PENNOD V.
MR. HUMPHREYS A'I GYMYDOGION.
NIs gwyddom am yr un dyn yn meddu mwy o ddylanwad yn ei gymydogaeth ei hun na'r hybarch Richard Humphreys; ac nid gydag un dosbarth o'r trigolion yr oedd yn meddu hyny, ond gyda phob dosbarth o honynt. Yr oedd yr hen a'r ieuangc, y tylawd a'r cyfoethog, y doeth a'r annoeth am y cyntaf i dalu gwarogaeth iddo ac i eistedd wrth ei draed i gymeryd eu dysgu ganddo. Edmygai y Dyffrynwyr ef mor fawr fel ag yr oeddynt, yn ddiarwybod iddynt eu hunain, yn ymdebygu iddo. Byddai bron bawb o honynt yn amcanu gosod eu syniadau allan yn y dull doeth, pert, a philosophaidd oedd mor naturiol iddo ef. Buom am flynyddoedd heb adnabod neb o frodorion y Dyffryn ond Mr. Humphreys, ac yr ydym yn cofio yn dda ein bod yn teimlo yn hynod o wylaidd yn nhŷ'r capel y tro cyntaf y buom yno, gan mor debyg yr oeddym yn gweled pawb i'r doethawr o'r Faeldref. oedd llawer o honynt yn ddynion mawr, corphorol, fel yntau, ac yn hynod debyg iddo yn eu hymddiddanion; a chan ddyfned yr argraff oedd ein gwron wedi ei adael ar ein meddwl yr oeddym, wedi myned i'r capel, bron yn methu a pherswadio ein hunain nad cynulleidfa o athronwyr oedd yn sefyll o'n blaen ond daethom i ddeall wedi hyny mai nid Humphreys oedd pawb. Dywedai un ohen frodorion y Dyffryn—yr hwn sydd wedi gadael y gymydogaeth er's blynyddoedd iddo ar ei ymweliad a'i hen gartref fyned i'r cyfarfod eglwysig, "Ac mewn gwirionedd," medddai, "Mr. Humphreys oeddwn yn ei glywed yn mhawb; ei sylwadau ef, ei ddull ef, ac hyd yn nod tôn ei lais ef." Yr oedd wedi ennill y dylanwad mawr oedd ganddo yn ei gymydogaeth mewn dull hollol deg a chyfreithlon; ac ni byddai byth yn ei ddefnyddio ond i'r dybenion goreu.
Pe gofynid mewn pa beth yr oedd dirgelwch ei ddylanwad, gellid ateb ei fod mewn amryw bethau. Yn un peth—
