TALSARN.[1]
EGLWYS Talsarn ydoedd yr ail gangen o Lanllyfni, sef y nesaf ar ol Brynrodyn. Yn rhyw ystyr y mae gwreiddiau eglwys Talsarn yn yr ysgolion a ymganghennent o ysgol Llanllyfni. Aelodau yn Llanllyfni oedd y proffeswyr, ac yn yr ystyr hwnnw fe hanodd Talsarn o Lanllyfni. Y mae math ar goed y tŷf eu canghennau at i lawr, gan wreiddio yn y ddaear, a thyfu drachefn i wreiddio o'u canghennau eto, ac felly am ymhell o ffordd, nes ymestyn yn fath ar bontydd coediog, hardd, dros dir lawer. Ac yn y dull hwnnw yr ymganghenodd, yr ymwreiddiodd, ac y tyfodd drachefn Achos yr Arglwydd ymhlith y Methodistiaid yn y fro hon.
Saif pentref Talsarn yn Nant Nantlle. Y pentref a rydd ei enw i'r capel. Y mae'r pentref a'r capel yn gysegredig, nid mewn enw, ond yn nheimlad Cymru oll, i goffadwriaeth John Jones, y blaenaf o'r holl wyr a ddug yr enw hwnnw. Mae'r glyn yn ychwaneg na phum milltir o hyd, ac yn cynnwys rhannau o bedwar o blwyfi, sef Beddgelert, Llanllyfni, Llandwrog a Chlynnog. Y pen agosaf i Beddgelert sydd is esgeiriau gorllewinol y Wyddfa. Pentref Talsarn sydd oddeutu saith milltir o Gaernarvon. Fe gynwysai yn 1861 oddeutu 250 o dai, a phoblogaeth o 1160. Pan symudodd John Jones yma fe ddaeth o ganol clogwyni i ganol clogwyni, a'i fangre bellach ydoedd "brenines dyffrynoedd gwlad Cymru."
Cyn sefydlu eglwys yma byddid yn cael pregeth ar nos Sadwrn yn y Gelli ffrydau, ac yn y Ffridd fore Sul, yn fwy neu lai cyson. Arweinid y pregethwr fore Sul o Lanllyfni gan Robert Griffith Bryn Coch. Daeth yr awydd yn gryf am gapel i'r ardal hon. Nid hawdd oedd cael tir i'r perwyl hwnnw. Catrin Roberts Coedmadoc, nain Griffith Williams, y goruchwyliwr ar chwarel Talsarn, gymhellodd ei mab i eiriol am dir, a chafwyd ef ar brydles o 99 mlynedd am gini y flwyddyn. Adeiladwyd y capel ar lanerch ddymunol yngolwg y naill ben a'r llall o'r Nant. Erbyn hyn mae'r lle y safai'r capel a'r tŷ capel arno, ynghyd â siop John Jones, wedi ei gladdu dan y domen rwbel.
- ↑ Ysgrif y Parch. W. Williams. Ysgrif T. Lloyd Jones, yn dwyn yr hanes i lawr hyd 1883. Cofiannau John Jones, 1874 Fanny Jones, gan O. Ll. Owain, 1907; T. Lloyd Jones, gan W. Williams, 1895; D. Lloyd Jones, 1909; Edward Williams, gan W. Williams (Glyndyfrdwy), 1882; R. Owen, Ty Draw, 1907; Griffith Ellis Jones (llawysgrif), gan O. Ll. Owain. Ym- ddiddan a'r Parch. D. D. Jones, Bangor.
