai fel cwmwl i gysgodi'r babell, ond nid oedd yn llawn ddigon i'w ymylon gyrraedd ochrau'r babell. Tlawd iawn o arwyddeiriau oedd y colofnau a'r parwydydd,—pa ham na lenwasid hwy, fel y gwneir yng ngwyliau pob cenedl arall, ag enwau ein prif leoedd? Beth lonasai fwy ar galon un o Gaer Dydd, o Aberystwyth, neu o Gaernarfon, na gweled enw ei dref ym mhabell Abertawe? Peth Philistaidd oedd rhoddi "Gochelwch Ladron" ymysg yr hen arwyddeiriau, ond esboniodd Cynonfardd mai llen ladron a lladron cariadau a feddylid. Wrth ben y llwyfan yr oedd Môr o gan yw Cymru i gyd ac o'i hamgylch yr oedd enwau Ceiriog, Mynyddog, a'r beirdd a'r llenorion ydym newydd golli. Nid oes dim wna fwy i uno Cymru na galaru am yr un rhai; wrth weled yr enwau o'n blaen cofiem am rai fu'n llafurio i godi ein gwlad, Brinley Richards, Tanymarian, Glan Llyfnwy, Gwilym Gwent, Nathan Dyfed, Annie Williams, Gweirydd ab Rhys, Glanffrwd, Kilsby, William Evans Tonyrefail, Vulcan, Thomas Rees, Owen Thomas, ac ereill. Pwy wyr enwau pwy fydd o'n blaenau, i alaru am eu colli, yn Eisteddfod y Rhyl?

Ond dacw Syr J. T. D. Llewelyn, yng ngwisgoedd gwychion Maer Abertawe, yn cynnyg ein hannerch. Y mae ei lais yn dreiddgar ac y mae yn dweyd pethau dyddorol am eisteddfodau'r hen oesoedd. Ond, pa mor wladgarol bynnag y medr fod y mae mewn lle perygl i siarad gormod; wrth edrych yn ol gwelwn bennau gwyr Morgannwg, gwyr byrbwyll ac anibynnol, a chyda fod yr ugain munud ar ben, dyna lais o'r bellder, fel adlais clir y maer, yn dweyd ei bod yn bryd mynd at rywbeth arall.

Canodd Maldwyn Humphreys "O na byddai'n haf o hyd," yr oedd heulwen arnom y funud honno, a gweddiem am gael haf trwy wythnos yr Eisteddfod. beth bynnag am y misoedd sydd i ddod. Wedi'r gân daeth y beirdd a'u henglynion, Iago Tegeingl walltwyn, Eifionnydd lygaid gwibiog, Creidiol fwynlais, a Chlwydfardd batriarchaidd. Cafodd yr hen Eisteddfodwr dderbyniad croesawgar, gwyddid ei fod wedi gadael ei ddeng mlwydd a phedwar ugain, teimlid grym ei englynion i'r Eisteddfod pan ddywedai mai "cadarn yw hi, a'i henaid heb ddihoeni," a tharawiadol iawn, wrth weled gwynned ei wallt, oedd clywed ei lais llawn treiddgar yn hwylus floeddio nad oes arni hi "na henaint na phenwynni."

Yna heliwyd y beirdd ymaith, a chymerodd gwyr cochion y gatrawd Gymreig eu lle, i chware Llwyn Onn a Hob y Deri, Ar Hyd y Nos a Gorymdaith Gwyr Morgannwg. Ar eu hol hwythau daeth cantorion, Dr. Parry a John Thomas i feirniadu'r unawdwyr bariton. Yr oedd heulwen gynnes yn chware arnom drwy do'r babell erbyn hyn, yr oedd meinciau'r cefn yn prysur lenwi, yr oedd pawb yn ddifyr, ac yn teimlo fod yr hwyl Eisteddfodol wedi dod. Cafwyd beirniadaeth ferr ar y cyfieithiadau, beirniadaeth hir gan Hwfa Mon ar y can englynwr a deugain, gormod dair gwaith o ganu piano, beirniadaethau byrion ar gân a chelf a thraethawd, "Hobed o Hilion yn felus gan Miss Adela Bona, yr oedd Cynonfardd yn hwylio pethau ymlaen yn ddeheuig iawn. Yn ystod y gystadleuaeth seindyrf a'r triawdau yr oeddym yn ddedwydd, yn gynnes, ac yn edrych ymlaen gystadleuaeth gorawl,—"Goed yr Hydref " at a "Stone him to death." Ac ebai bardd wrthyf, "Nefoedd o le ydyw eisteddfod pan bo pethau'n mynd fel hyn; disgwyliwch, mae'r babell yn llawn."

Gyda hynny gwanhaodd yr heulwen, a marwwodd. Taflodd cymylau duon eu cysgodau arnom, a chlywem y gwynt yn codi. Erbyn tua thri o'r gloch, cyn i'r corau fod yn barod, deallasom mai gwynt tymhestl oedd. Dechreuodd to'r babell ysgwyd, gwelem hi rhyngom a'r awyr fygythiol fel llong mewn ystorm. Daliai'r bobl. eu hanadl, gwelwn y miloedd yn eistedd fel delwau duon, ac yr oedd duwch yr ystorm wedi taflu rhyw gysgod prudd ar bob gwyneb. Taran, filach mellten, a dyna ni yn y diluw a'r ystorm. Ni fedrid clywed dim gan swn y cenllif gwlaw trystfawr, a buan y gwaghawyd canol y babell gan bobl yn wlybion at eu crwyn. Gwynt rhyferthwy, dacw'r rhafiau'n gollwng, y prennau'n torri, a tho'r babell yn dod i lawr. Graddol iawn y disgynnodd, fel llong yn suddo, ond gwelais lawer yn ymlafurio ymysg y rhaffau a'r prennau ddisgynasai arnynt, ond yr oedd rhyw swyn i mi yng nghwymp araf y babell, ac am ennyd nis gallaswn ddianc.

Ni welais dorf erioed yn ymddwyn yn fwy pwyllog a doeth. Gwahoddodd Cynonfardd ni ymlaen, a thawelodd ni. Gofynnodd i ni eistedd i lawr, ac eisteddasom, er fod llyn bychan o ddwfr ar waelod pob cader. Nid oeddwn am anufuddhau i'r arweinydd; ond gallaf dy sicrhau, ddarllennydd mwyn, na fydd fawr o frwdfrydedd yn neb wedi iddo eistedd mewn llyn o ddwfr oer.

Pan droais o'r babell i'r gwlaw tymhestlog, yr oedd y bobl yn gwasgu o gwmpas y llwyfan i wrando ar y corau'n canu. Wedi'r cystadlu hwn, yr oedd cystadlu canu telyn, a synnwn beth ddaeth o delyn yr eneth fach o'r Borthaethwy yn yr ystorm.

Yn yr Albert Hall y cynhaliwyd y cyngherdd yr hwyr; ond gorfod i mi droi oddiwrth y drysau, gyda lluoedd ereill, oherwydd nad oedd yno le. A phan ddaeth y nos, methwn gysgu gan feddwl am y wraig laddesid yn y babell, yr oedd yr Eisteddfod, fel hen wyl dderwyddol, wedi dechre gydag aberthu bywyd. Ofnwn y byddai'r babell mor unig a mynwent drannoeth, heb neb ond y beirdd, a hwythau'n galaru'n ddistaw uwchben bedd anamserol yr Eisteddfod na fu gwell rhagolygon erioed na'i rhagolygon hi.

Y nos honno bu rhyferthwy mawr; a phan aeth hi yn ddydd gallesid meddwl oddiwrth y gwlaw dirfawr fod diluw, ail i ddiluw'r hen No, yn dod. Yn blygeiniol prysurais tua'r babell. Yr oedd yno o hyd, ond heb godi ei phen. Yr oedd y pare yn byllau lleidiog drosto a phwyllgorwyr prudd yn ceisio cyrraedd y babell yn droedsych, ac yn ceisio'n ofer. Ni welais obaith yn unlle ond yn nhymer hyderus yr ysgrifennydd di—flino, ac mewn ambell heulwen wan oreurai odrau'r cymylau duon. Troais yn ddi—galon tua llyfrgell y dref i ddarllen hanes hen Eisteddfodau, pan gyfarfyddai'r beirdd yn ystafell oreu rhyw hen westy clyd, heb ofni rhuthrwynt na gwlaw. Ar fy ffordd cyfarfyddais Iwan Jenkyn, yn anfoddog wedi colli'r Cymrodorion, ac Athan Fardd yn hapus rhwng ei gyfeillion Dyfed a Dafydd Morgannwg. "Fachgen," ebai Athan, "ple'r ych chwi'n mynd, ych chwi ddim yn troi'ch cefn ar yr Eisteddfod?" Tybiwn na fuasai Eisteddfod, a chollais fy hun am rai oriau yng nghywyddau Tudur Aled a Iolo Goch.

Tua dau o'r gloch cychwynnais tua'r Eisteddfod, yr oedd cawod wlaw a heulwen boeth yn ymlid eu gilydd dros Abertawe, gan ddyfalu a fyddai yno un. Pan ddois i olwg y babell gwelwn ei bod a'i phen i fyny, a gofynnais i heddgeidwad safai gerllaw, Frawd, a oes rhywun yn y babell acw?" (Rhywun!" atebai, "oes; y mae ugain mil o bobl ynddi, a dacw i chwi filoedd ereill wrth y pyrth yn ymryson am fynd i mewn." Nid anghofiaf byth yr olygfa welais. Yr oedd y babell enfawr wedi ei gorlenwi, nid oedd na llawr na mainc yn y golwg, dim ond môr aflonydd o wynebau ceg—agored,—y cegau'n crochfloeddio ar breswylwyr y llwyfan y dylent gilio, er mwyn i gor mawr Caernarfon gael lle. Deallais yn eglur ein bod ar fin y brif gystadleuaeth gorawl. Yr oedd yn anodd iawn i gor Caernarfon ddechre canu, yr oedd yn anodd clirio'r llwyfan, dywedid fod amryw o enethod y cor wedi syrthio mewn llewyg wrth geisio ymwthio i'w lleoedd, yn sicr yr oedd y cor hwn dan anfanteision mawr. Ac yr oedd amynedd y dorf aruthrol yn fyr. Nid oes neb yng Nghymru ond Mabon fedrasai gadw cwrs ar dorf fel hon, ac ofnwn na fedrai yntau lwyddo y diwrnod hwnnw. Yr oedd rhai'n ymgynhyrfu o angenrhaid, gwelais lwybr o gynhyrfiad, fel y cynnwrf welais ar lyn uwch ben ci fyddai'n nofio; glowr o'r Rhondda oedd "shwst a mwgi," ac yn ceisio cyrraedd un o'r drysau. Yr oedd rhai'n ymgynhyrfu o ofn,—clywn drwst meinciau'n dryllio, gan ollwng y rhai eisteddai arnynt yn bentwr ar y ddaear wleb; ac nid oedd yr uchaf yn y pentwr, y mae lle i ofni, yn sylweddoli beth oedd cyflwr yr isaf. Yr oedd ereill mewn dadl frwd, pobl na chyfarfyddasant erioed o'r blaen, ac na chyfarfyddant byth eto. Yn fy nghyffiniau i yr oedd dadl boeth rhwng Gogleddwr a Deheuwr parthed gwir Gymraeg. "Iaith y De yw iaith y Beibl," ebe'r Deheuwr, ac os na fedrwch chi ddarllen y Beibl, dir, ble'r ych chi? Jowl yriod," meddai ym mhoethder ei sel ond chwarddodd y Gwyneddwr wrth glywed y fath amddiffyniad i iaith y Beibl, ac aeth y ddau'n ffrindiau mawr. Ond mewn rhannau ereill o'r babell, yr oedd aml i ddadl wedi troi'n frwydr; gwelais amryw frwydrau ffyn yn y meinciau cefn. a'r ergydion i gyd yn disgyn ar hetiau rhai nad oedd ganddynt ran na chyfran yn ddadl. Ni ddiangais yn hollol ddianaf fy hun, er fy mod yn agos i'r drws, yn ddistaw, ac yn barod i gytuno a phawb ym mhob peth; diolchwn, wrth glywed yr eirin a'r cnau a'r afalau yn rybedio oddiar fy het, mai hanner coron yn unig oedd wedi gostio i mi. Yr oedd pethau'n mynd yn waeth waeth, y gynulleidfa'n ferw drwyddi, a raid i Fabon sefyll i edrych arnynt heb fwy o obaith eu tawelu na phe'r edrychasai ar ferw tonnau'r môr? Na; gyda holl nerth ei lais y mae'n dechre canu "Hen Wlad fy Nhadau.' Darfyddodd pob ymgecraeth, distawodd pob digrifwch anheilwng, llonyddodd y berw, a dyna ugain mil o leisiau, mewn undeb gogoneddus, yn cydganu alaw sydd erbyn hyn, er ei saled, yn un o alawon cenedlaethol Cymru.

Ac oni ofnwn mai fel y dyrfa afreolus honno y bydd Cymru i gyd, yn llawn o ymgecraeth ffol ac ymbleidio chwerw, o grochfloeddio ffug wladgarwch dall a chyhoeddi barn anghyfiawn, o lefaru heb wybodaeth ac o weithredu heb ddoethineb? A beth a wneir a'r ynni effro anorchfygol hwn? Na cheisier ei fygwth, ni fuasai waeth i Fabon fygwth eisteddfodwyr Abertawe. Rhodder ffurf iddo a chroesawer ef. Trodd croch-waeddi a nadau tyrfa aflonydd yn fiwsig ardderchog pan ddechreuodd Mabon eu harwain. Try cynnwri y Deffroad yn ymdrech wir dros Gymru; defnyddir ei nerth i gyfoethogi hanes a meddwl ein gwlad, os cawn ein harwain yn iawn. Na feied ein harweinwyr ni am ein brwdfrydedd, eu lle hwy yw gofalu am waith iddo; os methwn a chael pen llwybr doethineb, cofied ein harweinyddion mai arnynt hwy bydd y bai, ac nid arnom ni. Rhaid defnyddio a sancteiddio'r Deffroad; ac os na wneir hynny, nis gellir dirnad pa ddrwg a wna. Mor fuan ag y rhoddwyd gwaith i dyrfa aflonydd yr Eisteddfod, peidiasant a'u cyffro, ac ni welwyd cystal trefn ar gynulleidfa tan y fath amgylchiadau erioed.

Yn ystod y distawrwydd ddilynodd y canu rhyfedd hwn, cododd cor Caernarfon ar ei draed, a dyna'r ugeinmil cantorion yn troi'n ugeinmil o feirniaid astud. A chyda hynny hefyd daeth cysgodau cymylau drosom, a dechreuodd to'r babell ysgwyd ac ocheneidio wrth ein pennau. Pan oedd y cor a'r gynulleidfa newydd ddod i gydymdeimlad a'u gilydd, disgynnodd y gwlaw yn genllif trystfawr, ac yr oedd y cor mawr ymron yn anghlywadwy. Dechreuodd llian y to ddiferu hefyd, dyferion bras yn taro at groen bob ergyd, a thybiwn fod preswylwyr y meinciau blaenaf mor wlybion ag y medrai dwfr eu gwneyd. Yn ystod y canu a'r dymhestl gwelid pobl wlybion yn cerdded hyd y llwyfan rhwng y gynulleidfa a'r cor. Yr oedd y bobl yn rhy astud i holi ai'r Tywysog Henry o Fattenberg a'i gwmni oedd yno; nid oeddynt yn malio mwy mewn tywysog nag a faliai'r dymhestl,—

"What care these roarers for the name of king?"

Yr oedd dyferynau mawrion oer yn rhedeg i lawr rhwng fy nghrys a'm cefn, a gadewais y babell newydd i gor Caernarfon orffen canu. Pan oeddwn ar ganol ymlwybro trwy'r mwd clywn floedd uchel yn y babell,—croesaw, debygwn, i un o gorau'r De. Eis at un o'r drysau, a gwelwn wynebau duon gwyr byrion y Rhondda lond y llwyfan yn dechre canu. Nid oedd bosibl mynd i mewn yn ol, ac ni chlywais y corau ereill. Ymhen oriau wedyn gwelais y bobl yn dylifo allan, pawb yn datgan ei farn am y canu a'r feirniadaeth. Cyfarfyddais Jenkins yn prysuro ymaith wedi cythlwng mor hir, deallodd beth ddymunwn wybod,— Llanelli'n gyntaf, Caernarfon yn ail, cystadleuaeth ardderchog."

Nid oeddwn yn brydlon yn y cyngherdd nos Fercher i glywed oratorio Gounod, ond yr oedd digon o le. Yr oedd y meinciau'n wlybion, ac y mae mor anodd i gerddor roddi mwynhad i ddyn gwlyb ag ydyw i bregethwr "achub dyn ag anwyd o'i draed." Symudai'r dyrfa'n aflonydd o gwmpas, yr oedd llawer o fynd allan a dod i mewn; ond peth tarawiadol iawn oedd gweled y dyrfa'n llonyddu ac yn distewi pan godai Mary Davies ar ei thraed.

Pan ddynesais at y babell fore dydd Iau, trwy wlithwlaw, clywn swn morthwylion dirif y tu mewn, fel pe buasai yno gystadleuaeth seiri Cymru; ac yr oedd torfeydd yn prysur ymgronni o gylch y drysau; a phan agorwyd, gwelem fod pob ol difrod wedi ei glirio ymaith. Ar y llwyfan yr oedd Lewis Morris, yn son mewn syndod am olygfa ryfedd doe: y Tad Ignatius, yn grynedig ofnus nas meddai ddigon o lais, wedi siarad drwy'r Amerig, i areithio heddyw; hen Americanwr pedwar ugeinmlwydd, wedi rhoddi ysbrigyn derw ar fron y mynach ac ar fron pawb o'i gwmpas; Athan Fardd, arweinydd y dydd, yn bryderus, hwyrach, a wrandawai'r glowyr ar ei lais; Syr Hussey Vivian, yn ymsynio beth ydyw cenedlaetholdeb; llu o feirdd, o bregethwyr, o bersoniaid, ac o bob tylwyth o lenorion. Hir iawn, a sech, oedd araeth Syr Hussey, a gorfod i Athan Fardd godi ei lais tanbaid droion i gael gosteg iddo. Eto yr oedd awdurdod yn lleferydd yr hen wladweinydd,—

"

Yr wyf yn credu yn ein gallu meddyliol; y mae heb ei ddadblygu a'i ddisgyblu hyd yn hyn, ond pan gawn addysg, bydd Cymru, fel yr Alban, yn allu trwy'r byd."

Pan dawodd o'r diwedd, bu mawr englynu i'r flywydd; ac, wrth gwrs yr oedd "Vivian" yn "vwy vwy" ymhob un o'r bron.

Yr oedd yr ystorm a'r glowr—eu heisteddfod hwy oedd Eisteddfod 1891,—wedi cael llawer o'u ffordd eu hunain hyd yn hyn; ond gwelid heddyw y ceid mwy o dawelwch nag o'r blaen. Cododd Cadfan ei bereidd-lais, wedi englynu i'r llywydd, i adrodd englyn arall i'r bechgyn sy'n ysmygu draw ar gwrr y babell." Yr oedd yr englyn yn fwy chwerw bob llinell, ac erbyn i'r bardd ddod i'r llinell olaf,—"gwehilion pob gwehelyth," yr oedd y catiau wedi eu cadw, a phellder rhwng yr ysmygwr a'r cwmwl mŵg oedd yn prysur ddiflannu uwch ei ben. Ni bu ysmygu mwy. Ond wedi i Ddyfed Lewis ganu can yr Eisteddfod, wele, yr oedd pobl meinciau blaena'r trydydd dosbarth yn sefyll ar eu traed, neu'n eistedd ar gefnau'r meinciau; a chlywid cwynian chwerw o'r tu ol iddynt, cwynfan rhai'n gweled dim. Areithiodd Athan wrthynt, a than ei araeth, llithrai'r dorf yn araf i lawr; a phan eisteddodd yr olaf, rhoddodd Athan y fendith ar ei araeth drwy droi at y llywydd a dweyd, Boneddigion yw pobl fy ngwlad i, syr, bob un." Waeth heb fygwth y glowr, ond mor fuan ag y tybio Shoni yr edrychir arno fel boneddwr try'n foneddwr yn y fan.

Wedi canu penillion, wedi beirniadaethau a chystadleuaeth celf a thraethawd a chan, wedi aml ochenaid gwynt yn nen y babell ac ofni tymhestl arall, daeth dau o'r gloch ac amser cadeirio'r bardd. Erbyn hyn yr oedd y beirdd wedi llenwi'r llwyfan, wedi ymffurfio'n hanner cylch o amgylch Clwydfardd a'r gader, gan edrych tua'r gynulleidfa anferth, a dyfalu pa fardd newydd ddoi i'w mysg o'r miloedd. Y tu ol i'r beirdd, ar wahan, safai Syr Hussey Vivian, Lewis Morris, John Rhys, a Mrs. Rhys. Ar un ochr i'r hanner cylch beirdd eisteddai Dr. Parry; ac ar yr ochr arall yr oedd Mary Davies yn eistedd a'i chwaer yn sefyll wrth gefn ei chader, group prydferth iawn. Er fod Hwfa Mon yn bur hir yn darllen y feirniadaeth, ac er y clywid aml arwydd ystorm, yr oedd rhyw ddistawrwydd rhyfedd wedi syrthio ar y dyrfa. Pan waeddodd Gurnos,—"Os yw yma atebed," aeth y distawrwydd yn ddyfnach byth.

Clywyd "Ydyw" grynedig o rywle, a dyna hi'n ferw gwyllt drwy'r miloedd, pawb yn troi at ei gymydog, yn amheu mai efe oedd y bardd. Dacw Hwfa Mon a Dyfed yn disgyn o'r llwyfan. ac yn mynd i fan ymysg y bobl lle'r oeddis wedi gwneyd cylch o amgylch un gŵr, fel pe buasai wahanglwyfus. Dacw hwynt yn dod yn ol, gan arwain gwr tal, teneu, myfyriol, a'i wallt yn dechreu britho, tua'r gader. Safodd dan y cleddyf, ac yr oedd y beirdd byrion yn cael tipyn o drafferth estyn eu dwylaw at ben gŵr gymaint yn dalach na hwy. Daeth "gwaedd uwch adwaedd" fel taran oddiwrth y dyrfa, yn ateb yr archdderwydd fod heddwch, a daeth heulwen o flaen cawod i chware ar wyneb y bardd wrth ei gyhoeddi'n fardd cadeiriol Eisteddfod 1891, yng ngwyneb haul a llygad goleuni.

Yr oedd y cadeirio'n deilwng ac yn fawreddog, ac yn beth gofia plentyn am dri ugain mlynedd ac ychwaneg. Eto yr oedd yno bethau digrif, er nad yn anwahanol gysylltiedig a'r seremoni. Un peth digrif ddigon oedd gweled sel gweithwyr Seisnig,—pobl y babell,—yn curo eu dwylaw wrth weled arwain y buddugwr i'r llwyfan; ond heb wybod dim am beth yr anrhydeddid ef. Peth arall oedd clywed atebiad Pedrog i wr y wasg a ofynnodd iddo dros gefn y gader ym mha le y ganwyd ef,—"Wn i ddim yn wir, 'dydw i ddim yn cofio, 'dydw i'n cofio dim byd."

Pan gododd Mary Davies i ganu cân yr Eisteddfod, ymddistewodd y dorf eilwaith. Gydag iddi orffen daeth cawod drom o wlaw; ac yr oeddwn i'n prysuro o'r babell pan glywn hwrê hir o groesaw i Ddavid Randell. Yr oeddwn wedi blino gormod i ddod yn ol; ac ni chlywais Lucas Williams yn canu am fedd Llywelyn yng nghyngherdd y nos.

Yr oedd dydd Gwener, diwrnod ola'r Eisteddfod, yn ddiwrnod heulog braf yng nghanol wythnosau o dymhestloedd gwlawog; ac ym mhlith holl ddyddiau'm bywyd, cyfrifaf ef ymysg y dedwyddaf rai. Cofiaf am dylwythau'r Cymry wedi ymgyfarfod mewn heddwch, ar fin bau prydferthaf Cymru, a than wenau'r haul. O'r llywyddion, nid oedd Stanley wedi dod, ac yr oedd Lewis Morris wedi diflannu. Gwnaeth Coke Fowler gadeirydd da; dywedir ei fod wedi bod yn gyd—fuddugol a glowr mewn Eisteddfod flynyddoedd yn ol. Nid yw Mr. Fowler yn Gymro ei hun. ond, oddiar wybodaeth eang o ardaloedd gweithiol y De, y mae wedi talu llawer teyrnged onest inni. Dyma'r unig le yn y byd," meddai, "lle cynhyrfir teimladau tyrfa mor fawr gan bopeth sydd dda, a dim sydd ddrwg. Coleg symudol ydyw'r Eisteddfod, ac ni wn am ddim i'w gymharu a hi ond Campau Olympaidd Groeg." Bu englynu brwd i Mr. Fowler hefyd, ac ni themtiodd cynghanedd neb i ddweyd ei fod yn "ffaelu" gwneyd dim. Pedr Mostyn oedd yr arweinydd, yr oedd gwawdio mawr ymysg y Shionis ar ei ymdrech i ddweyd "nawr," a bloeddid am Mabon o hyd. Un bore, nid wyf yn cofio pa un, bu ymgom fel hyn, ac y mae'n esiampl o lawer o'i chyfryw. Yr oedd Iago Tegeingl yn sefyll ar y llwyfan a'i bapur englyn yn ei law,—

Shoni draw: "P'in iw e?"
Arweinydd: "Iago Tegeing!."
Shoni: P'in yw e. Mabon?"
Mabon: Iago Te—eg—eingl—y, englynwr."
Shoni: Englyn 'te! Ma swn englyn yn i enw fe.'

Yr oedd yr haul yn sychu'r babell a'r parc, a'r bobl yn llenwi'r eisteddleoedd pan ganai Lucas Williams "Longau Madog;" ond gorfod i mi ymadael, ac erbyn i mi ddod yn ol, yr oedd y gystadleuaeth corau meibion ar ddechre, ger bron ugain mil o feirniaid heblaw'r pum cerddor ar llwyfan.

Cor Brynaman ddechreuodd, cor o weithwyr yn geirio'n ardderchog, ond gyda lleisiau braidd yn gras. Ar eu holau daeth cor Caerfyrddin, cor o bobl a golwg mwy bonheddig arnynt, siopwyr y dre a meibion ffermwyr y gymydogaeth. Yr oedd tân yn eu datganiad o "Ddinistr Gaza," ond collasant lawer o nerth drwy ganu'r "Pererinion" yn Saesneg. Er hynny, yr oeddynt wedi swyno'r gynulleidfa, ac yr oedd lluoedd y cefn wedi meddwi ar fiwsig. Bu'r cor nesaf braidd yn hir yn dod i fyny, a mwynhai'r dyrfa ei hun drwy roi'r cyweirnod, a gallesid clywed eu "Doh" am filldiroedd. Cyn hir dechreuodd y dorf ganu eu hunain, a chawsom ddadganiad o "Hen Wlad fy Nhadau" gan gor o ugain mil.

Ond dacw gor Treorci'n barod; dynion ag ol chwys llafur ar eu gwynebau. Wrth wrando arnynt yr oedd y gynulleidfa'n ddistaw fel y bedd; daeth Mabon i mewn heb yr un floedd i'w groesawu, ac ni fedrai Morien gael neb i ddadlu am y cysylltiad rhwng y Logos a'r Maen Llog. Yr oedd y dyrfa mewn ysbryd nefolaidd erbyn hyn, a chyda fod y cor wedi gorffen, dyna'r ugeinmil eto'n canu Huddersfield," ac Emlyn Jones yn eu harwain.—

"Pa Dduw sy'n maddeu fel Tydi,
Yn rhad ein holl bechodau ni?"

Gelwid ar Emlyn Jones a Mabon i arwain canu tôn arall, ond cyfeiriai Mabon at gor Glan Tawe, a gwaeddai, Mae rhain yn barod, mae'r cor hyn yn barod!" Yr oeddwn i bron a newynu erbyn hyn, ac o babell bwyd y clywais gor Glan Tawe. Pan ddois yn ol, yr oedd y gynulleidfa'n canu "Aberystwyth gydag eneiniad mawr,—

"Beth sydd imi yn y byd,
Ond gorthrymder mawr o hyd."

Wedi'r canu rhoddwyd graddau'r orsedd. Clywais waeddi enw hen Americanwr, mab pedwar ugeinmlwydd ddaeth o'r Amerig i'r Eisteddfod, ond nid oedd yno yn y cynhulliad hyfryd, ar ol ystormydd a dychryn y dyddiau cynt.

Ymdaenodd distawrwydd dros y dyrfa anferth wedyn pan welwyd cor anorchfygol Pont y Cymer yn barod. Glowyr oeddynt, ac y mae'n anodd gennyf gredu fod gwell cantorion yn y byd. Yr oedd tân a mynd yn eu dadganiad o ddernyn La Rille yn anesgrifiadwy; a phan ddaethant at ddernyn Dr. Parry—

"Wedi pererindod bywyd,"

dernyn yn llawn adlais o alawon melusaf y Cymry, yr oedd y gynulleidfa bron a thorri allan i orfoleddu. Yr oedd y pum beirniad fel pe wedi anghofio eu hunain, yr oeddynt wedi troi at y cor, gyda gwynebau dan wên boddhad. "Grand, passionate, inspiring," ebai'r estron Signor Randegger am y canu hwn. Hawdd y gallaf gredu fod dagrau yn llygaid Dr. Parry. yr oedd yn awr buddugoliaeth iddo. Yr oedd ugain mil heblaw Signor Randegger, Dr. Parry, David Jenkins, John Thomas, a Mr. Shakespeare wedi eu swyno gan y canu hwn—arhosodd y distawrwydd yn hir wedi i'r cor dewi, ac yna ymdorrodd bloedd canmoliaeth y dorf.

Wedi cael gosteg, cymerodd Major Jones y gader, anerchodd ni fel hoff gyd-wladwyr." a diolch i Unol Daleithiau'r Amerig am anfon Cymro i gynrychioli'r Weriniaeth fawr yn nhref fwyaf Cymru, ac yna eisteddodd, gan edrych yn syn ar y dorf. A chyhoeddodd Gurnos, ar englyn, ei fod yn ddyn a'i ddawn fel naw neu ddeg. Cyn i weithwyr plwm Port Talbot fod yn barod, canodd Llinos Sawel "O peidiwch a dweyd wrth fy nghariad" yn swynol odiaeth. Y corau oedd yn tynnu sylw pawb—yr oedd yn rhaid craffu i weled Morien brysur yn gwibio hyd ael yr esgynlawr, a Chlwydfardd hen a'i bwys ar ei ffon. Daeth dau gor Aber Dâr, y naill ar ol y llall, a chlywid eto ryw furmur gorfoleddus drwy'r dorf. A chlywid "Hen Wlad fy Nhadau" yn ymgodi o gylch meinciau dyrchafedig y cefn, fel cwmwl mynyddoedd.

Ni fum erioed mor falch o Gymru, tybiwn ein bod yn ben gwlad y byd. Ond, pan ddel balchder, fe a ddaw gwarth. Am gyfansoddi miwsig i offerynau tant, dywedodd Signor Randegger nad oedd ond un yn deilwng, a fod "ei gof yntau'n rhy gryf i gael gwobr am beth gwreiddiol." Tybiwn fod y geiriau amlwg oedd ar y llwyfan,— Môr o gân yw Cymru i gyd," —yn gwrido ac yn myned yn llai lai. Medrwn ganu'n ardderchog, ond canu caneuon wedi i ereill eu gwneyd. Er hyn, down ninnau'n gyfansoddwyr; pan fo cenedl yn galw am ddyn, y mae'r dyn hwnnw'n siwr o ddod. Ysbryd cenedl sy'n gwneyd cerddor a bardd. Dacw lowyr y Rhondda ar eu traed. Y mae'r canu'n oerach nag o'r blaen a chollwyd grym "Y Pererinion" trwy gymeryd y geiriau Saesneg. Cor Treherbert oedd yr olaf,—creodd ddistawrwydd a gorfoledd yn y dorf. Yn y distawrwydd hwnnw cododd Hwfa Mon, ac mewn llais fel adlais y canu, dywedodd wrthym am Eisteddfod Chicago yn 1893. Ni fedrid gadael Cymru heb Eisteddfod, rhaid ei chynnal ym Mhont y Pridd, ond anfonir beirdd a chantorion dros y Werydd. Testyn y gader fydd,—

"IESU, o Nasareth."

"Amen" ebe rhywun yn fy ymyl, o eigion ei galon. Ond gwrandewch ar y llais udgorn

arian,—

"Bydd clustiau'r gorllewin, bydd clustiau'r dwyrain, bydd clustiau'r gogledd, bydd clustiau'r de, bydd HOLL GLUSTIAU'R DDAEAR yno'n gwrando."

Wedi i Eifionnydd ddweyd rhywbeth yng nghanol twrw, wele feirniaid arwrgerdd y goron ar y llwyfan. Watcyn Wyn ddarllennai'r feirniadaeth, yr oedd Dafydd Morgannwg wedi mynd adre, ac nid oedd Elis Wyn o Wyrfai wedi dod or Gogledd. Yr oedd y feirniadaeth yn hir, ond yr oedd y dyrfa'n berfiaith dawel, oherwydd fod yr hin yn braf, a llais Watcyn Wynn yn glir, a'r iaith Gymraeg wrth eu bodd. Pan waeddwyd am wir enw'r buddugwr, bu cyfiro ac edrych o gwmpas fel cynt hyd nes y cododd gwr tal du ei wisg, dan wenu yng nghyffiniau'r llwyfan. Yr oeddwn yn digwydd bod yng nghanol nifer o hen fyfyrwyr Aberystwyth, a mawr oedd eu llawenydd pan welsant mai David Adams, bardd eu coleg, a safai ar ei draed. Daeth Llew Llwyfo a Gwynedd o fysg y beirdd i'w geisio; gofynnodd Clwydfardd fel cynt a oedd heddwch, a chafodd ateb taranllyd fod; ac yna gosododd Cadfan y goron arian ar ben y bardd buddugol. Ychydig feddyliai Oliver Cromwell, wrth basio Abertawe ar ei hynt yn erbyn Poyer a Chymry'r de, y coronid bardd ar lan y môr ymhen llai na dau gant o flynyddoedd am ganu arwrgerdd Gymraeg iddo.

Gyda bod y coroni drosodd, ymadewais i â'r babell, er mwyn cael bod mewn pryd i glywed "Emmanuel" Dr. Parry y nos. Yr oedd y babell yn orlawn, a'r dadganiad yn ardderchog. Un peth oedd yn ol,—dylesid canu'r oratorio yn Gymraeg. Er cystal cyfieithydd ydyw Dewi Mon, nid oes gyfieithiad fedr gadw grym a symlrwydd Gwilym Hiraethog; ni fuasai waeth ceisio gwisgo hen wladwr mewn dillad dandi'r boulevard yn lle brethyn cartref. Ac ar gyfer y geiriau Cymraeg, mae'n amlwg, y mae'r oratorio wedi ei chyfansoddi. Yr oedd y dadganiad yn rhoddi tymer addoli i'r dyrfa, blodeued cerdd Cymru i lawer oratorio o'i bath. A chyda thôn gynulleidfaol Gymreig, tôn anwylir ym mhob tref a chwm, y darfyddodd Eisteddfod Genedlaethol 1891.

Y noson honno, tra'r oedd y miloedd yn troi adre, i'r chwarel a'r lofa a'r gweithdy a'r amaethdy, meddyliwn fod rhai nodweddion yn perthyn i Eisteddfod Abertawe y dylid eu gwybod a'u cofio.

1. Cymerid dyddordeb mawr yn y delyn, ac yn y dadganu gyda hi. Ond sylwer mai bechan iawn yw'r wobr am ganu'r hen delyn hudolus,' llai nag am ganu'r piano a'r crwth. Pan gofier fod yn rhaid i'r telynor gario ei delyn gydag ef a fod telyn dda'n costio llawer, pan gofir hefyd y dylid gwneyd ymdrech i ddwyn y delyn yn ol i Gymru—gwelir y dylai'r Eisteddfod ddyblu a threblu'r wobr hollol anheilwng a gynhygir y naill flwyddyn ar ol y llall am ganu'r delyn.

2. Cymerwyd dyddordeb mawr yn y prif draethodwr gwrandawodd y miloedd yn astud ar yr archddiacon Griffiths yn dweyd hanes yr heddgeidwad llafurus enillodd y wobr o hanner canpunt am draethawd ar hanes llenyddiaeth Gymreig rhwng 1650 ac 1850. Yn yr hen amser yr oedd yn bwysig rhoddi gwirionedd ar gân, er mwyn ei gofio a'i gadw, ac yn yr amser hwnnw yr oedd barddoniaeth yn bwysicach na rhyddiaeth ond, erbyn heddyw, y mae arddull ryddieithol ac athrylith at ysgrifennu rhyddiaeth mor bwysig a doniau'r bardd. Y wasg, y pulpud, y llwyfan,—onid ar ddawn rhyddiaeth y dibynna eu gallu? Yr wyf yn disgwyl y bydd pwyllgor Eisteddfod Pont y Pridd yn cynnyg coron i brif draethodwr y flwyddyn 1893 yn ogystal ag i'w phrif fardd.

3. Yr oedd Eisteddfod Abertawe'n hollol ddemocrataidd; nid ar bresenoldeb tywysog nag arwr y dibynnai ei llwyddiant, ond ar gariad glowr y Deheudir at gelf a chân. Daeth y Tywysog Henry o Fattenberg yno, heb ei ddisgwyl yr wyf yn meddwl; ac yr oedd yn dda gan bawb ei weled, cafodd groesaw iawn. "Faint yn llai o bobl fuasai yma, pe heb y Tywysog," gofynnais i un o aelodau'r pwyllgor. "Un," oedd yr ateb.

4. Bu Eisteddfod Abertawe yn llwyddiannus ymhob ystyr yng ngwyneb anhawsderau mawrion. Parodd y tymhestloedd enbyd lawer o golled ac anghysur a phryder i'r pwyllgor ac i'r rhai ddaeth i'r babell. Ond ni welais dro anfoneddigaidd ar neb. Rhaid rhoddi llawer o'r clod i ysgrifennydd medrus a diflino'r Eisteddfod. Ond ni fuasai ei waith yntau mor hawdd oni bai am foneddigeiddrwydd a chydymdeimlad y glowr, hyd yn oed pan oedd yn methu cael lle i eistedd ac yn wlyb at ei groen. Clywais droion mai creadur garw ac anhyblyg ydyw glowr y Deheudir; ond, wedi ei weled yn ei Eisteddfod ei hun, bydd gennyf barch iddo tra byddaf byw. Ac er yr enbydrwydd a'r gwlaw, cofiaf am Eisteddfod Abertawe fel moddion addysg a dedwyddwch i filoedd o Gymry.