Ar ol i mi fel hyn geisio egluro 'r modd y gallasai Cabden Jones, Bodiorwerth, a Mr. Humphrey Owen, Rhyddgaer, fod wedi dylanwadu i osod manteision morwriaeth fel galwedigaeth briodol i lesiant trigolion Niwbwrch yn amlwg ger eu bron, yr wyf ymhellach am ddangos fel y darfu i addysg ddyrchafu y morwr i fod yn swyddog; ac yr wyf am egluro tarddiant a chynnydd yr addysg a ddygodd fendithion i laweroedd heblaw i forwyr Niwbwrch.
Nis gallaf fyned ymhellach yn ol na'r blynyddoedd rhwng 1825 a 1830, i wneud ymchwiliad i ansawdd cyfleusterau addysg yn y lle.
Yr oedd yr Ysgol Sul yn allu cryf yn Niwbwrch cyn yr amser y cyfeiriaf ato; ac oherwydd hynny yr oedd yr hen bobl mwyaf parchus a chrefyddol yn ddarllenwyr Cymraeg rhagorol. Yr oedd yno hefyd nifer bychan o blant y tyddynwyr mwyaf yn medru ysgrifenu. Mae 'n sicr y byddai yno ambell ysgolfeistr hen ffasiwn yn aros am dymor byr, yn awr ac yn y man. Dywedir yn "Enwogion Mon" fod R. Parry, taid "Gwalchmai," y bardd o Landudno, yn glochydd ac ysgolfeistr Niwbwrch rywbryd yn y ganrif o'r blaen. Clywais hefyd fod rhyw Mr. Solomon yn ysgolfeistr yno tua dechreu y ganrif bresennol.
Ond rhywbryd rhwng y ddwy flwyddyn a nodwyd uchod daeth y diweddar Fardd Du Môn i Niwbwrch, ac ymsefydlodd yno fel ysgolfeistr. Bu yn aros yno hyd ei farwolaeth a ddigwyddodd Medi 21. 1852.
Cadwodd yr hen fardd ysgol ddyddiol yno tan y flwyddyn 1844, pan y bu raid iddo ymneilltuo oherwydd afiechyd; ond bu'n cadw ysgol nos ar adegau am flynyddoedd ar ol 1844, er budd llangciau o forwyr ac eraill awyddus i ychwanegu at eu gwybodaeth, ond yn rhy hen i fyned i'r ysgolion newyddion oeddynt mewn bri mawr ar y pryd mewn plwyf cyfagos.
Ymhlith y morwyr ieuaingc hynny yr oedd Richard a William Davies, Brynmadoc; a John a William Jones, Cerrig Mawr. Enillodd Richard Davies drwydded meistr, a William Jones drwydded swyddog, cyn i Ddeddf 1854 ddyfod i rym.
