Tro yn Llydaw/Lannion

← Ioan y Gyrrwr

Tro yn Llydaw Corff y llyfr gan Owen Morgan Edwards Corff y llyfr

Llydawiaid yn Addoli

VIII.

LANNION.

"Y blodau sy'n gwenu’n y gwanwyn, tra la,
'Does fynnon' nhw' ddim a'r peth."

AR nos Sadwrn y cyrhaeddasom Lannion, a chawsom hi'n dref fechan dlos ar waelod dyffryn, trwy yr hwn yr ymddolenna'r afon Guer gyda godrau mynyddoedd coediog tua'r môr. Y mae rhai o'i chwe mil pobl yn ddarllengar, oherwydd gwelsom ynddi dair o siopau llyfrau. Un o'r pethau cyntaf wnaethom oedd chwilota y rhai hyn am lyfrau Llydewig. Ychydig iawn a gawsom. Ar y cyntaf ni chynygiai'r eneth oedd yn ein gwasanaethu ond rhyw un neu ddau o lyfrau cerddi i ni. Ond digwyddodd ddweyd nad oedd ganddynt ddim ychwaneg, "ond llyfrau duwiol." "Un duwiol ydwyf finnau, dowch a hwy." A thra'r oedd yn chwilio am danynt, gofynnodd hen foneddiges oedd yn digwydd bod yno ai Cymry oeddym. Dywedodd amryw eiriau Llydewig wrthym, a holai ai yr un geiriau oeddynt yn Gymraeg. Ymysg geiriau eraill, dywedodd enw roddir weithiau ar y gelyn ddyn, enw na ddywedir ond y llythyren gyntaf a'r llythyren olaf ohono yng Nghymru gan bobl y seiat. Dywedais wrthi fod yr enw'n adnabyddus i mi, ond na arferid ef ond gan ei gyfeillion yn ein gwlad ni, mai'r diafol y gelwid ef yn y pulpud, ffurf hwy o'r un gair. Dywedodd hithau nad oedd ond yr enw bach arno yn Llydaw. Gyda hynny daeth yr eneth a baich o lyfrau, ac ymswynodd y foneddiges yn ddefosiynol wrth weled llun y groes arnynt.

Buom yn crwydro trwy yr holl ystrydoedd, gan edmygu y tai henafol a'r eglwysi, ac eisteddasom dan gysgod y coed ar lan yr afon i wylio'r plant yn chware. Bron na feddyliem mai yn y Bala yr oeddym wrth weled wynebau Cymreig y plant, a hanner ddychmygwn weled y Sul wedi dod, a hwythau yn yr Ysgol Sul yn ateb Rhodd Mam. Gwyn fyd nad felly fuasai.

Erbyn i ni gyrraedd y tŷ, yr oedd y bobl wedi deall oddiwrth Ioan y Gyrrwr mai Cymry oeddym, ac nid oedd taw ar eu holi. Teulu o dad a mam a phedair merch oedd y teulu, a holai'r merched ni, er mawr foddhad i'r dyrfa o Lydawiaid oedd yn y gegin. Buom yn cyfrif bob yn ail, hwy yn Llydaweg a ninnau yn Gymraeg. Holent am ferched Cymru,beth oedd lliw eu gwallt a'u llygaid, a fedrent ganu a dawnsio, pa fath flodau fyddent yn wisgo. Yr oeddynt hwy'n holi yn Ffrancaeg, gan ail adrodd eu cwestiynau yn Llydaweg. Byddem ninnau'n ateb yn Gymraeg. Pan ofynnodd Josephine yn swil fath lygaid oedd gan eneth Gymreig, atebodd Ifor Bowen yn Gymraeg, — "Un llygad glas ac un llygad du,". — a meddyliais na pheidiai'r Llydawiaid a chwerthin.

Pobl o'r wlad oedd pobl y gwesty, wedi dod i'r dref i fyw bymtheng mlynedd yn ol. Yr oedd y merched wedi cael addysg llawer gwell na'r cyffredin, mewn ysgol gedwid gan leianod. Coginio oedd gwaith y gŵr, wrth y stof y ceid ef bob amser. Byddai'r wraig, — hen wraig hardd, a'i llygaid yn dduon dduon, — yn eistedd yn ei ymyl, ac yr oedd yno bob amser, a'i chyngor caredig yn barod. Louise, y ferch hynaf, oedd clerc y tý; Jeanne, yr ail, oedd yn gofalu am y gegin; Francoise, y drydedd, oedd yn cario bwyd i'r bwrdd ar hyd yr hen risiau derw mawr; nis gwn beth oedd gwaith Josephine, os nad gwneud ei gwallt. Yr oedd Francoise yn barod i ddweyd pob peth a wyddai, ac yr oedd ysgwrs â hi yn dweyd cymaint wrthym am fywyd Llydaw ag ysgwrs Owen Tresaint.

"Beth sy'n yr Eglwys yfory?" "Gwasanaeth yr offeren, rhaid i chwi fynd yno. O, mae yn dlws."

"Raid i chwi gyffesu cyn cymuno?"

"O na raid, byddaf yn cymuno bob Sul, ond ni fyddaf yn cyffesu ond unwaith yn y flwyddyn, yn y Pasg."

"Beth? Cyffesu dim ond unwaith am bechodau

blwyddyn?"

"Ie. Ni fyddaf fi ddim yn pechu, byddaf yn codi'n fore ac yn gweithio'n galed bob dydd, byddaf yn ennill fy mwyd heb wneud drwg i neb. A beth fynnwch chwi'n chwaneg?

"Feddyliwn i na raid i chwi ddim cyffesu o gwbl. Pam y byddwch yn gwneud?"

"Wel, tawn i 'n digwydd gwneud rhywbeth, lladrata, fel y darfu'r wraig yn Nhreguier oddiarnoch chwi."

" Beth ddigwyddai yn y gyffesgell?"

"Fe holai'r offeiriad fi, — beth ydyw f'enw, pwy ydwyf, o ba le y dof, beth ydi'm gwaith, pwy ddrwg a wnes.'

"Os byddwch wedi dwyn, a raid i chwi dalu am gyffesu?"

"O na raid, dim ond rhoi'r peth yn ei ol, neu ni chaf fy nghymun."

"Ond beth pe baech yn cyflawni rhyw bechod mawr? Beth, er enghraifft, pe syrthiech mewn cariad?"

"O, 'dydyw hynny ddim yn bechod?"

"Ydyw, ofnadwy. A beth pe baech yn curo'r gŵr?"

"Fel arall y mae hi yn Llydaw, y gwŷr fydd yn curo'r gwragedd. Onid ydyw hynny'n gywilydd? Bydd y gŵr yn yfed brandi a gwin rhudd, ac yn mynd adre i guro'r wraig.Mae pawb yn Llydaw yn meddwi ac yn curo eu gwragedd. Phrioda i byth, gwnes fy meddwl i fyny ers blynyddoedd."

"Fydd yr offeiriad yn curo'r wraig? "

"Na, 'does ganddo fo yr un. Ni chaiff yr offeiriad ddim edrych ar wragedd, i'w hoffi, rhagor eu priodi."

"Fydd yr offeiriaid ddim yn esgymuno'r gwŷr? "

Na fyddant byth. A fuase'r gwŷr ddim yn malio, achos 'does arnynt hwy ddim eisiau cael eu cymun.

"Mae crefydd Llydaw wedi mynd yn rhy wan i effeithio ar fywydau pobl, felly?"

Ydyw, yn wir. Ond y mae gwasanaeth yr offeren yn dlws iawn. Chwi gewch ei weled yfory."

Yr oedd ein hystafell yn un o'r rhai mwyaf cysurus, — gwelyau wedi eu gorchuddio â llenni gwynion, bwrdd a thaclau ysgrifennu, a hen ddodrefn cerfiedig fu'n gwasanaethu llawer oes. Yr oedd y dref fechan yn dawel, ac wrth weled goleuni gwan llusern bell cofiasom am hanes geneth amddifad Lannion," un o'r traddodiadau sy'n dangos ofergoeledd Llydaw ar ei dlysaf.

"Mewn gwesty yn Lannion gwasanaethai morwynig amddifad, a'i henw oedd Perinaic Mignon. Rhowch ini win i'w yfed, dyma'r arian, a rhowch inni rywun i gario llusern i'n goleuo adre'. Pan wedi mynd ychydig o bellter, edrychasant ar y forwynig, a dechreuasant siarad yn isel a'i gilydd. 'Blentyn tlws, mae'th ddannedd a'th groen mor wyn ag ewyn y lli.' Gadewch fi fel yr ydwyf, fel y gwnaeth Duw fi; pe bawn fil tlysach, nid ydyw hynny'n ddim i chwi. Mae'th eiriau'n foneddigaidd blentyn, a fuost yn ysgol y lleianod?' Na, cefais fy meddyliau ar aelwyd fy nhad. Gwell gennyf na'u hanghofio fy nghladdu'n fyw, fy nhaflu i waelod y môr.' "Mae gwraig y gwesty'n disgwyl am ei morwynig, yn disgwyl dan ddau o'r gloch y bore, dwy awr cyn torri'r dydd. 'Cwyd, wyliwr, i achub geneth sy'n marw yn ei gwaed!'

Cafwyd hi wrth groes Ioseff Sant yn farw. Yr oedd ei llusern yn ei hymyl, yn goleuo o hyd.

"Mae dau ddyn ar y crogbren. Bob nos wedi hynny, gwelid llusern fechan a goleu gwan wrth droed croes Ioseff Sant. Cyn hir daeth amser penodedig marw'r eneth, pe na lofruddiesid hi. Aeth y goleu'n fwy, fwy; cymerodd ffurf geneth mewn gwisgo oleuni; lledodd ddwy aden, ac ehedodd i'r nef.'

Y peth sy'n gwneud hen ryddiaith Gymreig yn well anghymharol na rhyddiaith ddiweddar ydyw ei symlrwydd. Y mae gwahaniaeth mawr rhwng arddull syml, fyw, eglur y Mabinogion ac arddull chwyddedig, afrosgo, anaturiol yr oes hon. Y mae'r bai am y dirywiad wrth ddrws dau ddosbarth o bobl, — y beirdd a phobl y papurau newyddion. Daeth rheolau cynghanedd i fod, ac yr oedd yn rhaid i'r beirdd ddweyd yr hyn oedd ganddynt i'w ddweyd, nid yn eu dull eu hunain, ond yn ol rheol. O hynny allan nid y meddwl sy'n rheoli'r iaith, ond yr iaith sy'n rheoli'r meddwl. A dyna lu o eiriau llanw a beirdd llanw. Ychydig feddai ddigon o athrylith i ddweyd meddyliau swynai'r Cymry yn yr hen amser; ond yn awr gall pob un, — os medd ddigon o hunanoldeb a diffyg synwyr i wneud hynny, ysgrifennu geiriau fel di wad' ar ddiwedd llinell, a'u llenwi i fyny, — 'mad'

"Deuwch oll, Gymry mad,
I wrando arna 'i yn ddi wad."

Gellir cyfansoddi yn y mesurau caethion gyda llai fyth o feddwl. Meddylier fod eisiau begio ambarelo dros hen ŵr. Doder rhyw gynghaneddion i lawr i ddechre, —

dd : s : f : : dd : s : f
b : th : r : : b : th : r
g : ch : r : : g : ch : r

Yna llanwer y gwagleodd â rhyw lythyrennau eraill, fel y ffurfier rhyw eiriau. Ceir clywed y beirniaid yn cyhoeddi fod y llinellau'n ddiwall.

"Ei ddeisyfiad ddwys ufudd,
A'i obeth wir beth er budd,
Gael drwy glod i'w gysgodi,
Geinwych ŵr un gennych chwi."

O ddiffyg enaid y mae'r beirdd yn andwyo llenyddiaeth, o eisiau bara yr ydym ni " bobl y Wasg yn gwneud ein rhan. Rhaid i ni lenwi colofnau hirfeithion, boed gennym rywbeth i'w ddweyd neu beidio. Ona ysgrifennid ein gofidiau ar femrwn! O na bai treth drom ar bapur eto, fel yn y dyddiau gynt.

Y mae llenyddiaeth Ffrengig yn waeth o'r hanner na llenyddiaeth Gymreig, — yn fwy chwyddedig a dichwaeth, yn llawnach o ffug — deimlad a ffug — ddysgeidiaeth. Bu bardd yn Ffrainc yn darllen i mi gân gyfansoddasai i'w enaid, "Ify Enaid" oedd y testun. Y mae buddugoliaeth cwch Ffrengig ar gwch Seisnig, chwe Ffrancwr yn erbyn dau Sais, yn "fuddugoliaeth ogoneddus." Y mae pob tŷ tafarn bach tô brwyn yn "westy mawr ysblenydd," — megis Hotel Fawr y Gath Fach. Y mae tŷ brics newydd ym Minic, yn llawn o arogl calch a phaent. Ceir ynddo ddwy ystafell i eistedd, a thair ystafell wely. Yn yr ystafelloedd bychain hyn y mae dodrefn rhad newydd, — cypyrddau o ddel wedi eu paentio'n felyn, a chlapiau gwydr; llenni gwynion ysgeifn grôt y llath; papur brith coch a du a melyn; a darluniau lliwiedig mawr o frwydr Austerlitz, gorsaf y ffordd haearn, a thứr Eiffel. O flaen yr adeilad y mae goriwaered di — laswellt, wedi ei orchuddio â darnau poteli, yn rhedeg i lawr i fin y môr. Wedi gorffen y tŷ, rhoddwyd darluniad fel hyn ohono yn y papur newydd, —

“

" BRYN IECHYD, Binic. Palasdy newydd ardderchogar lan y môr. Dodrefn newydd cain a harddwych. Saifar lethr bryn rhamantus a hyfryd. Y mae'r olygfa geirohono'n arddunol i'r eithaf. O'i flaen ymestyn y môryn ei holl anfeidroledd. O mor gain ydyw pan fo'r lloeryn arllwys ei goleuni tyner ariannaidd arno ! Cartrefiechyd a dedwyddwch. Rhent, ugain swllt y mis."

”

Rhoddir darluniad mewn un Llawlyfr i Deithwyr' o greigiau'r afon Rans, creigiau sy'n rhyw chwe throedfedd o uchter ar gyfartaledd, —

“

" Ymgyfyd creigiau aruthrol yn hyf tua'r nen.Ar eucopaau blodeua'r eithin yn gain. O mor brydferth! Ogeinder tlws a mawreddol aruthredd cymhlethedig ! Weithiaumeddiennir ni gan ddychryn wrth syllu arnynt, dro arallwylwn mewn cydymdeimlad.Yr hotel oreu yn Ninan yw Hotel y Bendigedigrwydd.Y mae yno gogydd ardderchog. Prisiau rhesymol.'

”

Hawdd coelio fod yr iaith yn colli ei nerth, pan ddefnyddir ei geiriau cryfaf i ddweyd y pethau mwyaf dibwys. Pe bai'r byd yn dechre llosgi, neu pe doi diluw drosto eto, ni fedrid dweyd wrth Ffrancod beth fyddai'n bod, meddylient fod perigl i nant foddi chwilen, neu i nyth dryw fynd ar dân. Un o'r pethau olaf wyf yn gofio yn Ffrainc ydyw gweled gwas ffordd haearn yn dod at gerbyd lle'r eisteddai Ifor Bowen a minnau a rhyw blentyn, ac yn dweyd, — " Paratowch eich tocynau, chwi holl drigolion y cydfyd."